De Revisor. Jaargang 21

[p. 31]

Maghiel van Crevel
Boeiende paarden
duoduo: vooraf

Duoduo was op 4 juni 1989 in Peking getuige van het bloedbad op het Plein van de Hemelse Vrede (dat hier nog steeds onder die tamelijk gênante naam fluitend naar de lucht ligt te kijken), vloog een halve dag later volgens afspraak naar Londen, werd zijns ondanks onder luid gejuich uit het Westen en boegeroep uit het Oosten tot dissident gebombardeerd omdat hij vertelde wat er die ochtend in Peking gebeurd was; en kon niet meer terug. Hij was niet gekomen om in ballingschap te gaan. Uitreisvisum en vliegreis had hij te danken aan de uitnodiging zijn poëzie voor te lezen op Poetry International in Rotterdam. Gelukkig wist hij de enorme belangstelling voor zijn optreden, zonder twijfel deels politiek gemotiveerd, te rechtvaardigen door een overtuigende voordracht. Bovendien deed hij er niet moeilijk over dat flink wat geïnteresseerde verslaggevers, na anderhalve vraag over gedichten die ze niet gelezen hadden, toch weer wilden weten hoeveel mensen op het Plein vermoord waren. Mao Zedong was een groot dichter (dat is echt waar), maar het is helaas zo dat literatuur eerder meegesleurd wordt - soms verzuipt-in het zog van de politiek dan andersom. Duoduo werd waterskiër: de politieke steun die hij kreeg in het Westen stelde hem in staat de dichter niet te laten verdrinken.

In Engeland verschenen zijn gedichten met op het omslag scènes afkomstig van het Plein, onder de krankzinnige titel Looking out From Death: From the Cultural Revolution to Tiananmen Square. Alsof zijn oeuvre niets was dan een kroniek-in-verzen van de Chinese politiek. Helaas is een dergelijke aanpak van de huidige Chinese poëzie buiten China eerder regel dan uitzondering: een Amerikaanse vertaler heeft het kort geleden bestaan te verkondigen dat de gedichten in zijn bloemlezing - die, nota bene, werk bevat van ruwweg de afgelopen twintig jaar - ‘van het Plein van de Hemelse Vrede naar uw huiskamer gereisd zijn’. Je moet maar durven. Natuurlijk wordt in China poëzie geschreven die aanleiding geeft tot een politieke lezing, waarschijnlijk meer dan in landen die niet totalitair geregeerd worden, maar het vereist geen bovenmenselijke inspanning te zien dat er meer te halen valt. Voor de beweegreden van hen die alle Chinese poëzie als een reactie op politieke repressie willen zien houd ik het op een mengsel van De Beste Bedoelingen, winstbejag en

[p. 32]

sensatiezucht. Begrijpelijk - wie houdt niet van rechtvaardigheid, geld en vuurwerk? - maar wel jammer.

Duoduo's poezie bevat, zeker in de vroege jaren zeventig, wel degelijk voorbeelden van politieke poezie, al haalt hij het in dat opzicht in de verste verte niet bij sommige van zijn tijdgenoten (Huang Xiang, Bei Dao, Jiang He). Ik vind het niet zijn sterkste gedichten: ze tellen nogal wat regels die slagzinnerig of aforistisch aandoen, en die staan of vallen met des lezers bekendheid met China. Maar in de jaren tachtig en negentig, als Duoduo eenmaal zijn eigen, dwarse stem gevonden heeft, verdwijnen China en de politiek vrijwel geheel uit het zicht. Zijn gedichten begeven zich dan vastberaden in de richting van een geheel eigen universum; daar gelden andere regels dan in de dagelijkse werkelijkheid waarvan mensen voor het gemak wel zeggen dat ze haar delen en die, bij wijze van spreken, in de krant zou kunnen staan. Ze hebben zich losgezongen van geboortejaar en -plaats van hun maker, in onderwerp en taalgebruik en de onlosmakelijke verbintenis van die twee. Ze gaan, het zij nog maar eens gezegd, over het menselijk en niet over het Chinees tekort. Dat het Chinees tekort, en een Chinese variant van de dagelijkse werkelijkheid, Duoduo grondstoffen voor zijn poëzie hebben verschaft is mogelijk maar irrelevant. Hij laat zijn teksten ook buiten China niet vergezeld gaan van leesvoorschriften, van een gebruiksaanwijzing of voetnoten die benoemen wat de beelden verbeelden.

Het lijkt mij een heilloze en nogal vermoeiende onderneming zijn gedichten desondanks te lezen als zou er een eenduidige sleutel bestaan om de code te kraken. Ik geloof niet dat er een code is, dat Duoduo in chiffres schrijft, dat deze gedichten systematische bewerkingen van mogelijke kranteberichten zijn. Ik vind het nuttiger, vooral aangenamer, te constateren dat het in zijn poëzie barst van de paarden, dat die weinig agressief zijn, niet veel zeggen maar voelbaar toekijken, dat ze eerder ondergáán dan aandoen - dan me af te vragen of die paarden misschien naar een (Chinese) maatschappelijke groepering verwijzen.

Waarom moeten wij deze poëzie lezen? Ik blijf bij het voorbeeld: dit zijn zulke boeiende paarden dat ze nauwelijks de verdenking op zich laden eigenlijk vermomde Chinese intellectuelen te zijn (dat is hier inderdaad een strikt gedefinieerde maatschappelijke groepering), zo boeiend dat de achtergrondkennis van de lezer even irrelevant neigt te worden als de inspiratie van de dichter. Het paard overtuigt als paard en maakt de vraag naar de aanleiding voor zijn aanwezigheid overbodig. Om te beginnen ga ik ervan uit dat er wel degelijk staat wat er staat, dat er een paard staat. Voor iedereen die kan lezen, niet alleen voor Chinezen en sinologen.

Zeker, ik heb zojuist, nogal geforceerd, dat paard met Chinese intellectuelen geassocieerd - je zou kunnen zeggen dat die ook eerder ondergaan dan aandoen - en dat

[p. 33]

heeft zonder twijfel te maken met mijn scholing als sinoloog. Algemener: het zij verre van mij te beweren dat Duoduo in zijn teksten nooit bedoelt te verwijzen, of dat zijn woorden nooit nieuwsgierigheid wekken naar een dergelijke bedoeling. Maar ik vermoed, en heb dat vermoeden meer dan eens bevestigd gezien, dat zijn beelden bij verschillende lezers sterk uiteenlopende associaties oproepen.

Belangrijker nog: dat ze geregeld zo hard aankomen dat ze het kunnen stellen zonder de vraag waarvoor ze staan, waar ze vóór staan, op welke begrijpelijke mededeling ze het zicht zouden benemen. Ze hoeven niet ingeplugd te worden in de werkelijkheid om toch, van zichzelf, te knetteren, zoemen, zwijgen. Als het moet gaan over hun ontstaan, heel even dan: ze maken de indruk veeleer gezien te zijn dan bedacht. In het beste geval sluiten ze daardoor aan bij (diep ademhalen) algemeen menselijke gevoelens; in het slechtste geval leveren ze geraaskal op. Niet alleen in vertaling, zo heb ik me tot mijn opluchting laten vertellen.

Ballingschap moet een zo ingrijpende ervaring zijn dat de vraag niet onredelijk lijkt: is Duoduo's werk de afgelopen jaren veranderd?

Eerst: die vraag is uiteraard voor het werk van geen enkele dichter onredelijk. Ik houd me met deze formulering op de vlakte, schrijf niet op dat het in het geval van een verbannen dichter een onvermijdelijke of de enig mogelijke vraag is, of zelfs dat de vraag stellen is haar te beantwoorden, omdat ik allergisch ben voor een biografische benadering van literair werk. De geschiedenis van een individu is voor de meeste andere mensen nauwelijks kenbaar, behalve als een lijst van zogeheten Feiten en, soms, mededelingen door dat individu zelf of door de omstanders. De mededelingen (ik was doodongelukkig; hij leek heel tevreden) zijn subjectief en oncontroleerbaar; de feiten (huwelijk, scheiding, verbanning, literaire prijs) nietszeggend. Hoe weet een ander wat zo'n feit voor de betrokkene betekent?

Lekker chargeren. Gelukkig is mijn allergie geen literair werk en mag ik die van mezelf wél biografisch benaderen: het komt, ik zweer het, doordat ik me bezighoud met poëzie uit de Volksrepubliek China en zo verschrikkelijk moe word van critici, inleiders, vertalers die ook in hun kritieken, inleidingen, vertalingen de Volksrepubliek China belangrijker lijken te vinden dan die poëzie. Houd mij ten goede: de onderdrukking in dit land is reëel en schandalig, verdient meer stampij dan de poëzie, en meer dan ze krijgt. Maar voetstoots aan te nemen dat alle dichters uit dit land schrijven over of op z'n minst naar aanleiding van die onderdrukking ontneemt hun ook een vrijheid die ze gelukkig wél hebben, al zeker weer een jaar of vijftien: dat níet te doen. De meest dodelijke bewering in dezen is een volwaardige Catch-22: weigeren aan politiek te doen is een politieke stellingname.

Als dat waar is heeft Duoduo in ieder geval de afgelopen jaren zijn stelling niet

[p. 34]

herzien, als het onzin is doet zijn stelling er niet toe. Hij schrijft nog steeds geen politieke poëzie. Wel heeft de ballingschap haar opwachting gemaakt in zijn gedichten, maar niet dan in een persoonlijk - dus universeel - gemaakte, gestileerde vorm. Er zijn passages die uitdrukking geven aan de beproevingen van het leven in den vreemde, maar de tekst raakt nooit aan mechanismen in de werkelijkheid die zijn auteur die beproevingen laten doorstaan: de Chinese politiek, en is bovendien vaak op meer dan één manier te lezen. Met andere woorden: de ballingschap is ver-Duoduo-d, meer dan Duoduo ballingschapsdichter geworden is.

In andere opzichten is zijn werk wél veranderd. Om het nogal cru te zeggen: het wordt van een hogere concentratie, de verhouding zin versus onzin, handelbare teksten versus wartaal verschuift. Weg van de wartaal, in de richting van de zin. Staartdelingen die binnen kantoortijd netjes op nul uitkomen zijn nog steeds een zeldzaamheid, maar vergeleken met eerder werk zijn er de laatste jaren relatief minder gedichten die ik als onwerkbaar ervaar, en binnen de werkbare gedichten minder onwerkbare woorden, regels, zinnen. (Erger dan onwerkbare regels in werkbare gedichten vind ik het omgekeerde: parels als ‘dus kan ordenen niets zijn dan grasduinen’ die in een onbevattelijke context staan, ergens anders geboren hadden moeten worden.)

Een voorbeeld: ik zou niet durven zeggen wie of wat ‘wij’ zijn in SAMEN, of waarom ‘ons’ bestaan zo rot is. Maar dát het rot is, dat wij niet uit vrije wil of voor ons plezier samen zijn (evenmin als in OP HET KERKHOF: ‘niemand wil ons, wij zijn samen’, zonder ‘maar’), dat wij bang, hulpeloos, rusteloos zijn, bovendien niet weten of we wel echt zijn en niet slechts bestaan als de hersenspinsels van een groter wezen - dat alles wordt met vaste stem en zonder omhaal van woorden meegedeeld. Net als de paarden: zo overtuigend dat brandende vragen bij mij uitblijven, dat ik de tekst af vind, af-gerond door een verpletterend beeld: ‘ijsbergen die ronddrijven in een kinderhoofd’.

De toegenomen eenvoud - of, als dat te veel gezegd is, toegenomen ontwarbaarheid - van Duoduo's poëzie manifesteert zich ook in haar stemming: minder sprookjesachtig, eigengereid, agressief; in plaats daarvan vaak ijzingwekkend somber. Met het verdwijnen van clowneske neigingen, van de laatste restjes vrolijkheid klinkt een evenwichtiger stem dan vroeger, die kalm de meest verschrikkelijke dingen zegt, bijvoorbeeld waar het de mogelijkheid en eventuele merites van menselijk contact betreft. In er mag maar - een tamelijk onontwarbaar maar geenszins onbevattelijk gedicht waarin het in ieder geval allemaal nooit meer goed komt - leeft slechts één mens tegelijk, met een wel zeer cynische opdracht: de kunst van het sterven door te geven. Als dat nog niet genoeg is wordt de taal, onderscheidend kenmerk van het menselijk verkeer, ruw omgebracht: ‘elk woord is een vogel met

[p. 35]

verbrijzelde kop’. Het is de zoveelste keer in Duoduo's oeuvre dat taal taal aanvalt (en het gedicht zich in de eigen staart bijt).

Terug naar de hamvraag: Waarom moeten wij dit lezen?

Ten eerste omdat het misschien niet alleen maar gaat over Rode Terreur, omdat het meer is dan een artistieke herschrijving van het buitenlandse nieuws.

Ten tweede omdat het leuk is kennis te nemen van mogelijke verschijningsvormen van moderne poëzie buiten de eigen traditie. Dan blijkt niet alleen het Andere op te vallen - met name aard en veelheid van de beeldspraak - maar ook het Zelfde. Dat laatste is verrassend noch toevallig: Chinese dichters hebben zich uitgebreid verdiept in niet-Chinese poëzie, en liefde noch dood zijn plaats- of rasgebonden.

Maar bovenal: om die paarden.

Peking, december 1993