De Revisor. Jaargang 21

[p. 10]

M. Februari en Marjolijn Drenth v.F.
Over het lezen van een boek

Ben ik niet mijzelf, o Heer, mijn God, en toch,
er is zo een groot verschil tussen mijzelf en mijzelf
Augustinus

‘Vandaag,’ citeer ik een van Charley Browns schoolgenoten, ‘vandaag heet ik Claudia, morgen zal ik Ophelia heten. Naarmate mijn karakter rijpt en mijn schoonheid toeneemt, zullen mijn namen veranderen.’ Maar de godgeleerden zullen wel zeggen ‘verander met mate’, want wie te zeer verandert - sterft, tot stof keert en verrijst - kan onderweg zijn identiteit verliezen en dan loopt er het Laatste Oordeel gevaar.

In geen periode staat het Laatste Oordeel zo zeer onder druk als aan het einde van de negentiende eeuw. De Society for Physical Research speurt naar timmermanszoons die zich zonder geheugen in een ander land onder een andere naam plots hervinden als prediker; Franse psychiaters, dokters met mosterdpleisters en hypnotiseurs worden geroepen om waar mogelijk twee zielen in één borst te verzoenen; Jekyll wordt Hyde, en Oscar Wilde pleit voor een leven als ‘Ernest in town and Jack in the country’.

Aan het einde van de twintigste eeuw neemt de Task-Force voor de dsm-iv de meervoudige persoonlijkheidsstoornis op als dissociatieve identiteitsstoornis en streeft het versplinterde ego naar zelfassemblage (Koopmans, 319).

Paradox

In 1914 zag D.H. Lawrence af van ‘the old stable ego’ in de literatuur. Na hem verklaarden critici en literatuurwetenschappers het personage passé. In de plaats van helden en protagonisten zagen zij nu de meervoudige persoonlijkheid van een subject dat slechts werd gevormd door de taal (Fokkema, 13), een zelf zonder ontologische structuur, een identiteit als een spiegel zonder foelie. In 1927 verscheen Lady Chatterley's Lover en in 1970 schreef de econoom Amartya Sen in zijn standaardwerk Collective Choice and Social Welfare over de drie alternatieven met betrekking tot het lezen van Lawrence' boek, al gauw afgekort tot lcl. Sens bespreking hield op dat

[p. 11]

moment geen verband met de meervoudigheid van het subject, maar een meer recent artikel van Sen heeft het aannemelijk gemaakt om ook de lcl-casus te lezen als een problematisering van de meervoudigheid. Daarover later.

De lcl-casus is simpel: the Prude en the Lewd, de kuise man en de wellustige man, moeten gezamenlijk een keuze maken wie van hen Lady Chatterley's Lover zal lezen. Ze geven daartoe ieder de volgorde van hun voorkeur aan. De kuise man heeft maar het liefste dat niemand dit zedenverwilderend proza leest; maar als het toch gelezen moet worden, kiest hij er liever voor het zelf te lezen dan dat de zo beïnvloedbare wellustige man het onder ogen krijgt. De wellustige man op zijn beurt echter, zou het liefste zien dat de kuise man in aanraking komt met zo'n ontuchtige tekst. Pas op de tweede plaats kiest hij ervoor het zelf te lezen, en zijn laatste keuze is dat het boek ongelezen blijft.

Dit zijn de preferenties van de kuise man en de wellustige man, als zij in de gelegenheid zijn om zich uit te spreken over de keuze van de ander. De sociale preferentie wordt vervolgens gevormd door de individuele preferenties te combineren. Economische rationaliteit vereist dat daarbij wordt gestreefd naar ‘Pareto-optimaliteit’, dat houdt in dat, als iedereen afzonderlijk een optie prefereert boven een ander, die eerste optie ook de sociale preferentie is. Op grond van de preferenties die ze hebben aangegeven, is de optie waarin de kuise man het boek leest sociaal superieur aan de optie waarin de wellustige man het leest; de eerste optie vormt dus het Pareto-optimum.

Sen beweert nu dat er vanuit liberaal gezichtspunt redenen voor te geven zijn om de kuise man en de wellustige man zelf over hun eigen leesgedrag te laten beslissen. In dat geval maken ze alleen de keuze voor het wel of niet lezen van het boek, zonder zich met het leesgedrag van de ander te bemoeien. De sociale preferentie moet dan hun individuele preferentie weerspiegelen: de gezamenlijke uitkomst moet ieders voorkeur met betrekking tot het eigen leesgedrag respecteren.

Onder zulke liberale principes is het sociaal gezien wenselijker dat de wellustige man het boek leest dan dat het ongelezen blijft, omdat hij het nu eenmaal zelf zo graag zou lezen. Net zo goed is het volgens liberale principes sociaal wenselijker dat niemand het boek leest dan dat de kuise man het leest - omdat hij het immers zelf niet lezen wil. Kortom, de volgorde van de sociale voorkeur zou als eerste de optie moeten noemen dat de wellustige man het boek leest, vervolgens dat het ongelezen blijft, en pas daarna dat de kuise man het leest. De liberale uitkomst is daarmee een heel andere dan de uitkomst volgens de regels van de economische rationaliteit.

De casus is bekend geworden als voorbeeld van Sens ‘liberale paradox’, of de Onmogelijkheid van de ‘Paretian Liberal’. De paradox leert dat het onmogelijk is de

[p. 12]

meest fundamentele liberale principes, zoals hierboven gehanteerd, te verenigen met een streven naar Pareto-optimaliteit.

De onmogelijkheid van de Paretian Liberal is een speltheoretisch issue en een probleem voor de sociale keuze-theorie. Zo is de paradox in discussie gebracht en zo is hij besproken. Tegelijk kan hij echter worden beschouwd als een instantie van de versplintering van het mensbeeld binnen de wetenschap. Hier komt de homo economicus met zijn economische rationaliteit in conflict met het moreel subject dat rechten ontleent aan liberale beginselen. Het conflict is onoplosbaar en toch is de homo economicus geen ander dan het moreel subject en is het moreel subject dezelfde als de homo economicus. De wetenschap is in disciplines uiteengevallen en iedere discipline schept haar eigen subject. Zo evolueert de mens ten gevolge van wetenschappelijke analyse tot een meervoudige persoonlijkheid. Het oude ego raakt met zichzelf in tegenspraak. Binnen zijn eigen huid ontheemd.

Co-consciousness

Miss Christine Beauchamp was een serieuze en religieuze jonge vrouw die in één lichaam samenleefde met de ondeugende en weerbarstige Sally. Soms liep Sally mijlenver de wijde vlakte in en trok zich dan terug, zodat Miss Beauchamp het hele eind terug moest lopen.

Miss Beauchamp werd al in 1906 door Morton Prince als meervoudige persoonlijkheid beschreven. Er waren vier persoonlijkheden, die op en af kwamen en gingen en ieder claimden the Real Miss Beauchamp te zijn. De verschillen in karakter tussen de persoonlijkheden maken van Miss Beauchamp geen uitzondering; het komt regelmatig voor dat één persoonlijkheid conventioneel en volgzaam is, een ander impulsief, berekenend en zelfzuchtig (Aalpoel en Lewis, 234, 238). De ‘alter personalities’ of ‘alters’ kunnen bovendien een ander waardesysteem hebben dan de primaire persoonlijkheid, en een strikt uniek en samenhangend geheel van eigenschappen, waaronder smaak, emotionaliteit, seksuele geaardheid, links- of rechtshandigheid, en manier van optreden. Waar Miss Beauchamp leed aan slapeloosheid, pijn, willoosheid en vermoeidheid, was Sally actief, levendig en ongevoelig voor pijnprikkels. De cognitieve relaties die tussen de persoonlijkheden bestaan, zijn niet voor alle gevallen gelijk: soms is er een volledige, tweezijdige amnesia en weten de persoonlijkheden niet van elkaars bestaan; soms is de amnesia eenzijdig; soms ook is er sprake van een eenzijdig ervaren ‘co-consciousness’, een gedeeld bewustzijn.

Een dramatische vorm van zelf-presentatie middels inconsistent gedrag maakt deel uit van een normale ontwikkeling; ook een normale persoonlijkheid bestaat uit ver-

[p. 13]

schillende componenten, die soms tegenstrijdige doelen nastreven. Situatie-gebonden gedrag vraagt immers steeds om een ander afzonderlijk zelf. Onderzoek met ‘split-brain’ technieken lijkt erop te wijzen dat de mens vanaf zijn jongste ontwikkeling uit zulke afzonderlijke mentale systemen bestaat, mogelijk ieder met zijn eigen waarden en gedragsstructuur (Willerman en Cohen, 471). Gedurende de normale ontwikkeling leert het verbale systeem deze afzonderlijke systemen te controleren en zo ontstaat de mogelijkheid tot zelfbeheersing: het verbale zelf ordent de handelingsimpulsen van de andere systemen. Gazzaniga en LeDoux, die op grond van onderzoek dit ontwikkelingsmodel hebben opgesteld, suggereren daarom dat de geest geen psychologisch, maar een sociologisch verschijnsel is, samengesteld uit diverse submentale systemen.

Het menselijk organisme is in dit opzicht wellicht vergelijkbaar met het ‘multicephalous system’ uit de systeemtheorie, dat zich onderscheidt van het ‘symbol processing system’ door de creatie van een sociale orde en een gedeeld waardestelsel. Anders dan het symboolverwerkende systeem dat de taal gebruikt om een beeld van de omgeving te vormen, is het meerbreinige systeem een verzameling van individuen die gemeenschappelijk handelen en zo een uitgebreid gezamenlijk betekeniscomplex tot stand brengen. Het menselijk organisme is uiteraard in letterlijke zin geen meerbreinig systeem: ook de meervoudige persoonlijkheid maakt voor de diverse persoonlijkheden gebruik van hetzelfde brein. De meervoudige persoonlijkheid als psychopathologisch verschijnsel ontstaat wellicht uit de onmogelijkheid om de submentale systemen te organiseren tot een samenhangend zelf binnen dat brein.

Epistemogeen MPS

Deze uiterst korte rondgang langs keuze-theorie en psychiatrie moet het ons mogelijk maken een eerste versie te formuleren van een stelling die een volkomen nieuw beeld geeft van de samenhang tussen de (mens-)wetenschappen. Toegespitst op de lcl-casus zegt deze stelling dat de liberale paradox het gevolg is van het psychopathologische karakter van de wetenschap. De kuise man en de wellustige man lijden beiden aan het ‘Epistemogeen (door de wetenschap veroorzaakt) Meervoudig Persoonlijkheid Syndroom’. Als moreel subject handelen ze volgens liberale principes; als homo economicus handelen ze op grond van economische rationaliteit. Soms neemt de homo economicus een besluit en trekt zich dan terug, zodat het moreel subject de hele weg terug naar huis moet lopen. Misschien heeft de een weet van het bestaan van de ander, misschien leven ze naast elkaar in tweezijdige amnesia; in ieder geval hebben ze verschillende doelen, waardesystemen, temperamenten, en verschillend gedrag. Een poging om deze twee verschillende persoonlijkheden, waarvan de een behoort

[p. 14]

tot het domein van de economische wetenschap en de ander tot dat van de wijsgerige ethiek, te identificeren als één samenhangend individu, moet wel uitdraaien op een Onmogelijkheid.

In een recent artikel heeft Sen, de auteur van de liberale paradox, de aandacht gevestigd op ‘positional objectivity’: ‘Wat we kunnen waarnemen hangt af van onze positie vis-à-vis de objecten van waarneming. Wat we besluiten te geloven wordt beïnvloed door wat we waarnemen. Hoe we besluiten te handelen is gerelateerd aan wat we geloven.’ (Sen, 126)

Dat ons handelen en ons geloof afhankelijk is van de positie die we innemen acht Sen van groot belang voor de besluitvormings-theorie en de sociale keuze-theorie. Immers, een individu bepaalt zijn keuze op basis van datgene waarin hij op goede gronden gelooft. Dit geldt dan ook voor de keuzes die worden gemaakt in de zaak van Lady Chatterley's Lover. De positie die de kuise man en de wellustige man innemen, is bepalend voor hun voorkeur: als moreel subject kiezen ze anders dan als homo economicus. Sen opent met zijn theorie over de positie-afhankelijke keuze de mogelijkheid tot een nieuwe interpretatie van zijn lcl-casus. En zo'n nieuwe interpretatie kan verstrekkende gevolgen hebben voor de verhoudingen tussen wetenschappelijke (deel-)disciplines. Dezelfde diagnose die Lawrence al in 1914 voor de literatuur stelde kan dan ook voor de wetenschap worden gesteld: the old stable ego is dood. The Paretian Liberal is een meervoudige persoonlijkheid. Dit alles vraagt van ons een intensieve en uitgebreide studie, en al ontbreekt het dit onderwerp soms aan de literaire kwaliteiten die het denken draaglijk maken: Stick with me, baby, I'm the fella' you came in with.

Literatuur

Patricia J. Aalpoel en Donald J. Lewis, Dissociative Disorders, in: Henry E. Adams en Patricia B. Sutker, Comprehensive Handbook of Psychopathology. Plenum Press, 1984, pp. 223-249.

Aleid Fokkema, Postmodern Characters, A Study of Characterization in British and American Postmodern Fiction. Rodopi, 1991.

Chr. Koopmans, Extreme problemen, in: Maandblad voor Geestelijke Volksgezondheid 3, 1994.

Amartya K. Sen, Collective Choice and Social Welfare, 1970.

Amartya K. Sen, Positional Obectivity, in: Philosophy and Public Affairs, Vol. 22 No. 2, 1993.

Lee Willerman en David B. Cohen, Psychopathology. McGraw-Hill, 1990.