De Revisor. Jaargang 8

[p. 34]

Rob Delvigne & Leo Ross
Bij ‘Ondergangen’ van Jacob Israël de Haan

De roman Ondergangen van Jacob Israël de Haan neemt tussen de twee bekendere romans Pijpelijntjes (1904) en Pathologieën (1908) een aparte plaats in. Het is verleidelijk om, afgaand op het jaar van verschijnen, Ondergangen tussen de beide andere romans te situeren en er de missing link tussen die twee onderling zozeer verschillende boeken in te ontdekken. Maar zo'n redenering zou toch op een speculatie berusten: we weten wel wanneer Ondergangen is gepubliceerd, namelijk in 1907, maar niet wanneer het is geschreven. Met Pijpelijntjes heeft het tot op zekere hoogte het woordkunstig taalgebruik gemeen (men leze hoe De Haan de zon op de Grote Kerk van Haarlem ‘spits-scherp’ laat ‘dakblinken’), maar dit soort woordkunst in de trant van Tachtig ontbreekt toch ook in Pathologieën niet. Een groot verschil met het uit losse schetsen aaneengeregen Pijpelijntjes vormt de struktuur van het verhaal van Ondergangen. De zorgvuldig wurgende beschrijving van de relatie tussen de verpleegster Anna en haar zuster Lies(e)beth vertoont veel meer overeenkomst met Pathologieën, waarvan de ondertitel De ondergangen van Johan van Vere de With de titel van dit derde boek zelfs al in zich draagt. Het is zeker denkbaar dat Ondergangen ná Pathologieën geschreven is. Een verschil met Pathologieën is dan weer het ontbreken van de ‘demonische’ dimensie die aan dat boek een haast ‘allegorisch’ karakter geeft.¹ Ondergangen lijkt meer een psychologische studie, maar dan als een kunstvol ingericht martelkamertje waarin de lezer wordt uitgenodigd enige tijd zijn zenuwen op de proef te komen stellen. Eerder dan een tussenfase tussen Pijpelijntjes en Pathologieën betekent Ondergangen dan ook een overgangsvorm tussen de roman Pathologieën en de daaraan zo verwante, decadente korte verhalen die we als Nerveuze vertellingen kennen.² De eerste hoofdstukjes van het boek doen een breed opgezette roman, ja bijna een klassieke Hollandse familieroman verwachten; later spitst De Haan alle aandacht toe op één relatie, één vertelling vol giftige schoonheid. Dit geeft aan Ondergangen een aparte plaats in De Haans vroege prozawerk. En ook opvallend is het optreden van vrouwelijke hoofdfiguren, zoals nergens elders bij deze schrijver.

In Jaap Meijers grote studie De zoon van een gazzen, Het leven van Jacob Israël de Haan wordt de hele roman Ondergangen niet vermeld. Wel blijkt Jaap Meijer het werk gezien en de opdracht aan Maarseveen, gemeentearts en De Haans echtgenote, opgemerkt te hebben: ‘In de enkele opdracht boven letterkundig werk, waarin haar naam genoemd wordt, heet Johanna van Maarseveen vooral voluit: Doctor’ (blz. 72). Nu was Maarseveen wel dokter, zoals De Haan schrijft, en geen doctor, wat Meijer ervan maakt, maar het lijkt toch wel iets anders dan alleen maar slordig als de biograaf zulk ‘letterkundig werk’ verder helemaal doodzwijgt. Hiermee wordt het onserieuze, ja misleidende karakter van Meijers De Haan-biografie weer eens onderstreept. In de latere studie over De Haan, die Meijer in samenwerking met Kees Joosse schreef voor de herdruk van Kanalje (1977), een studie die meer bedoeld scheen om het aantal misverstanden rondom Jacob Israël de Haan te vergroten dan om inzicht in diens werk te geven³, vraagt Meijer opvallend veel aandacht voor een verhaaltje Bar-Mitswo door zekere Jitsgok ben Jangakauf, een ‘joodse schets’ die hij dolgraag aan De Haan zou willen toeschrijven. Liever dan weer zo'n verkrampte poging om De Haan als joods auteur te propageren, ware het ons geweest als Meijer eens enige aandacht had besteed aan bijvoorbeeld Ondergangen, werk dat gewoon onder De Haans naam verschenen is. Meijer is een afschrikwekkend specimen van de hegeliaanse denkwijze: als de theorie niet klopt met de feiten, is dat jammer voor de feiten. En hij ziet er als het moet geen been in om de feiten dan maar te verdonkeremanen.

De opdracht aan Johanna van Maarseveen zou een sleutel kunnen zijn tot beter begrip van het werk en van de bedoelingen van de auteur. Het adres van het pension dat het serpent Liesbeth in de roman op kosten van zuster Anna gaat kopen, is het adres van Maarseveen. Ook woonde daar een, iets jongere, zuster van Maarseveen in, ene Belia Johanna, geboren in 1877. Maarseveen zelf was van 1872. ‘Belia’ en ‘Liesbeth’ lijken verwante namen. Maar de gegevens over de verhouding tussen de zusters en niet te vergeten de rol die De Haan daarbij speelde, stellen ons nog niet in staat de biografische achtergrond van het verhaal te reconstrueren. Dat het Maarseveen financieel slecht ging, vertelt ons een brief van De Haan aan Frederik van Eeden, te dateren eind 1906, de tijd dus waarin Ondergangen geschreven kan zijn: ‘de goede Hans laat je groeten. We zijn beide zeer verarmd, en zij moet door hare betrekking nog eene schijn van weelde ophouden, die ons zwaar drukt’. De samenleving van die merkwaardige mensen in de Palestrinastraat wordt door ooggetuigen wel als ‘een hel’ gekenschetst⁴ en Henri Wiessing beschrijft in zijn boek Bewegend portret op smakelijke wijze hoe De Haan eens kokende thee in de hals van Maarseveen goot. Maar met het spreekwoordenboek van Stoett moeten we voorlopig verzuchten: ‘In andermans boeken is het duister te lezen’. Overigens blijft dat lezen in Ondergangen ook zonder biografische informatie gelukkig kwellend genoeg.

De titel Ondergangen kunnen we begrijpen in samenhang met de roman Pathologieën en wel vooral met de beginregels van dat boek: ‘Dit is mijne verfijnde, en op eene zeer nerveuse

1 zie: Leo Ross, ‘Jacob Israël de Haan als decadent romanticus’, in: De Gids 1974, nr. 6/7, blz. 460-466.

2 zie: Leo Ross, ‘Inleiding bij een Nerveuze Vertelling’, in: De Gids 1976, nr. 8, blz. 541-542.

3 zie: Rob Delvigne & Leo Ross, ‘Mythologieën rondom Jacob Israël de Haan’, in: De Revisor 1977, nr. 2, blz. 68-70.

4 Josine Reuling, in: Elseviers Literair Supplement, 24 juni 1972.

[p. 35]

wijze verzorgde, beschrijving van de pathologieën, dat zijn de ondergangen van Johan van Vere de With’. Het meervoud ‘ondergangen’ zouden wij dan willen interpreteren als: een reeks van rampen die hier Johan, daar zuster Anna stap voor stap naar de ondergang voert. De verwantschap met Pathologieën blijkt ook weer uit het citaat van Catullus, waarmee beide boeken openen: ‘Aan wie zal ik het aardige nieuwe boekje eens opdragen?’ Het molenaarsgezin Van Arkel, dat in de eerste paragrafen van Ondergangen geschilderd wordt, kennen we eveneens al uit Pathologieën: het zijn daar ‘menschen De Boer, molenaars’, ‘wonende aan den Noorder-IJdijk tusschen het dorp Westzaan en het gehucht Nauerna’, waar Johan van Vere de With toevlucht zoekt voor de dodelijke attenties van zijn demonische minnaar. De beschrijving van dat molenaarsmilieu uit Pathologieën (blz. 207-209) vinden we in Ondergangen zeer gelijkend terug. Ook elders, in bijdragen aan De Nieuwe Gids en het tijdschrift Ontwaking, komen we die Zaanse molenaarsmensen weer tegen. Dergelijke overeenkomsten geven een grote samenhang aan het werk van De



Haan, alsof hij bezig is geweest een Hollandse comédie humaine te ontwerpen. De naam van een werkgeefster van zuster Anna, mevrouw Van Vere, lijkt die van een bij uitzondering eens aardige achternicht van de hoofdpersoon van Pathologieën. Namen zijn bij De Haan vaak niet toevallig. Nadat de schrijver de brede opzet van een familieroman heeft losgelaten, spitst Ondergangen zich toe op het gevecht op leven en dood tussen zuster Anna die nooit iets zag komen behalve haar ondergang en de bewerkster daarvan, parasiet Liesbeth. Niet alle streken die deze ondeugd uithaalt, konden in de voor deze publikatie gekozen stukken een plaats vinden. Eén daarvan is een geldverslindende logeerpartij van zekere Ninon de Tinan op Anna's kamers, waarvoor de verpleegster-kostwinster, teruggekeerd van haar ‘buitenverpleging’, de rekening gepresenteerd krijgt. Achter deze geheimzinnige Ninon vermoedt men de in 1898 gestorven Parijse auteur-dandy Jean de Tinan, schrijver van o.a. L'exemple de Ninon de l'Enclos amoureuse: een vingerwijzing naar de decadente literaire stroming waarmee De Haan zich verwant voelde. Zijn werk bevat dikwijls zulke indikaties.

Een handicap voor veel moderne lezers lijkt ons iets wat juist het kostbaarste is dat De Haan in huis had: zijn stijl, dat is: zijn opvatting van kunst en literatuur. Ons literaire wereldje kent maar weinig traditie en binnen die traditie zijn de opvattingen van de Franse decadenten en ook van De Haan bovendien maar uiterst schraal vertegenwoordigd. Wij zijn niet zeer gewend aan boeken die de lezer niet uitnodigen om in het verhaal op te gaan en zich met de hoofdpersoon of allerlei emoties te vereenzelvigen. De lektuur van werken als Ondergangen of Pathologieën of de Nerveuze vertellingen laat de lezer voortdurend in het bewustzijn met een kunstwerk te maken te hebben. Hij is zowel getuige van het kunstvol opbouwen van een drama als van het zorgvuldig weven van een web door zo'n prachtig toegerust en harig glinsterend schepsel als een spin; het vangen van de prooi en het langzame verslindingsproces verwekt bijvoorbeeld in natuurfilms op de beeldbuis precies zo'n mengsel van bewondering en afgrijzen bij de kijker als De Haan bij zijn lezers beoogde.

Een volledige herdruk van de roman Ondergangen kan in de loop van 1982 worden tegemoetgezien, in het kader van een kleine reeks De Haan-publikaties bij uitgeverij Peter van der Velden: Pijpelijntjes en Open brief aan P.L. Tak in 1981, Ondergangen en Nerveuze vertellingen volgend jaar, steeds voorzien van een inleiding en annotaties.