De Revisor. Jaargang 24

[p. 6]

H.J. van Meurs
Drie verhalen

Een voorproever van de armen

Vanuit het hart van een ver en langzaam verder wegdrijvend continent gekomen is hij de voorproever van de armen. Ik trof hem aan in een grote hal ergens in de Europese metropool. Hij stond tot zijn lippen verzonken in een zee van conservenblikken die waren ingezameld door de alom gerespecteerde organisatie Hulp Onder Naasten voor Gezondheid En Rantsoen. De vrijwilligers van Honger zorgen met hun onbaatzuchtige en niet aflatende inzamelingen voor de steeds aanzwellende stroom van conserven in de grote hal. En in het midden van de grote Hal van Honger aan een hoge tafel stond de voorproever van de armen.

Ik vroeg hem naar zijn taak.

Met zijn smalle handen duwde hij een juist aanstormende golf van blikken opzij. Hij viste er een op. Verwonderd keek hij naar het felgekleurde etiket. ‘Er is van alles ingeblikt en telkens als ik denk dat ik nu alles wel gezien heb, vind ik weer iets waarvan ik nauwelijks wist dat het bestond. En alleen wat bestaat kan geconserveerd worden.’

Toen telde hij op zijn benige vingers af: 1 openmaken 2 ruiken 3 leegschudden 4 kijken 5 proeven. Terwijl hij bedachtzaam en zorgvuldig een blik opende, lichtte hij toe: ‘Stap 1 spreekt voor zich, ook al zijn er blikken die zich niet laten openen zonder gevaar voor eigen en andermans leven. Die noemen we hier “blindgangers”. In zekere zin zijn het de blindgangers die ik in het oog moet zien te krijgen.’

Zijn er veel blindgangers?

‘Ieder blik dat ik open en proef is een blindganger. De rest gaat ongezien, onbesnuffeld en ongeproefd door.’

Zijn dat dan niet veeleer de blindgangers?

‘Het is maar hoe je het bekijkt. Wat mij passeert kan uw dood worden.’ Terwijl hij dit zei nam hij met lange en door hard werken geoefende vingers voorzichtig een geconserveerde peulvrucht uit het nat van het zojuist geopende blik en proefde ervan. ‘Lekker.’

Doch vooraleer hij de lange druipende boon naar zijn lippen bracht, had hij aan-

[p. 7]

dachtig aan de groene massa in het blik geroken. ‘Wat ik nu doe mag je eigenlijk nooit doen: proeven zonder leegschudden en kijken. U moest eens weten hoeveel geur en stank er is geconserveerd. Soms denk ik dat de groenten en het vlees alleen maar voorwendsels zijn om luchtjes in te blikken.’ Hij keek in het glanzende binnenste van het leeggeschudde blik. ‘Er mogen geen roestplekjes in zijn. We willen de armen niet uitroeien maar voeden. Ook enige opvoeding kan geen kwaad. Rust roest en wat geconserveerd is, rust. Ieder blik is als het ware een kleine tombe, een toevlucht voor de hongerigen, waaronder ook schimmels en bacteriën. We wekken ze op door ze in te wekken. We zijn in een grafkamer mijnheer. Roest betekent zuurstof en zuurstof betekent vrije lucht, maar vrije lucht duidt op een lek. Niet dat ik tegen het lek of het lekken als zodanig ben. Honger is het lek in de voorraadkamers en provisiekasten van de rijken. Dit herinnert mij er overigens aan dat er in de Hal van Honger geen muizen zijn. Het blik is de tinnen vesting tegen het leger der muizen. Kent u Jozefine of de zangeres van het muizenvolk van de Praagse schrijver Kafka? Welnu, Josefine zegt “Piep” en hierbij verlangt zij publiek, begrijpt u wel! Ik proef voor. Iedereen kan en moet eten, maar ik proef voor. En alleen een gelukkig toeval schenkt mij momenteel u als publiek in de grote Hal van Honger.’

Is uw werk nu nooit een beproeving voor u? Heeft u nog wel trek wanneer u voor uzelf kunt eten?

‘Ik ken geen honger meer. Mijn maag is een aantal jaren geleden verwijderd. Deze hal is mijn maag.’ Ik stond versteld. De voorproever van de armen had geen maag. Alleen zijn smaakpapillen telden. Hij is een bundeling smaaksensaties omgord en samengebonden door de vijf schakels van zijn procedure.

‘De maag is een welhaast ondraaglijke last voor de mens,’ zei hij. ‘Zeker als hij leeg is. De maag drijft ons naar de trog, maar het genot is op de tong. Woorden schieten tekort om de spraak van de smaak te vertalen.’

De voorproever had een grammatica van de blikgroenten en andere conserven ontwikkeld. Hij was intussen toe aan een verdere verfijning en ontleding van wat hij tot dan steeds als een blok van massieve smaak had ervaren. Soms dekte hij het etiket van een willekeurig blik af om zijn smaak op de proef te stellen.

‘Het vlees blijft het moeilijkst te controleren.’ Terwijl hij dit zei greep hij met een snelle beweging naar een blik waarop een vredig grazende koe stond afgebeeld.

‘Er zijn er ook met etiketten waarop een kennelijk herkauwend rund de hongerige beschouwer bemoedigend en vertrouwenwekkend aankijkt. Juist die moet je wantrouwen. Niet die met glanzende prijsstieren en profil of roze biggen met de sierlijke zwarte snor van de merknaam in een exotisch schrift onder de glimlachende snuit gedrukt. Er zijn ook etiketten met hele landschappen erop. In mijn vrije

[p. 8]

uren mijmer ik wel eens over een esthetica van het etiket. Die staat los van de informerende kwaliteit die onderwerp is van de communicatieleer van het etiket. De leer van de etiketten kent vele afdelingen.’

Hij wees naar een dik boek onder de hoge tafel. Het bevat alle regels en wetten in vele, waaronder ook verre, landen met betrekking tot wat het etiket moet vertellen over wat erachter of eronder is ingeblikt.

‘Staat er op het etiket een boer, een jager met een damhert of een frisse jonge meid afgebeeld dan wil dat nog niet zeggen dat die ook in het blik geheel of gedeeltelijk zijn geconserveerd. Dit noemen we: “de indirecte rede”: er is misschien sprake van boerenkaas, wild of jonge sla. Ook zijn er de zogenaamde “secondaire kwaliteiten”. Ik bedoel alles wat niet in de blikken zelf is, maar wat wij er van buitenaf aan toeschrijven. U ziet, het etiket licht ons over vele dingen op velerlei wijze in. Er is niet altijd in wat wij er aan de buitenkant van aflezen. Enige tijd geleden zag ik een film waarin vier verstekelingen zich verbergen op een schip.’ Bij het woord ‘schip’ glijdt er even een trek van droefheid over het overigens zo serene gelaat van de voorproever. Hij vervolgt: ‘Er wordt steeds voedsel vermist uit de voorraadkamers en de bemanning denkt dat er muizen of ratten in het spel zijn. Dan ziet een passagier een stuk ongedierte ter grootte van een volwassen man voorbij flitsen. Hij draagt een brood onder zijn arm. Direct daarop komen er nog drie mannen langs. Zij dragen als het ware het beleg. Men gaat op onderzoek uit. In het ruim staan vier tonnen. Op elk daarvan staat een grote letter. De matrozen zoeken naarstig rondom de tonnen. Iedere ton bevat niet alleen een verstekeling, maar ook nog de voorletter van zijn naam. Men hijst de tonnen uit het ruim omdat ze bij het zoeken in de weg staan. Wij van Honger hadden er wel raad mee geweten. Dit wegkruipen achter je voorletter noemen we verberging door onthulling. Soms verbergt het etiket meer dan het onthult. En nu zwijg ik nog maar van de inlichtingen over de ingrediënten en de gebruikte conserveringsmiddelen.’

De voorproever van de armen had een allergie voor woorden langer dan het meervoud van ‘conserveringsmiddel’.

‘Wat niet in het blik past dat eten we niet.’

De voorproever van de armen is een man met kennis van zaken. Ook heeft hij veel hart voor zijn werk, al heeft hij dan geen maag. Hij wordt niet voor zijn werk betaald. Toen hij pas begon in de Hal van Honger, kreeg hij gratis kost en inwoning. Hij sliep onder de tafel op een stapeltje blikken. Hij had toen zijn maag nog. In de stille nachtelijke hal droomde hij van ingeblikte banketten en bacchanalen. Nu hadden deze dromen hem verlaten. Slechts de aangroeiende leegte van de continentale verwijdering was hem gebleven. Van het nobele lichaam der inzamelaars van conserven is de voorproever het hart of liever, het hart op de tong.

[p. 9]

Toen ik afscheid van hem nam duwde hij terloops een blik in mijn hand. ‘Bij wijze van aandenken en als blijk van waardering voor uw aandacht.’

Buiten in het zonlicht keek ik op het etiket. Ik kwam mij vaag bekend voor.

Het prisma

Er liep een man op dure Italiaanse schoenen en met een zwarte opgestoken paraplu in de sneeuw. Hij zong zacht voor zich uit. De witte leegte schitterde in de heldere middagzon. Om alle dingen stond een prisma. Uit de kantoortoren aan het eind van de laan kwamen kleine figuurtjes die zich driftig een weg door de verse sneeuw begonnen te banen.

Er was een brand in de F. Bolstraat te A'dam. Dat was toen eerder die middag de eerste sneeuw begon te vallen. Hij wandelde zo in de bedrijvige wirwar van de blussende brandweerploeg. In de nog dunne sneeuw op de stoep lagen dikke zwarte slangen. De pomp van de grote wagen, die als een muur het tafereel begrensde, suisde. Op het trottoir aan de overkant stond een groepje mensen te kijken. Een jongetje en een meisje waren in een ernstig gesprek verwikkeld. Er was een soort vrolijke opwinding in de lucht. Een van de brandweermannen sprong met een grote zwaai op de wagen. Uit het geblakerde venster boven hem wapperde een brandend gordijn in de dwarrelende sneeuw.

Een politieagente zei dat hij naar de overkant moest. Zij keek hem indringend aan om zijn aandacht te trekken, want hij had gedronken. Ze wees waar hij langs de wagen kon. Hij gehoorzaamde en bleef op de tegenoverliggende stoep nog wat staan kijken. Hij luisterde geamuseerd naar het kleine paar dat zo druk in gesprek was verwikkeld. Het leek of de brand in hen alle besef van de ernst van de werkelijkheid had gewekt. Toen wandelde hij verder.

In het smalle straatje was Joy aan het werk. Hij stopte abrupt en knipoogde naar haar. Zij schonk hem een stralende glimlach. Ze werd net zo mooi als die keer dat hij bij haar was geweest en het gesprek na afloop op haar dochtertje was gekomen. En ze was plotseling nadenkelijk en ernstig geworden toen hij haar vroeg of die wist wat ze deed. Het kind had ooit, uitgerekend toen ze samen met een vriendinnetje in de auto op de achterbank zat en quasi onschuldig met haar dunne meisjesbenen bengelde, gevraagd wat mama deed en waarom ze 's nachts werkte. Joy had geantwoord dat ze een heks was. Dit werd geaccepteerd en er was nooit meer over gesproken.

[p. 10]

Hij was die keer speciaal voor haar nuchter gebleven. Ze had hem aandachtig aangekeken. Ze merkte op dat hij zo helder was, nu hij niet had gedronken en dat hij nooit kon weten wat hem nog aan goeds te wachten stond. Toen had Joy, en hij zag dat ze mooie handen had, aan de knop van de kleine radiator gedraaid en gezegd dat het warm werd en dat hij misschien maar weer moest gaan.

‘Ze was blond,’ mompelde hij. De sneeuw werd dichter. Hij stapte in de eerste de beste tram. Nu stond hij in de laan aan het eind van de lijn. Met zijn voet maakte hij een teken in de sneeuw. Toen riep hij in de leegte: ‘Een glimlach, dat is alles wat ik achterlaat.’ Het sneeuwen was gestopt en om alles stond een prisma. Hij ging verder. Het teken bleef achter tot de invallende dooi, die het meevoerde op de aanzwellende stroom van het smeltwater.

De roep van het hert

Stervende en lijdende dieren zijn er erger aan toe dan mensen, want ze hebben geen afstand en weten niet wat ze overkomt. Stom lijdend kijken ze voor zich uit. Wee de mens die dit overkomt. Uit hem of haar breekt het zuivere lijden en de aanblik hiervan breekt je hart. Maar wee het dier dat zich bedient van het menselijke. Wee de mens die zich verliest aan het dierlijke. Wee de mens die dit mist.

In de witte lichtbundels van de koplampen knielt het hert. Het was plotseling verschenen. Zoals gewoonlijk hadden ze gedurende de hele rit over de zich onderlangs de bosrand slingerende weg ruzie gemaakt. Hun woede riep. Ruzie is ruzie en ook voorbereiding. Uit het hert roept het heilige. ‘Eerder hysterie dan het heilige,’ gromt de automobilist. ‘Wee’ en ‘week’ zijn na aan elkaar grenzende woorden. Hij denkt aan een moddervette smartlap met voldoende dichterlijke geheimschrijverij om hem te bekoren.

Maar nu zijn ze stil, want daar is het hert. Direct daarop volgt de doffe klap op de motorkap. Een man tuimelt in de bonte stadslichten over het asfalt. Aan het hert is alles hard. Het zet zich schrap tegen de dood. Het heft een schild tegen de dood.

De automobilist stapt uit. Het hert is stervende. Het ligt met de hals vreemd uitgestrekt op de weg. Uit de geopende bek komt een dun straaltje bloed. Het staart met wijd opengesperde ogen voor zich uit. In de verte straalt de stad als een groot feestelijk verlicht jachtslot.

Ook de vrouw komt uit de auto. ‘Is hij dood?’ De man is bezig de voorkant van de wagen te bekijken. De schade valt mee. ‘Nee,’ zegt hij, ‘maar dat zal wel niet lang meer duren.’ Dan maakt het hert een klaaglijk dun geluid, piepend panisch, en

[p. 11]

sterft. ‘Pipa,’ mompelt de man zacht. Hij kijkt hulpeloos om zich heen. ‘Maak de kofferbak open,’ zegt hij tegen de vrouw. Samen laden ze het hert erin. Ze stappen in de auto en zwijgend als medeplichtigen rijden ze verder.

In de kleine villa onder aan de helling van mul wit zand, waar hij bij hen is gelogeerd, hoort de jongen ze thuis komen. Hij luistert naar hun gestommel.

Hun stemmen botsen tegen elkaar op. Er is steeds die sluimerende heftigheid in, altijd klaar om op te springen. Dat is hij thuis van zijn ouders niet gewend.

Hij slaapt onrustig weer in. Zoals zo vaak wanneer hij hier is droomt hij dat zijn ouders zijn gestorven. Hij heeft heimwee. Bovendien ruikt het hier beter dan thuis, want tante let erop of hij zich wel heeft gewassen. Dit verhaal mikt naar zeep op zaterdag.

De volgende ochtend hoort hij zijn oom tegen een van zijn nichtjes vertellen van het hert. ‘En toen heb ik het in de vrieskist gelegd.’

‘In de vrieskist?’

‘Ja, gratis hertenbout is niet te versmaden.’

De jongen is opgestaan en hij kijkt mee over de schouder van zijn nicht, die ongelovig en nieuwsgierig het deksel van de vrieskist heeft opgelicht. Inderdaad was daar, in de aan de ochtendlijke sluiers van het bos herinnerende witte damp, een gekrulde bruine rug zichtbaar. Toen de damp wat was opgetrokken zagen ze de smalle kop met de geopende lippen. Alsof het hert wilde roepen. Er zijn wat zwarte en purperen sporen van geronnen bloed rond de bek.

Oom sluit de vrieskist met een klap. ‘Tsja,’ zegt hij.

Tante komt de keuken binnen. ‘Wat hoor ik, ben je van plan het hert op te eten?’

‘Ja, wat moeten we er anders mee? Wil je het soms begraven of aangeven bij de jachtopziener?’

‘Als je maar niet denkt dat ik daar ook maar een hap van neem.’

‘O, nou ik weet genoeg anderen die een mooie wildschotel wel kunnen waarderen.’

‘Ik wil nu,’ zegt ze driftig, ‘dat je het hert verwijdert.’ Hij weigert.

Ze streden nog enkele dagen over de aanwezigheid van het hert dat al die tijd vanuit de hoge witte vrieskist het huis beheerste met een merkwaardige stille roep.

Het huis was erin gehuld als in de bronsttijd van de dood.

Op een middag, ergens in de lange leegte van die zomer, komt de grootmoeder van de kleine logé langs bij haar zoon. Ze scharrelt in een kast en haalt een oude koffergrammofoon tevoorschijn. Ze draait een plaatje. ‘Twee reebruine ogen, die keken de jager aan. Twee reebruine ogen die ik niet vergeten kan,’ schalt het onder begeleiding van bronzen jachthoorns. De oude vrouw luistert aandachtig.

[p. 12]

Toen de jongen die avond, na het vertrek van zijn grootmoeder, uit het raam keek, zag hij in het witte maanlicht zijn oom gebogen de helling tegenover het huis oplopen. Hij ging moeizaam wadend door het mulle zand. Hij droeg het hert op zijn schouders. Hij ging het gekartelde schild van blauwzwarte sparren tegemoet, waarachter hij het dode dier voorgoed zou neerleggen.

Later hoorde de jongen van zijn moeder een verhaal over zijn oom. Hij was haar enige volle broer. Hun vader had open tbc. Hij lag op een veldbed in de tuin.

De oom die toen nog een kleine jongen van drie jaar was wilde naar hem toe.

Het gevaar voor besmetting was te groot. Men probeerde hem op alle mogelijke manieren bij zijn vader vandaan te houden. Men zette een hek om het veldbed.

De kleine jongen kroop erdoor. Men groef een geul. Hij liet zich erin rollen en klom er aan de andere kant weer uit. Hele dagen was hij bezig zijn vader te bereiken: ‘Wil naar Pipa toe.’ Tenslotte zag men zich gedwongen om de zieke man naar een sanatorium, een voormalig jachtslot ergens ver weg in de bossen, te brengen.

In zijn niet aflatend verlangen en woedende vitaliteit had de jongen zijn vader ongewild verbannen naar een woud van sparren dat zich als een onneembare verdedigingsgordel rond hem had gesloten. Daar overleed hij. Achtergebleven was het met bonte bloemen overdekte veldbed. Het werd verbrand.

Op een avond, lang na de logeerpartij, kwam de oom langs. Hij gaf een groot wandtapijt ten geschenke. Hij had het ergens op doorreis gekocht. De jongen werd uit bed gehaald om het te bekijken. Grootmoeder is ook aanwezig. Zij draagt die avond een zwarte jurk. Oom lijkt vreemd opgewonden over het tapijt. Er staat een door een kleine roedel van reeën omringd edelhert op afgebeeld. Op een rots hoog boven een snelstromende rivier staat het met geheven kop, het gewei achterover, uit de geopende bek een wolkje witte stoom. Op de achtergrond is een donkere woudrand zichtbaar. Boven de gekartelde toppen ervan steken de torens van een jachtslot. Grootmoeder zet een plaatje op. ‘Gratis hertenbout is niet te versmaden,’ fluistert de jongen. De plaat blijft hangen. Plotseling schiet de arm van de grammofoon uit en trekt een krassende schreeuw naar de rand van de zwarte plaat: Pieppaap! De stem van oom botst op de geschrokken stilte in de kamer. ‘Hoor je de roep niet?’ Hij kijkt zijn zuster vragend aan.

‘De roep?’

‘Ja, de roep van het hert.’

Hij steekt een oor in het blauw.