De Revisor. Jaargang 24

[p. 11]

P.F. Thomése
De uitvinding van de bestseller
Enkele overpeinzingen bij de Bekentenissen van Rousseau

Een ondergeschikte auteur die het heeft over een interessante persoonlijkheid - dat heet een biografie. Een boeiende schrijver die zich buigt over een onbelangrijke figuur - in dat geval spreken wij van een roman. Soms wil een boeiende schrijver het wel eens over een interessante figuur hebben. Omdat hij dat meestal zelf blijkt te zijn, wordt zoiets autobiografie genoemd. Maar wat moeten wij dan met een oninteressante figuur die zichzelf tot onderwerp heeft gekozen? Dat wordt bij ons tot bestseller verklaard.

Hiermee zijn we meteen aanbeland bij het onderwerp van dit artikel. Met de Bekentenissen van Jean-Jacques Rousseau schijnt, zoals in onze vaderlandse pers bij de verschijning van de vertaling werd opgemerkt, een nieuw genre zijn intrede in de letteren te hebben gedaan. Inderdaad durfde nooit eerder een zo saaie schrijver het aan om zo uitvoerig en zo ongeremd zichzelf temidden van zijn eigen middelmatigheden te etaleren - en inderdaad is dit één kenmerk geworden van de moderne letterkunde, althans van het minder gelukte deel daarvan. Maar om nu meteen te spreken van ‘een monument, voor zichzelf en voor zijn lezers’, zoals de geleerde heer Zeeman deed, dat kan ik niet helemaal bevatten.

Rousseau zit zelf overigens op één lijn met de heer Zeeman. ‘Ik ga iets ondernemen dat nooit eerder is gedaan en dat, als het eenmaal is uitgevoerd, niet zal worden nagevolgd,’ schrijft hij immers aan het begin van zijn meer dan zevenhonderd bladzijden tellende verhandeling. ‘Ik wil aan mijn medemensen een mens laten zien zoals hij werkelijk is en die mens, dat ben ik zelf.’ Het is een allerminst onbescheiden entree die Rousseau hier maakt. Hier ben ik, ik zal u iets vertonen wat nooit eerder in de geschiedenis is vertoond: mijzelf.

Maar wat was nu eigenlijk het nieuwe en unieke aan die onderneming van hem? Toch niet dat zijn boek ‘enkel en alleen ik zelf’ tot onderwerp heeft, zoals zo fier en zelfverzekerd wordt verklaard? Dit ‘enkel en alleen ik zelf’ van de Bekentenissen roept bij mij namelijk meteen herinneringen op aan het voorwoord dat Montaigne twee eeuwen eerder schreef bij zijn Essays: ‘Ie suis mesme la matiere de mon livre.’

[p. 12]

Was Rousseau dan misschien eerlijker en indiscreter? Hij belooft immers: ‘Met dezelfde openhartigheid heb ik het goede en het kwade verteld. Ik heb niets ongunstigs verzwegen en er niets gunstigs aan toegevoegd en als ik enkele onbelangrijke versieringen heb aangebracht, is dat alleen maar gebeurd om een leemte te vullen die ontstaan was door de ontoereikendheid van mijn geheugen. (-) Ik heb mijzelf laten zien zoals ik was.’

Nee, ook dat had Montaigne al lang geleden beweerd. ‘Ie veulx qu'on m'y veoye en ma facon simple, naturelle et ordinaire, sans estude et artifice; car c'est moy que ie peinds. Mes defaults s'y liront au vif, mes impertinences et ma forme naifve, autant que la reverence publicque me l'a permis. Que si i'eusse este parmy ces nations qu'on dict vivre encores soubs la doulce liberte des premiers loix de nature, ie t'asseure que ie m'y feusse tres volontiers peinct tout entier et tout nud.’

Het kan dus niet worden volgehouden dat Rousseau de initiator is van het ‘zelfonderzoek’ in de literatuur. Het nieuwe en unieke van de Bekentenissen moet derhalve in iets anders worden gezocht. Het is daarom misschien interessant om in herinnering te roepen dat hij zijn boek aanvankelijk de klassieke titel Memoires wilde geven. Daarmee zou hij het hebben geplaatst in een in zijn tijd reeds geijkte traditie. Rousseau wilde kennelijk dat zijn boek meer zou zijn dan een ‘terugblik op mijn leven’, meer dan een ‘wie ik heb gekend’ en meer dan een ‘wat het leven mij heeft geleerd’.

De titel die hij uiteindelijk koos, Confessions, roept onmiddellijk reminiscenties op aan de Confessiones ofwel Belijdenissen van de H. Augustinus. Een confessio is een schuldbelijdenis. Het confiteor peccatum is in de rooms-katholieke liturgie voorwaarde voor de eucharistie; zoals wij onze handen wassen vooraleer aan tafel te gaan, zo vraagt de katholiek in een rituele schuldbelijdenis verschoning voor zijn zonden alvorens aan te schuiven aan de heilige avondmaalsviering. Met zijn Confessiones zoekt Augustinus naar verschoning van zijn zondige leven, zijn hele autobiografische relaas is een schuldbelijdenis waarin hij de Heer zijn God om vergeving smeekt. ‘Ik wil in mijn geheugen roepen mijn oneerbaar verleden en de vleeschelijke verdorvenheden mijner ziel,’ schrijft hij aan het begin van het Tweede Boek, ‘niet omdat ik ze liefhebben zoude, maar opdat ik u liefhebben moge, mijn God.’ Waarna de kerkvader losbrandt over zijn voormalige behagen in de ‘modderige begeerlijkheid des vleesches’ en de ‘opbruising mijner manbaarheid’, over de dwaalwegen die hem leidden langs ‘de afgronden der hartstochten’ en neerkwakten in ‘een maalstroom van schandelijkheid’ en ‘bruisende ontucht’.

Ook Rousseau haalt in de aanhef van zijn Confessions God zelf erbij. ‘Laat de bazuin van het Laatste Oordeel maar schallen, het geeft niet wanneer. Ik zal met dit boek in de hand voor de opperste rechter verschijnen. Ik zal dan luid en duidelijk zeggen:

[p. 13]

“Zie, dit heb ik gedaan, dit heb ik gedacht, dit ben ik geweest”.’

Maar het verschil met Augustinus is overduidelijk. Dat zit hem in de toon, in de houding. Rousseau richt zich niet tot God, maar tot zijn lezerspubliek. Daarom zijn zijn Confessions geen schuldbelijdenissen, geen getuigenissen en geen biecht, het zijn in de letterlijkste zin van het woord bekentenissen, Rousseau maakt aan de wereld bekend wie hij - om het in zijn eigen woorden te zeggen - werkelijk is.

Hier ook blijkt het grote verschil met de intenties van Montaigne, die niet over zichzelf schreef uit bekentenisdwang, maar omdat er, zoals hij stelde, nu eenmaal geen onderwerp was waar hij meer van af wist.

Het vernieuwende aan de Bekentenissen moet derhalve worden gezocht in de omstandigheid dat Rousseau de eerste schrijver is geweest die meende dat alles, maar dan ook werkelijk alles uit zijn leven, tot aan de triviaalste en futielste bijzaken toe, de moeite van het boekstaven waard was om geen enkele andere reden dan dat het zijn leven betrof - en, vooral, dat iedereen dat moest weten. Niet om zich te verantwoorden tegenover God, zelfs niet om zich te verantwoorden tegenover zijn lezers, de enige reden om alles over zijn leven op te schrijven is het verlangen zich publiekelijk te tonen, en wel in zijn authentieke staat. De schrijver als potloodventer. Voorwaar een bijzondere ontdekking, die Rousseau minstens op gelijke hoogte plaatst als James Joyce, aan wie immers de eer toekomt de uitvinder te zijn van het eerste poepende romanpersonage en over wiens meesterwerk, Ulysses, de geleerden dan ook nog lang niet zijn uitgepraat.

Rousseau dus als uitvinder van het authentieke in de letteren. Andere beroemde autobiografen uit het ancien regime gebruikten dit zogenaamde authentieke slechts als voorwendsel, als vorm, hoogstens dienstbaar om het effect van geloofwaardigheid te vergroten. De Casanova uit de Memoires is vanzelfsprekend een verzinsel, zoals ook de ‘indiscreties’ van Markies de Sade beschouwd moeten worden als de vruchten van een masturbatoire geest. Geen haar op hun pruik die erover piekerde de waarheid op te schrijven. Het moest natuurlijk wel amusant blijven, niet?

Rousseau dacht daar anders over. De authenticiteit staat bij hem voorop. Hij stelt daarmee een eis die nooit eerder aan de literatuur werd gesteld. In de Bekentenissen wordt voor het eerst de inhoud losgemaakt van de vorm. Voordien was dat niet zo. In het classicisme waren vorm en inhoud geen tegenstelling. Rousseau is de eerste schrijver die de vorm wantrouwt en liever uitgaat van de veronderstelling dat de werkelijke, zelf beleefde ervaring, de authentieke inhoud dus, vanzelf het juiste effect oplevert om de eenvoudige reden dat het waar gebeurd is. Een ‘gekunstelde’ vorm zou deze waarheid slechts verdoezelen. Waarheid is bij Rousseau: natuurlijkheid, en natuurlijkheid is bij hem per definitie: vrijheid. Waarheid, vrijheid en natuurlijkheid - in het Jean-Jacquese vocabulaire complementaire en inwisselbare begrippen - zouden door

[p. 14]

vormbesef slechts in een keurslijf worden geperst en door eruditie en scherpzinnigheid nodeloos worden verzwaard.

Deze merkwaardige opvatting heeft, met name door de populariteit die haar ten deel viel, een ongekende invloed op de literatuur gehad, heeft die nog steeds, nu misschien sterker dan ooit. Sinds Rousseau is de uitdrukking in zwang geraakt dat iemand ‘zo veel heeft meegemaakt dat hij er wel een boek over zou kunnen volschrijven’. En waarom zou hij ook niet? Niet verpest door vormbesef of kennis van de letteren en gezegend met het ideale onderwerp, namelijk zichzelf, kan hij meteen aan de slag, kan iedereen meteen aan de slag. Het enige wat je nodig hebt is schrijfgerei, een beetje doorzettingsvermogen en voldoende vrije tijd.

Met het succes van de Bekentenissen heeft de democratisering van de literatuur een aanvang genomen. De schrijver was niet langer virtuozer, begaafder, scherper, kortom niet langer beter dan zijn lezers. De briljante Voltaire werd bewonderd, maar het is de middelmatige Rousseau die school heeft gemaakt. Voltaire kon mopperen wat hij wilde - over Rousseau beweerde hij bijvoorbeeld: ‘Nooit werd er zo veel geest aan gespendeerd om ons dom te maken; als men hem leest voelt men de neiging om op vier poten te gaan lopen’ - maar het mocht niet meer baten. Vanaf Rousseau is de schrijver steeds meer op zijn publiek gaan lijken. Het publiek werd niet langer beter van de schrijver, nee, de schrijver werd slechter dankzij de groeiende invloed van het publiek. De mondig geworden lezer begon eisen te stellen, doch aangezien hij zich niet op zijn gemak voelde in de geleerde Republiek der Letteren, waar voor hem een abracadabra werd gesproken, zocht hij naarstig naar wat hem vertrouwd voorkwam - hij zocht, verdwaald tussen moeilijke woorden, zijn eigen niveau en vond zijn eigen schrijvers. Het publiek steeg niet langer op, de schrijver daalde voortaan af.

Je zou daarom kunnen stellen dat Rousseau niet zozeer van betekenis is geweest als ontdekker, maar als ontdekking - van het publiek. Men vond bij hem voor het eerst het eigen niveau. In schrijvers middelmaat herkende de lezer voor het eerst massaal zichzelf.

Rousseau werd de ideale bestsellerauteur. Net als de blinde meute der lezers was hij (1) niet scherp met de pen, (2) niet welbespraakt of ad rem, (3) niet bijzonder ontwikkeld, laat staan erudiet, (4) niet op de hoogte van de manieren in de grote wereld en (5) niet van plan om zich daarom de mindere te voelen. De door Rousseau verkondigde superioriteit en zelfs soevereiniteit van de authentieke, onvervreemdbare eigen ervaring heeft geleid tot een lawine van soortgelijke, steevast slecht geschreven literatuur. De Bekentenissen hebben zelfs hun naam gegeven aan een heel species - wij spreken in dergelijk verband immers van ‘bekentenisliteratuur’.

De invloed van Rousseaus ‘poetica’ reikt tot in onze tijd, bereikt in onze genivelleerde tijd wellicht een nieuwe hausse, getuige de populariteit van de Voskuilen die

[p. 15]

hun saaie leven in eentonige bewoordingen vijfduizend bladzijden lang ‘therapeutisch van zich afschrijven’; van de dames Palmen die zo worden meegesleept door wat ze te zeggen hebben dat ze over hun eigen woorden struikelen, en die daarom voor de zekerheid achterop hun boeken laten vermelden dat ze Nederlands hebben gestudeerd, alsof ze bang zijn dat de mensen anders niet kunnen geloven dat het nog Nederlands is wat ze onder ogen krijgen; van de Giphartjes en hun Vlaamse collega's de Brusselmannetjes, die het niet als afschrijven maar eerder als aftrekken zien wat zij doen en die daarom als vlijtige baasjes uit hun leuter blijven onaneren in de veronderstelling dat vele kleine kwakjes toch op een dag een grote zullen moeten vormen. Je wordt er moe van, maar het houdt niet op. Als je er een verdelgt komen er tien voor in de plaats. Ze komen woorden te kort om in al hun authentieke draderigheid op het papier te lozen. Woorden kunnen hun trouwens geen moer schelen, het gaat immers om ‘het leven zelf’. Literatuur is voor hen niet hoe je het zegt, maar wat je bedoelt. Het is mededelingenproza, niet van schrijvers maar van opschrijvers - en alles literair gesanctioneerd door het klassiek geworden voorbeeld van Rousseau, de filosoof die een philosophe was en wegens gebrek aan esprit dat niet eens, de schrijver van boeken die vooral om hun succes beroemd geworden zijn, en de enige ideeën van hem die de vergetelheid hebben overleefd zijn niet eens van hem zelf maar van Robespierre, die hem las maar niet begreep en met Du contrat social in de binnenzak de glorieuze Franse cultuur van de achttiende eeuw een kopje kleiner maakte.

Zelden heeft een schrijver zo'n slechte invloed gehad als Rousseau - maar is hem die hele smeerboel persoonlijk aan te rekenen? Ik geloof het niet. Het zijn eerder zijn lezers die in staat van beschuldiging zouden moeten worden gesteld. Zonder die lezers was Rousseau immers allang vergeten geweest. Door hen leeft hij voort, niet eens zozeer als schrijver, maar vooral als literair verschijnsel.

‘Het is het publiek dat het niveau van de schrijver bepaalt,’ schreef Gerrit Krol in De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels. En, voegt hij daaraan toe, ‘het beste publiek weet dat alles wat op papier staat gelogen is.’

Voor dat selecte publiek heeft Rousseau als schrijver weinig waarde. In de literatuur komt het er immers minder op aan wat er wordt gezegd dan hoe het wordt gezegd. Een schrijver wordt beoordeeld op zijn taal, niet op wat hij heeft meegemaakt. Céline wordt geen mindere schrijver door wat hij in de oorlog heeft uitgespookt, ook geen betere trouwens. Er zijn zelfs schrijvers die ronduit weigerden om iets mee te maken, zoals Pessoa, die vond dat het leven hem slechts zou afleiden van zijn werk.

Maar de treffendste afwijzing van het draderige mededelingenproza vond ik bij Nabokov, die daar in zijn roman Laughter in the Dark meteen korte metten mee maakt. Zie eens hoe kort het kan als het moet. ‘Once upon a time there lived in Berlin, Germany, a man called Albinus. He was rich, respectable, happy; one day he aban-

[p. 16]

doned his wife for the sake of a youthful mistress; he loved; was not loved; and his life ended in disaster.’ Dat is het dus. ‘This is the whole of the story,’ schrijft hij droogjes. ‘And,’ voegt hij er wellicht ten overvloede aan toe, ‘we might have left it at that had there not been profit and pleasure in the telling; and although there is plenty of space on a gravestone to contain, bound in moss, the abridged version of a man's life, detail is always welcome.’ Een grafsteen vat elk leven afdoende samen. De rest is bijzaak. Maar de rest, dat is nu juist de kunst.