De Revisor. Jaargang 19

[p. 2]

[1992/5]

F. van den Bosch
Kijk hoe geel de wilg bloeit vandaag

Bij Van der Galie in Utrecht kocht ik op een winterdag dit kleine boekje: ‘Handleiding tot het schaakspel. Naar het Hoogduitsch van G.R. Neumann. Zesde druk, bewerkt door HJ. den Hertog. Gouda, G.B. van Goor Zonen, 1907’. Ik kan niet zeggen dat elementaire leerboeken voor het schaakspel een hobby van mij zijn. Ik bezit er twee: dat van Lasker van 1925 en Tartakower's ‘Bréviaire des Echecs’. Het flodderboekje van de legendarische oude heer Bleykmans in Indië reken ik nu even niet mee. De waarde van die boeken ligt voor mij in de persoonlijkheid en de stijl van schrijven van de auteurs. Van Neumann - een jong gestorven en vergeten meester die zich meten kon met Paulsen, Anderssen en Steinitz - kan dat niet worden gezegd. In zijn dagen, rond 1870 misschien, zagen uitgevers geen markt voor stijl en persoonlijkheid in dit commerciële genre. Neumann schreef om den brode. God weet hoe hard hij het nodig had. Toch heb ik jaren en jaren naar dit boekje uitgekeken, zonder te weten dat het dit boekje was. Toen ik het eenmaal had gevonden heb ik het wekenlang laten liggen zonder het in te zien. Omdat ik een gelukkig ogenblik wilde afwachten, want dat had Neumann aan mij verdiend.

Lang voor die grote vakantie op ‘Soember Bran tas’, een veehouderij en bloemenkwekerij boven Batu, tussen de bergen Ardjuna en Andjasmara in, waar een oom van mijn vriend Ted Klay de skepter zwaaide, had ik van mijn moeder leren schaken. Dat ging zo. Als de tafel was afgeruimd en Amat had afgewassen, koffie had gebracht en naar huis was gegaan, zetten we de glanzende stukken op het schaakbord onder de huiskamerlamp. Dan lootten we om de kleur en zette mijn moeder haar centrumpionnen op d4 en e4 en verwachtte van mij dat ik iets dergelijks deed. Pionnen op e6 en d5 dan maar. Na dat ritueel begon het spel. Lfi-d3 deed ze. Ha, dat kon ik ook: Lf8-d6. Maar o jé, ze schoof haar pion door naar e5 en mijn loper moest de aftocht blazen. Ik zou het wel weer verliezen van haar. Ik deed mijn best. Ik slaagde erin te rokeren, zoals ze mij - was het boos opzet van haar? - had aanbevolen zo gauw mogelijk te doen. En het duurde niet lang of ze ruilde mijn paard op f 6 en speelde haar dame naar h5. Nu achteraf ga ik pas beseffen hoe simpel en doelbewust ze te werk ging. Zoveel kennis van zaken heb ik nooit in mijn moeder vermoed. Lach niet, kaffer! Wat hier aan de hand was speelt nog altijd een rol in bepaalde varianten van de Franse partij... Buiten, in de stille straat of in de stille straat daarachter, hoorde ik een vruchtenkoopman roepen: ‘Bapél! Bapél! Bapél!’ Driemaal viel het accent op de stomme ‘e’ van ‘pél’, om dan plotseling te verspringen naar de eerste lettergreep: ‘Bápel-pir!’ En bij ‘Bápel-pir!’ werd ik matgezet op h7.

Moetje horen, dat klonk zó, dat van die buah-apeldan-pir-verkoper: ‘so-do! so-do! so-do!’ en dan: ‘re-la-la!’ Appels en peren hadden we zelden in huis. Ik weet niet of mijn ouders, die Hollandse totoks waren, het ordinair fruit vonden of dat het te duur voor hen was.

‘Soember Brantas’ was waar de grote rivier van Malang en Surabaya zijn oorsprong nam. We waren er - wij kinderen - met de bus, en van Batu af lopend, via Punten en Djunggo en dan door de kinabossen heengegaan. De barang - pannen, dekens, kleren, speelgoed en lektuur - was een week tevoren op een tjikar geladen, waarvan de grote knarsende wielen diepe sporen hadden achtergelaten in het grint van onze tuin. We hadden voor een maand een houten huis gehuurd. Tegen donker werden de Patromaxlampen door een mandoer van de Klays aangestoken. In de

[p. 3]

nanacht was de Melkweg prachtig te zien. In de nanacht, soms, in de vroege morgen op weg naar de Ardjuna-top om tegen zonsopgang boven te zijn, klommen we urenlang in het donkere bos omhoog. Zonder fakkels -je bent wel gek om met fakkels dieren op te schrikken - was het zo donker dat je geen hand voor ogen kon zien en metje voeten over stenen en boomwortels moest tasten om op het pad te blijven. Dan opende zich de duisternis onverwachts naar boven en keek de sterrenhemel verblindend helder opje neer. Dan zag je de Lier en de Zwaan en de Arend en het Schild en de Schutter, die bijna onderging, en dan wist je op eenmaal waar je was: hier, hier in je huid, hier op aarde, hier in de hemel die een mens zich niet nader en niet onmetelijker wensen kon.

Maar overdag..., overdag zat ik meest in de tuin onder de mimosabomen en vergalde mij het leven met Caesar's ‘De bello Gallico’. Ik was voorwaardelijk overgegaan en had een taak voor Latijn opgekregen. Terwijl andere jongens mochten gaan zwemmen in de donkere vijver in het bos of naar de warme bronnen gaan om in het wellende water piemelnaakt rood te koken... Of mochten dolen over de bergweiden en de botjah angon - de veehoedertjes - helpen om de koeien door de lange smalle zwarte teertrog te drijven... Of mochten dwalen langs de nieuwe ontginningen om ciplu'an te zoeken, de lampionvruchtjes die je eten kon en waar je dronken van werd... Terwijl anderejongens mochten slenteren langs de bloemenloods, waar de meisjes - ach, zulke mollige blozende meisjes van de bergen, Maduresen meest - zo verleidelijk op konden kijken van het werk dat hun handen deden: bossen en boeketten verzendklaar maken voor wie er jarig waren in de stad... Terwijl andere jongens, godverdomme..., zat ik hier, godverdit en godverdat, mij af te beulen op gerundia en gerundiva en ablativa absoluta, acc. cum inf. 's en plurale tantala. Voorbij was de tijd dat ik argeloos had zitten lachen om dat ‘arum manis’ in het paradigma van de tweede declinatie, dat de ablativus pluralis van ‘romanus’ was en ook een vrucht waar ik dol op was. Ik kan die rottekst van Caesar nog drómen: ‘Caesar omnis divisus est in partes tres (et integer nunquam repertus est, haud mirum videtur)’.

En dan was er het meisje in het andere huis, mijn klasgenootje van vorig jaar, dat ik zo graag wilde ontmoeten en waar ik zo verlegen voor was. Ze droeg een gele blouse die ik nog niet kende van haar.

Als ik opkeek van mijn boeken zag ik het gebergte Andjasmara dichttrekken in de morgenmist. Daarboven was ik ooitmetTed geweest. Daar hadden wij neergekeken in de doolhof van ravijnen waar geen mens ooit een voet had gezet, waar de stilte zich echoloos sloot om de eenzame stem van een vogel. Je wist niet eens zeker of je hem wel had gehoord. Daar in de Andjasmara hadden wij Ndas Glondong getrotseerd, het mensenhoofd dat heen en weer sprong tussen de bomen. Als je het tegenkwam, zo zeiden ze in de kampong, bestierf je het van de schrik. Alleen een horde apen was met ons meegesprongen, hoog onder het bladerdak, maar we waren wel blij geweest toen we terug waren en weer konden lachen om Jacob, de tamme neusvogel van de familie Klay, die zo onbehoorlijk en zo gulzig at. Hij pikte met zijn grote snavel in een papaya en schudde zijn kop. De brokken en de pitjes en de spetters vlogen alle kanten op. Oom Nico kneep zijn blauwe ogen, onder de borstelige witte wenkbrauwen, stijf dicht. ‘Attaquez!’ riep Ted's moeder, die padvindster was. ‘Kraaa!’ zei Jacob en hakte opnieuw in de vrucht.

Balorig sloeg ik Caesar dicht en zetten de stukken op het bord, nog dezelfde als in de tijd van ‘Bápelpir!’, ik heb ze trouwens nog. Ik had van Huguy Vos, een collega van mijn vader, lerares in ik weet niet wat voor vak, een boekje gekregen zonder auteur of titelblad. Daaruit had ik begrepen dat mijn moeders manier van spelen, twee pionzetten tegelijk doen, hopeloos verouderd was. Onder de twee-en-dertig ‘stellingen uit gespeelde partijen’, elk met zijn groot en duidelijk diagram voor de beginner, waren er één of twee waar ik moeite mee had. Deze bij voorbeeld, op de losgescheurde bladzij 79, met die loper op c4 en dat paard op e3 en die zwarte koningin die ik niet mocht nemen... Waarom eigenlijk mocht ik die niet nemen? Wat kon mij gebeuren als ik het toch deed? Het leek wel of ik een plank voor mijn kop had, maar ik zag het niet. De wind ruiste in de mimosaboom, een geel stuifmeelballetje rolde op de tafel, en vóór ik het wist woei de losse bladzij uit mijn hand. Ik greep ernaar, maar de wind was mij te vlug af en nam haar mee over de heg die de tuin afsloot. Ik sprong op en holde naar het tuinhek, en terug langs het weggetje waar ons huis

[p. 4]

aan lag. Te laat! Daar dwarrelde het blad in de rozentuin van de Klays, aan de overkant.

Heb ik een hek of een heg geforceerd om daar te komen? De lange doornige rozenhagen stonden dwars op de richting van de wind, zodat ik er tussendoor moest rennen tot bij de bevloeiingsgreppel, en dan weer terug langs een ander pad, tussen andere hagen in. Telkens dacht ik het papier te zullen pakken, telkens bleef het hangen in een struik en raakte weer los en woei een haag verder, net één haag verder dan ik. Zo joeg de wind het losse boekblad door de hele rozentuin. Achter de laatste bloeiende haag, waar het waterloopje steil naar het ravijn afstortte, maakte de jungle aan alles een eind. Daar beneden, verborgen onder boomvarens en manshoge brandnetels waar geen mens doorheen kon komen, klaterde de jonge Brantas over de oude lava's van de Andjasmara. Mismoedig liep ik terug langs de watergreppel en hoorde nu pas het ‘klik-klak’ van de bluntaks, de bamboekokertjes die op- en neerkiepten in de stroom, die water schepten en het uitstortten op het hoger niveau van de tuin: ‘klik-klak, klik-klak, klikklak-klik, klak-klik-klak’. Het was één concert van watermolentjes in die ritselstille rozentuin.

Ik heb vaak geprobeerd de stelling van het diagram te reconstrueren, maar het geheim ervan was mij ontgaan en het is mij nooit gelukt. Het besef dat ik te kort was geschoten, dat ik verstek had laten gaan, dat ik voor mijn taak niet berekend was gebleken - ach, dat met Caesar, die kaffer, dat liep nog wel los - is mij altijd bijgebleven. Een verlammend gevoel van incompetentie, van een dikke domme plank voor het hoofd, heeft mij in laterjaren parten gespeeld in menige wedstrijdpartij.

Het boekje van Neumann - Neumann heette hij dus - is gerepareerd, scheurtjes gedicht, ezelsoren gladgestreken. De prijs van toen, van 1907, zestig cent, staat er in potlood nog altijd leesbaar op. Ik had het herkend, daar in Utrecht, aan het binnenwerk, aan de typografie. Geen twijfel mogelijk, dit was mijn boekje, het boekje van Huguy Vos. Ook de twee-en-dertig stellingen staan erin. Zal ik dan toch...? Zal ik dan één van de vele dingen die in mijn leven fout zijn gegaan tòch nog in orde brengen? Ik zal het diagram bestuderen zonder te kijken naar de tekst die eronder staat, het moet kinderlijk eenvoudig zijn. Welke bladzijden waren het ook al weer, 79 recto, 80 verso? Die nummering klopt in deze latere druk misschien niet meer? Want dit zijn elementaire handgrepen in eindspelen met pionnen, waar ik geen boodschap aan heb. Ik blader het boekje door en kijk naar àlle diagrammen, maar ik vind niet wat ik zoek: een loper op c4, een paard op e3 en een tartende zwarte dame die ik niet mag nemen, stond ze op g6? Hoe ik ook blader en hoe ik ook tuur, zo'n stelling blijft ontbreken. Zo'n stelling is er in dit boekje niet. Heb ik het dan gedroomd? Heb ik het verzonnen? Met alles daar rondom heen: de rukwind in de mimosa's, de rozentuin, de watermolentjes, het meisje in het gele bloesje, de vogel Jacob en de bloemenloods en Mas Glondong (ach, laat maar staan, het klinkt wel zo aardig, Mas) in de Andjasmara? Ach, wat doet het ertoe. Van dit aards bestaan blijft immers niets over, en niets ervan neem je mee in je graf. Ik heb immers al lang gecapituleerd?

Maar is er eigenlijk iets veranderd? Hemel en hel zijn - ook hier en nu - uit hier en nu gemaakt. Er is niets veranderd sedertdien. Kijk hoe geel de wilg daarbuiten bloeit vandaag. Zo laat nog in het avondlicht.