De Revisor. Jaargang 23

[p. 66]

Matthijs van Boxsel
De wijze mannen van Esonstad

De Encyclopedie van de Domheid Capita selecta VII

De Garnaten van Dokkum

De inwoners van Dokkum proberen tevergeefs een balk overdwars door een deur te dragen, tot zij zien hoe een spreeuw met een strootje in de lengte van zijn snavel door een galmgat van de toren vliegt.

Dit is een van de circa 25 domdaden die aan Dokkum worden toegeschreven, hoofdstad van de Friese domoren. Deze lokale varianten op de universele beotiana heten ook wel Dokkumer teltsjes of kortweg Dokkumers.

Waaraan dankt Dokkum haar roep? Natuurlijk kan het zijn voorgekomen dat een of meerdere inwoners van Dokkum iets stoms hebben gedaan, maar het opvallende van een stad is slechts de aanleiding, geenszins de oorzaak van de spot. Niet de domheid, maar de grappen bepalen haar faam. Zolang een plaats niet is uitverkoren, kunnen de inwoners zo gek doen als zij willen, nimmer zullen zij het onderwerp van spot worden.

Om de reputatie te verklaren wordt wel gewezen op de geografische en historische omstandigheden. Vergeleken met andere Friese steden ligt Dokkum in een marginale positie. Het is de meest noordelijk en oostelijk gelegen stad van Friesland, eertijds ver verwijderd van markten en handelswegen. Het isolement zou een culturele en economische ‘achterlijkheid’ in de hand werken. Zo wordt de Dokkumers vanouds de ‘barbaarse’ moord op Bonifatius in de schoenen geschoven.

Ook heet Dokkum wel ‘Arm Dokkum’, omdat het de enige onder de elf Friese steden was zonder rechtsgebied buiten haar gracht. Het verhaal wil dat Dokkum door het graven van een trekvaart naar Leeuwarden in 1656 zozeer in de schulden geraakte, dat zij haar rechtsgebied buiten de poorten aan de aangrenzende grietenijen Oostdongeradeel en Dantumadeel moest verkopen. Deze gebeurtenis heeft aanleiding gegeven tot veel grappen.

Een schipper die naar Leeuwarden zou varen, bond een touw aan de waterpoort van Dokkum. Toen men hem vroeg of hij gek was, antwoordde hij; ‘De heren van de Dokkumer boedel hebben mij gelast om Dokkum te Leeuwarden in de lommerd te brengen.’

[p. 67]

In het gelui van de grote klok meende men zelfs duidelijk te horen ‘Ar-m Dokk-um! Ar-m Dokk-um!’. Opnieuw is het de vraag of deze gebeurtenis de oorzaak was van de spot, of dat het voorval extra in het oog sprong, omdat Dokkum alreeds als domoord bekend stond. Eenmaal gestigmatiseerd, kan alles bijdragen tot bespotting van de stad; het kleinste feit wordt opgeblazen, verdraaid en rondgebazuind. Bovendien trekt de stad verhalen aan die al eeuwenlang rondzwerven, waarop zij weer wint aan reputatie.

Als de Dokkumers de vijand verwachten, zetten ze een blinde man als uitkijk op de toren, omdat er voor de verdediging van de stad niemand anders gemist kan worden.

Opmerkelijk is wel dat Dokkum in de loop der tijd allerlei beotiana over bestuurlijk wangedrag worden toegeschreven.

Zo wordt verteld hoe de magistraat van Dokkum besluit alle spreeuwen voor een bepaalde tijd uit de stad te verbannen, omdat ze alles bevuilen. Als hij deze beslissing publiekelijk bekend maakt, schijt er net een spreeuw op het bord ‘verboden voor spreeuwen’. Woedend roept de burgemeester: ‘En jij bent voor eeuwig verbannen!’

Dokkum wordt niet alleen door de andere steden bespot, maar ook door de boeren uit de Friese Wouden, die de onkunde op het gebied van de natuur op de hak nemen:

De afgevaardigde van Dokkum deed het voorstel de volgende vergadering op de vastgestelde datum in Dokkum te houden, omdat zij daar dan net volle maan hebben.

Sympathiek is ook het verhaal dat zij een roeibootje aanzien voor het jong van een grote tjalk. Ieder verhaal, waar of onwaar, voldoet om de woede van de ander te wekken en de lachers op zijn hand te krijgen. Gaandeweg kristalliseert het domoord uit. Iedere domdaad, hoe algemeen menselijk ook, krijgt iets specifiek Dokkums. De inwoners lopen op eieren. De kleinste verschrijving kan enorme gevolgen hebben:

In een rechterlijke bekendmaking staat te lezen: ‘Men heeft in de Dokkumer Ee een lijk gevonden, in stukken gehakt en in een zak genaaid, waaruit men opmaakt dat hier een vreselijke zelfmoord heeft plaatsgevonden.’

De epische klucht schept zijn eigen wereld met behulp van de lokale realiteit, en vervolgens zien wij de stad in het licht van de klucht. In de meest onopvallende gebeurtenissen kiemt opeens een ui. Het verschil van niets tussen Dokkum en de tien andere steden maakt opeens een wereld van verschil. De spot maakt zichzelf waar: Dokkum krijgt iets komisch omdat ze wordt beschimpt, niet omdat de stad dommer is dan andere steden.

Het lot van Dokkum werd definitief bezegeld toen de verhalen in de 19de eeuw zijn opgetekend. In de bundel Uit Friesland's Volksleven (1895), samengesteld door Waling Dykstra, staat het volgende verhaal:

[p. 68]

Toen in 1832 de toren van het Sint Bonifatiusklooster wegens ouderdom moest worden afgebroken, veilde het stadsbestuur het sloopobject in twee gedeelten. Voor het benedenstuk werd een goede prijs geboden. De koper ontving vergunning om met afbraak te beginnen. Maar omdat het bovengedeelte niet genoeg geld opbracht, moest dit voorlopig blijven staan. Het hangt tot op heden in de lucht.

Vooral de gebroeders Halbertsma hebben ertoe bijgedragen dat Dokkum populair werd als domoord. Ze putten hun verhalen zowel uit mondelinge als uit schriftelijke bronnen. In de Rimen ind Teltsjes uit 1871 is het verhaal opgenomen van het zeekreeftje dat voor de duivel werd aangezien en tot de verdrinkingsdood veroordeeld. Aan dit verhaal, dat in 1623 zou spelen, danken de inwoners van Dokkum de bijnaam ‘Garnaten’ (Garnalen). Dat dit verhaal eeuwenoud is en aan vele steden over de wereld wordt toegeschreven, geeft al aan dat de spot niet doelt op de lokale feiten. Wij lachen om de beotiana zonder ons hoofd te breken over de concrete oorzaak of aanleiding, en zonder geloof te hechten aan het vertelde.

Mettertijd wordt duidelijk dat de verhalen niet zozeer in dienst staan van de lokale plaatsspot, maar de steden veeleer een willekeurig decor vormen van een universele grap. De stad blijkt uiteindelijk een lege naam. Dit verklaart ook dat Eeltje Halbertsma - na klachten uit Dokkum - het toneel van domdaden zonder problemen kon verplaatsen naar het roemruchte Esonstad (of Ezonstad), de twaalfde stad van Friesland, die eertijds door de waterwolf is verslonden.

De wijze mannen van Esonstad

De Vertellingen van de wijze mannen van Esonstad zijn voor het eerst verschenen in De Frîske Hûsfrieun uit 1858. Een keuze hieruit is later opgenomen in de bundel Rimen ind Teltsjes.

Halbertsma vertelt in zijn inleiding dat de inwoners van Esonstad, ook wel Iesum genaamd, bekend stonden als simpele lieden. De verhalen over hun domheid zouden later naar het nabijgelegen Dokkum zijn overgewaaid. Hij voegt hier venijnig aan toe dat Dokkum een aardig, actief stadje is, dat in niets van de overige Friese steden en dorpen verschilt. Met deze opmerking, die dodelijker is dan welke belediging ook, wil Halbertsma niet ontkennen dat de Dokkumers dom zijn, integendeel: Dokkum heeft met de andere steden gemeen ‘dat er meer gekken over straat rennen, dan er achter de tralies zitten’.

Deze onverwachte draai verheldert ook de relatie tussen de lokale plaatsspot en de universele beotiana. De discriminerende spot gaat uit van het oppervlakkige verschil met de ander, terwijl de beotiana veeleer de overeenkomst betreffen: wij lachen om wat wij maar al te zeer herkennen. Wij voelen sympathie met de komische daad die een tragisch feit weerspiegelt: dat de mens alleen door schade en schande wijs wordt.

[p. 69]

De ligging van Esonstad (naar Bohmers).

Het punt is dat beide vormen van humor draaien om de idiotie, de ongrijpbare gekte die in iedere stad verandert van vorm en kleur. De beotiana doelen echter niet zozeer op de idiotie van Dokkum, maar richten zich via deze willekeurige stad op het idiote van de mens in het algemeen. Dokkum staat voor de universele gekte. In zijn domheid is iedere Dokkumer een kosmopoliet.

Wie er meer over wil weten, verwijst Halbertsma naar Gotham, Krähwinkel, Dülken en Kampen, andere spreekwoordelijke bolwerken van domheid waar identieke verhalen over de ronde doen. Zelfs in haar domheid is Dokkum niet origineel.

Als om te illustreren dat het hem niet om de steden en al evenmin om de feiten gaat, heeft Halbertsma negentien van de twintig Merry tales of the mad - men of Gottam letterlijk overgenomen uit Shakespeare Jest-books, een door William Hazlitt bezorgde editie van kluchtboeken, en toegepast op Esonstad. Hij heeft niet eens de moeite genomen de oorspronkelijke nummering te veranderen. Maar in het nawoord heeft Halbertsma aan de uien een opmerkelijke raamvertelling toegevoegd die ons iets wijzer maakt over de idiotie:

Er wordt verteld dat de koning, een nakomeling van Radboud, ooit een tocht door Friesland maakte en via Iesum naar Dokkum wilde gaan. Maar de wijze lieden van Iesum hielden hem tegen, omdat zij bang waren dat het pad waar een koning over reisde voor eeuwig een algemene weg zou worden. De geërgerde vorst stuurde gezanten naar Iesum om poolshoogte te nemen. Zij zagen hoe de

[p. 70]

inwoners hun schuur met hooibalen tegen de zon beschermden. In het midden van de stad troffen ze een schutting aan, waarover een gevangen koekoek steeds weer wegvloog. Ook waren ze er getuige van hoe de burgers een aal verzopen. (Het boeotische van hun daden wordt nog eens beklemtoond door het feit dat alles zich tegelijk afspeelt: domheid kent geen tijd.) Ervan overtuigd dat de stad vol gekken zat, reisde de koning af. Later zagen de wijze mannen van Iesum dat het water van de rivier begon te borrelen. Nadat ze al hun meel erin hadden gegooid, sprongen ze er in om de pap te proeven en zijn ze allen verdronken. Kort nadien werd dit oude stadje door het zeewater verzwolgen.

Edom en Esonstad

Het bezoek van de koning aan zijn ‘achterlijke’ onderdanen is een traditioneel thema in de kluchtliteratuur, meestal bedoeld om de oneindige wijsheid van de vorst te illustreren. Niet zelden blijkt de domheid van de burgers echter een vorm van boerenslimheid te zijn. En wie weet houden de inwoners van Iesum, bang voor tolheffing, zich van de domme om te voorkomen dat de weg een koninklijke weg wordt (later rijksweg of openbare weg geheten).

Maar ook doet dit fragment denken aan Numeri 20:17. Mozes die zijn volk uit Egypte naar het beloofde land leidt, stuurt boden naar de koning van Edom met het verzoek om doorgang: ‘Wij zullen niet trekken door den akker noch door de wijngaarden; wij zullen den koninklijke weg gaan, wij zullen niet afwijken ter rechter, noch ter linkerhand.’ De passage wordt hun evenwel geweigerd. Het punt is dat dit obstakel in zekere zin een voorwaarde vormt voor het succes van de tocht: het paradijs schuilt in de belofte, niet in de vervulling.

Evenzo wordt de koning van Friesland de toegang ontzegd. Dokkum valt niet te bereiken zonder door Esonstad te gaan, zonder je eerst met de domheid te verstaan. Vroeg of laat stuit de vorst die, als vertegenwoordiger van God op aarde, de orde moet handhaven, op een stad die een obstakel is voor de eenheid, maar juist als zodanig een garantie vormt. De elf steden vinden elkaar in de bespotting van Iesum, de twaalfde stad die schijnbaar de droom van een Magna Frisia verstoort.

In feite positiveert Esonstad de dwaasheid van de Friese natie. De komische stad die aan de grens van de beschaving wordt gesitueerd, tussen de ziedende zee en het drooggelegde land, herinnert eraan dat Friesland op zand is gebouwd. De beotiana waar de gezanten getuige van zijn, leren ons dat Friesland in essentie niets anders is dan een reeks wanhopige pogingen greep te krijgen op de elementen. Omdat dit inzicht de vorst iets te veel is, draait hij zich wijselijk om.

Zo bezien valt het verhaal te lezen als een parodie op de rol die Esonstad tot op heden in de Friese verbeelding speelt.

[p. 71]

De ondergang van Esonstad

De plaats en de naam Esonstad duiken voor het eerst op in een anonieme bewerking uit ± 1585 van de vermaarde Chroniicke ende warachtige beschrijvinghe van Vrieslant (± 1578). De schrijver, ene S.S.S., verwijst naar een verder onbekend gebleven tekst, geschreven door een zekere Martinus Ilstanus (± 1500), karmeliet uit IJlst, die zich op zijn beurt beroept op documenten uit het klooster van de Dokkumer premonstratenzers. Volgens deze geschriften is Esonstad omstreeks 341 door Odilbald, de zesde hertog van de Friezen, gesticht aan de oevers van de Lauwerszee. In 808 is de stad door de Noormannen gebrandschat. In 1230 werd de stad door een stormvloed verwoest. De poorten en wallen zijn ingestort. Meer dan tweehonderdduizend mensen vonden de dood.

De kroniek heeft door de eeuwen heen aanleiding gegeven tot nostalgische visioenen van een rijke, dichtbevolkte en ommuurde handelsstad die voer op verre steden, bewijs van de macht en rijkdom van Magna Frisia in lang vervlogen tijden. Maar ook klinkt er, net als in andere verhalen over verdronken steden, een moralistische ondertoon in door. De ondergang werd gezien als een goddelijke straf voor gebleken hoogmoed. Het gesmoorde gebeier van de klokken in de onder water verdwenen kerktorens was een vermaning aan de levenden.

Vooral in de 12de en 13de eeuw waren er ongekend hoge zeestanden. Kronieken maken melding van stormvloeden in 1164, 1170, 1219, 1220, 1221 en 1287 die op beperkte schaal verwoestingen hebben aangericht. Zo brak bij de watervloed van Marcellus (16 januari 1219) de dijk en rolde de zee over de landerijen. Schepen zeilden diep landinwaarts, zorgvuldig om kerken en torens heen. Grote pollen veengrond met huizen en al dreven, voortgezweept door wind en golven, tot in Utrecht.

Maar gek genoeg wordt in geen enkele andere kroniek melding gemaakt van de vloedgolf uit 1230, waarbij Esonstad ten onder ging en werd gevreesd voor de ondergang van heel Friesland. Ook zoekt men in 13de-eeuwse tolregisters, dekenaatsregisters en oorkonden vergeefs naar de naam Esonstad of Iesum. Bovendien zou de apocalyptische ondergang van zo'n rijke stad met zoveel handelscontacten toch wereldkundig gemaakt moeten zijn. Maar in geen enkele tekst komen naam, plaats of ramp ter sprake.

Ook de mededeling dat Esonstad met poorten en wallen versterkt is geweest, klinkt vreemd. Van de nog bestaande elf Friese steden heeft alleen Sneek stenen stadsmuren gehad, die overigens pas eind 15de eeuw zijn gebouwd toen verdedigingslinies noodzakelijk werden die waren berekend op geschutsvuur. Voordien maakte men gebruik van minder duurzame paalweringen. Mogelijk hebben de fundamenten van het slot Camminghaburch aanleiding gegeven tot dit onwaarschijnlijke bericht.

[p. 72]

De weerkeer van de wijze mannen van Esonstad

Meermaals is een poging ondernomen Esonstad te funderen. Op grond van de naam heeft men de stad gesitueerd aan de oeverstreek langs de Ee, een hoofdkreek met een wijdvertakt stelsel van getijdegeulen. Sommige huizen dragen hier nog de naam Iezumburen, ‘Ezonbuurt’. De huizen van Iesum zouden dan hebben gerijd langs de verdwenen benedenloop van de Ee. En tijdens lage waterstanden hebben mensen inderdaad bij herhaling sporen van bewoning waargenomen op de slikken ten zuidoosten van Ezumazijl (in Oostdongeradeel).

In 1951 is dan eindelijk een wetenschappelijke expeditie naar het wad ondernomen onder leiding van dr. Assien Bohmers (een kleurrijk figuur die in de oorlog werkzaam was bij Ahnenerbe, het wetenschappelijk instituut van Himmler), vergezeld van H.H. Kimm en diens zoon Tiemen Helperli Kimm. Op de westelijke oever van de als Dokkumer Diep bekende geul in de Lauwerszee, op ongeveer 300 meter uit de kust, troffen ze een stuk hout en potscherven aan, alsmede een reeks kuilen die in kaart is gebracht. Op basis van deze plattegrond werd Esonstad gereconstrueerd. Een tekening van de stad verscheen in de Leeuwarder Courant. De objecten waren te zien op een tentoonstelling in museum Het Veenklooster.

In zekere zin was dit het begin van de ondergang van Esonstad. Bij kritische controle bleek de ligging van de getekende huizen niet te kloppen met de opgemeten kuilen. Bovendien stonden de woningen zonder enig plan, kriskras door elkaar. Dit

Locatie van de verschijnselen in de Lauwerszee (in 1959).

Detail A: de aangetroffen kuilen. Uit G. Elzinga, Het verdronken Esonstad, in Waddenbulletin 4 no. 1, 1969.

[p. 73]

Esonstad herrezen. Uit de Leeuwarder Courant 14-7-1951.

laatste hoeft overigens nog niets te zeggen: ook de huizen in Molkworren, gelegen onder Hindelopen, stonden schots en scheef, wat het dorp de bijnaam ‘het Friese Doolhof’ opleverde. Maar waarom is er geen huisraad, gereedschap, put of steigerrest gevonden? En wie haalt het in zijn hoofd kuilwoningen te bouwen op het wad als heel Friesland zijn toevlucht zoekt tot terpen?

G. Elzinga heeft geopperd dat hier in de middeleeuwen zout is gewonnen uit met zeewater doordrenkt veen. Een toponiem als Zoutkamp getuigt nog van de winning en verbranding van verzilt veen. De gravers kwamen bij eb om veen te steken in een voor ieder afgebakende ruimte, waarmee de kuilen en de palen zijn verklaard.

Inmiddels zijn het stuk hout en de potscherven spoorloos verdwenen. Van Esonstad resten slechts de kuilen. Niettemin zoeken enkele Friezen tot op de dag van heden naar Iesum. Dat er geen bewijzen zijn gevonden voor het bestaan van de stad, is in hun ogen een argument te meer voor de omvang van de ramp.

Het wad

Niet voor niets wordt Esonstad gesitueerd op het wad, op de rand van een nog niet en niet meer rationele wereld. ‘Men weet niet of men dit gebied tot de zee moet rekenen of dat men land voor zich heeft,’ schreef Plinius. In feite is het wad een voorgeborchte van de domheid. Dat verklaart de fascinatie voor het wadlopen. Mr. D. Schortinghuis, oud-secretaris van de Nederlandse Vereniging van Landaanwinning, schrijft: ‘Als je zo na dertig jaar bij het lief en leed van de wadloperij stilstaat, kom je wel tot de overtuiging dat het een vitale en weerbarstige zeepbel is, net iets meer dan helemaal niets, hoofdzakelijk een beetje menselijke levensadem.’

Het wad confronteert ons met het boeotische van ons bestaan.