De Revisor. Jaargang 23

[p. 56]

Anthony Mertens
De ambivalentie van de kus

Antropologie Natuurlijk kennen we al het gegeven van de eskimo's die hun neuzen tegen elkaar aanwreven. De onvermijdelijke Malinowski zag een analogie bij de Tobrianders die met de mond over elkaar wreven, zonder de verfijning van het erotische spel. Men beet op elkaars onderlip, tot bloedens toe. De antropologen zien de kus als een laat overblijfsel van animale zintuiglijke acties als ruiken en eten, de kus heeft in de vroegste tijden met pure overleving te maken. De latere culturen maakten er een geparfumeerd ritueel van, waardoor de vroegste betekenis geheel verloren is gegaan: men kon elkaars bloed wel drinken. Vandaar mijn argwaan bij de meest ongebreidelde kus?

Biologie Nicolas Parella, die een uitvoerige studie over de kus heeft gemaakt van de oudste tijden tot en met de renaissance (The kiss, sacred en profane, 1969), geeft een grote hoeveelheid voorbeelden van levengevende functies van de kus. Ons joods-christelijke wereldbeeld heeft de kus altijd in verband gebracht met de adem en met de geest. God blies adem in het gezicht van Adam. De heilige geest is de kus die God de Vader aan zijn zoon gaf. Maar hoe profaan de doorrookte adem vermengd met een snuifje eau de paris waaruit ik geboren ben. Het was niet eens voorbedachte rade.

Chemie Een kus bestaat uit water, collageen, aluminium, fosforzuur, kalium, calcium, ijzeroxide, magnesium, verschillende chloriden en een aantal organische stoffen. Mogelijk komen uit vermenging van speeksel in een reactie stoffen vrij die nog niet zijn geanalyseerd. (Met dank aan Martin Minor en Roel Bentz van den Berg.)

Doodskus Er bestaat een joods sprookje waarin wordt verteld hoe een straatarme man uit Praag op miraculeuze wijze terechtkomt in het land van melk en honing. Een machtige gier had hem uit zee opgepikt, nadat hij schipbreuk had geleden, en hem op zijn machtige vleugels de halve wereld overgevlogen. De gier liet hem vallen op een wonderbaarlijke plaats bezaaid met diamanten en saffieren. Toen de man de schok had verwerkt, die zijn val in zijn geest teweeg had gebracht, wist hij niet of hij leefde of dood was. Zijn blik werd getrokken naar een wezen dat schitterde als een ster: het bleek de dochter te zijn van de koning van het schateiland. Zij waarschuwde hem dat elk menselijk wezen dat

[p. 57]

het gebied betrad onmiddellijk ter dood gebracht werd. Hij wist aan deze wet te ontsnappen door met het meisje te trouwen. Hij was een troost voor haar eenzaamheid, want zij was verstoten door haar vader die haar verweet dat zij door haar geboorte de dood had veroorzaakt van de vrouw van wie hij het meest hield. Toch wist ze dat de vader, zelf getrouwd met een menselijk wezen, de wet van het eiland niet zou laten gelden voor de man die met haar zou trouwen. Ze leefden lang en gelukkig, maar niet al te lang want na verloop van tijd kreeg de man heimwee naar zijn eigen gezin in Praag. Juist voor hen had hij het land van melk en honing gezocht om daar de rijkdom te vergaren die hun armoede voorgoed zou lenigen. De vrouw van het schateiland stemde er tenslotte in toe dat hij naar Praag terugkeerde onder de uitdrukkelijke belofte dat hij niet langer dan een jaar zou wegblijven. Voorzien van een tas met goud, viel hij door de schoorsteen van zijn Praagse huis. Iedereen was blij, net zoals de man die de maanden daarna zijn avontuur op het schateiland uit zijn geheugen wiste. Aan het eind van het jaar meldde zich een afgezant van het verweg gelegen land, maar hij vroeg om een week uitstel. Niet veel later kwam de vrouw in eigen persoon in Praag aan en merkte dat hij al getrouwd was. Ze vocht de zaak aan bij het rabbinaat, die in haar nadeel besliste. De kus die zij hem ten afscheid gaf was zo intens dat deze de adem van de man benam. Hij viel dood op de grond. De prinses verdween en werd nooit meer op aarde gezien.

Schuilt hier niet de demonische ambivalentie van de kus, dat zij tot leven en dood kan leiden, uit de diepste gevoelens van liefde en haat kan voortkomen, zonder dat precies kan worden vastgesteld welke de overhand heeft.

Eschatologie Philemon en Baucus, Tristan en Isolde, Pyramis en Thisbe, Paolo en Francesca: kussen die alle grenzen doorbreken, zelfs die van leven en dood. Bestaat er monogamie in de hemel of in de hel?

Fonologie Het voordeel van de kus is dat zij het onzegbare uitdrukt. Een langdurige kus zou kunnen worden ontleed in de verschillende vormen van distributie van accenten. Een structurele analyse van de kus in de jaren zestig zou in navolging van Barthes' interpretatie van een verhaal van Balzac een fonologische aanduiding tot titel kunnen hebben. Barthes liet zien wat het verschil was tussen Sarassin en Sarazine, de slash tussen S/Z is de ambivalentie van het mannelijke en vrouwelijke in het verhaal. In de structurele analyse van de kus is de slash K/T een kwestie van metonymie.

Genealogie Bovenaan de stamboom staat de hoofdkus, onderaan de voetkus. Daartussen ontvouwen zich hele families van kussen. Het curieuze is dat deze genealogie geen geschiedenis kent.

[p. 58]

Hoofdkussen ‘Teder drukte ik mijn wangen tegen de mooie wangen van het hoofdkussen die vol en fris zijn als de wangen van onze jeugd’ (Proust). Send me your pillow, en ik zal je zeggen wie je bent.

Ideografie Mijn eerste herinnering van een kus. Het liep tegen kerst. De kinderen van de buurt waren een toneelstukje aan het instuderen. Ik was souffleur. Toen viel plotseling het licht uit, in de consternatie kuste een meisje mij op de wang, maar ik kon niet zien wie. Toen het licht weer aanging, zat ieder weer op zijn plaats. Nog zou ik willen dat een van hen een knipoog had gegeven als een teken van intimiteit.

Judaskus Het mooiste boek van de afgelopen jaren vind ik nog steeds Rachels Rokje van Charlotte Mutsaers, een boek boordevol zoenen. De meest raadselachtige passage is die waarin het verlangen van Rachel wordt beschreven, uitkijkend naar de taxi waarmee Metertje zal komen voorrijden. Dan begint het kerstfeest pas echt. Maar wie stapt er werkelijk uit deze Taxi van het Verraad? En werd er toen gekust? De judaskus brengt ons in verlegenheid, ze is nooit symptomaal en daarom alleen al een verraad.

Kus(handje) De mooiste kus voltrekt zich zonder lichamelijke aanraking. Je blaast een denkbeeldige veer van je uitgestrekte hand. De lelijkste is het kussen van de kloten van de bok.

Lippen Uit farmacologisch onderzoek is gebleken dat geen enkele geur zozeer de verkoop van lippenstiften bevordert als die van rozen. Zo krijg je stekelige kussen.

Metereologie De kus als hogedrukgebied.

Negerzoen Als kind heeft iedereen wel de sensatie ondergaan van het zwelgen in de chocolade die de belofte inhield van mierzoet schuim. De bruine vlekken op de mouw, als gevolg van het wegvegen van de brij op je wangen en kin, waren een zichtbaar bewijs van je smachtende wellust. Een mooi voorbeeld van de archeologie van de kus die in de oosterse wijsheid al met eten in verband werd gebracht.

Ontmoeting Op een keer kwam een man op weg naar zijn kantoor een vrouw tegen die een ring in haar onderlip droeg en op weg was naar huis. Meer viel er van deze ontmoeting niet te vertellen. (Vrij naar Daniil Charms.)

Politicologie Gorbatsjov kust Honecker.

[p. 59]

Quote Zou een kus geplagieerd kunnen worden? Het auteursrecht van Rudolph Valentino.

Realisme Osmose van hoge en lage cultuur. Realistische kus: het hoofse beffen.

Smaak Volgens de dichters uit de vroege oudheid brengt de kus ons in het land van melk en honing. Ook in het Hooglied vinden we deze verwijzing. S. meldt de smaak van whisky, de genotsmiddelenindustrie heeft synthetische kussen in de maak met een essence van vanille en aardbeien.

Tarantula Socrates vergeleek de kus met de beet van een gevaarlijke spin. Weet je, vroeg hij Xenophon, wat er gebeurt als een tarantula met zijn mond een deel van het lichaam aanraakt? Hij injecteert een stof waardoor je flink ziek wordt. Je weet niet wat er met een kus gebeurt, welk onzichtbaar maar verraderlijk gif ze overdraagt. Je kunt er aan verslaafd raken en dingen gaan doen die een gek nog niet in zijn hoofd zou halen.

Uitstel Je kan de kus niet eeuwig laten duren. De vluchtigheid is haar belangrijkste kenmerk. In de handeling wijken hoop en teleursteling niet van elkaars zijden. Daarom kun je deze beter uitstellen, want in het uitstel groeit het verlangen. In Combray van Marcel Proust vind je de hopeloze ambivalentie van de uitvoering: ‘Mijn enige troost, als ik ging slapen, was dat mama naar boven zou komen om mij een kus te geven als ik in bed lag. Maar dit goedenachtzeggen duurde maar zo kort, zij ging zo vlug weer naar beneden dat het ogenblik waarop ik haar naar boven hoorde komen en dan in de gang met de dubbele deur het lichte ritselen hoorde van haar tuinjapon van blauwe mousseline waaraan koordjes van gevochten stro hingen, voor mij een smartelijk ogenblik was. Het kondigde het volgende ogenblik reeds aan, waarop zij mij verlaten zou hebben en weer beneden zou zijn. Het slot van het liedje was dat ik bijna wenste dat dit goedenachtzeggen waar ik zo naar verlangde, zo laat mogelijk zou plaats vinden en de tijd van uitstel waarin mama nog niet gekomen was heel lang zou duren.’

Voetkus De enige keer dat ik een voet heb gekust was bij toeval op een wittedonderdag in 1954 toen een priester pardoes het kruisbeeld naar mij toe stak. Ik wist niet wat te doen en boog mijn hoofd voorover, een aanraking was niet te voorkomen. Dat anderen op het altaar hun voeten lieten wassen, heb ik altijd onthouden als een commentaar op deze vluchtige gebeurtenis.

Welkomstgroet Het ongemak dat zich aandient bij semi-openbare gelegenheden, recepties, vernissages, feestjes bij vrienden. Wel/niet kussen, twee keer/drie keer kussen.

[p. 60]

De vaag bekende ander die al klaar staat op het moment dat je bezig bent de buurvrouw van het kind van je vriends oom van een kus te voorzien omdat je dat anderen dat ook hebt zien doen. Altijd zeggen in het laatste geval dat het in Brabant zo de gewoonte is, terwijl je er in Brabant niet eens over zou denken.

Xenofobie Mijn kussen zoeken asiel in de schaamstreek, maar ze voelen zich er niet welkom.

Yesterday Gisteren kuste ik C. vanuit een verlangen naar versmelting, mystieke vereniging of was het gewoon om onze vriendschap te bevestigen. Ik weet het niet meer.

Zebrapad Een van de weinige openbare plekken waar het kussen levensbedreigend is. Volkswijsheid uit het programma ‘Arbeidsvitaminen’.