De Revisor. Jaargang 8

[p. 2]

[1981/2]

Frans Kellendonk
Laatste rit

Als Mandaat plaatsneemt in een middel van openbaar vervoer zoekt hij gewoonlijk een passagier uit in wiens armen hij, mocht dat onverhoopt nodig blijken, misschien zou willen sterven, maar om half acht 's avonds zijn de treinen nagenoeg leeg en hij is de enige reiziger in dit compartiment, afgezien van een landloper die, paars van de drank, een vlieg probeert te vangen. Het is de laatste keer dat Mandaat over dit traject forenst. Hij bladert door zijn agenda: tweemaal dagelijks, vijf dagen per week, tot en met de tiende april. Dat zijn honderdtweeënveertig treinreizen. Toch een respectabel aantal. Of het er nu honderdtweeënveertig zijn, houdt hij zichzelf voor, of duizenden, zoals een trouw werknemer er in de loop van zijn actieve leven moet doorstaan - beide aantallen zijn groot, groter dan je je zomaar kunt voorstellen.

Hij klapt de agenda dicht, maar houdt er een vinger tussen, bij de tiende april, en met het prettige gevoel dat zijn morele boekhouding ergens best klopt nestelt hij zich in de hoek van de treinbank. Die onvoorstelbaarheid maakt de grootheden vergelijkbaar. Hij heeft het kruis op zijn schouders genomen. En hij heeft het niet neergelegd vóór hij wist hoe zwaar het kan zijn. Onvoorstelbaar zwaar.

Maar terwijl de bloembollenvelden en poldervaarten voor de honderdtweeënveertigste keer aan zijn oog voorbijtrekken voelt hij zijn gemoedsrust weggezogen, weggeslorpt worden door een gat diep in zijn borst. Het vergaat hem zoals de lezer die in zijn linkerhand een flink pak papier houdt en tussen de vingers van zijn rechterhand nog maar een paar velletjes. De lezer voelt voor het eerst papier, niet meer dan papier. Hij betrapt zich erop dat hij leest zoals een kat televisie kijkt: hij ziet enkel letters, zwarte drukinkt. Hij merkt dat hij op een stoel zit, in een kamer met witte muren. Er tikt een klok. Zijn been tintelt. Memento mori! Zometeen is het verhaal afgelopen. Wat hij heeft gelezen is een boek, een ding, dat hij straks zal dichtklappen, met een tik zal bijzetten in zijn boekenkast, tussen andere banden, gerangschikt volgens alfabetische willekeur, misschien om het er nooit meer uit te pakken. ‘Nog niet! Laat die woordmagie nog even doorwerken! Laat nog even de taal mijn lichaam zijn!’ Maar in zijn longen verzamelt zich al adem. Straks zal hij met een zucht overgaan tot de andere wereld die het boek omringt, zoals de dood het leven.

De landloper gniffelt gegeneerd, telkens wanneer de vlieg hem weer eens te slim af is geweest. Hij grijpt om zich heen naar het insect, dat overigens geheel denkbeeldig is, raakt verstrikt in zijn eigen armen, komt handen tekort om ze te ontwarren en gaat dan, in verknoopte toestand, maar een liedje zingen. Mandaat bekijkt zijn wijsvinger, die tussen zijn zakagenda zit geklemd. Hij trekt hem los, met een veel te harde ruk, en steekt hem in zijn mond. Hij merkt dat zijn honderd dagen dienstverband nu al ineenschuiven, versmelten tot iets dat hij maar al te gemakkelijk kan bevatten: één herinnering. (Nee, bij hoge getallen kun je je inderdaad niets voorstellen. Geen wonder dat je dienstverband één brij wordt. Je had het kunnen weten, Mandaat. Denk eens aan die avond - waar was het - in Mexico-Stad, toen je hebt zitten luisteren naar twee jongens, een jaar of twaalf waren ze pas, die voor het gebouw van de Lotería Nacional winnende lotnummers stonden af te roepen. Tot diep in de nacht schreeuwden ze die ellenlange cijferreeksen, achter elkaar door, eerst riep het ene jongetje een nummer, het andere herhaalde het dan, en op die tenslotte uitgestorven avenida was jij de enige die luisterde. Je hoorde hun stemmen vergruizen. Je hoorde de tijd verschrompelen. Zoals het blad van de wijnstok valt. Het verdorde loof van de vijg.)

Opnieuw bladert hij door zijn boekje. Hij kan beter proberen om elke dag afzonderlijk recht te doen. Maandag 5 februari: ‘15 u. prof. Bronbeek.’ Hij is die middag op bezoek geweest bij professor Bronbeek. Geen twijfel aan, hij weet het nog heel goed. Bronbeek wilde een handbibliotheekje op zijn instituut en daarover moest gepraat worden. Zo zat dat. O ja, er schiet Mandaat van alles te binnen. Bronbeeks hoorapparaat (dat hij tijdens lezingen onder het oog van de

[p. 3]

spreker pleegt uit te doen om ongestoord door zijn eigen gesnurk een uiltje te knappen). Bronbeeks oorschelp. Die is blauw gemarmerd en bedekt met een schimmelachtige beharing, eigenschappen die je ook aantreft op zijn neus. Het hoorapparaat is van groezelig, vergeeld plastic. Maar zodra Mandaat die kenmerken gaat benoemen raken ze los van professor Bronbeek. Het oor en de neus zitten niet meer aan de hoogleraar vast. Het hoorapparaat bestaat onafhankelijk van zijn groezeligheid en zelfs van zijn plastic. ‘Gemarmerd’, ‘schimmelachtig’, ‘vergeeld’ - woorden, klanken, letters, as op zijn tong. Van de afgelopen honderd dagen kan hij alleen zeggen dat ze verstreken zijn, niet dat hij iets heeft meegemaakt.

Mandaat zit in de trein. Hij herinnert zich dat hij in de trein zit. Zijn geheugen is hem vooruitgereisd. Jet-lag, déjà-vu! Hij merkt dat zijn geheugen de honderdtweeënveertig treinritten, deze incluis, al heeft samengebald tot één lange reis. Zijn eerste werkdag viel in het holst van het jaar en anderhalve maand is het, zowel 's ochtends rond achten als rond zessen 's avonds, buiten donker gebleven. Zoetjesaan heeft het licht zich toen over zijn werkdag verspreid en steeds heeft de zon tijdens het forensen links van hem gestaan, want van achteruitrijden houdt hij niet, zodat het verschil tussen zonsopkomst en -ondergang is verdwenen en daarmee ook elk besef van richting. Nu en in zijn herinnering reist hij door een valse dageraad naar nergens. Het is negentien uur dertig en hij reist naar de ledigheid en ijdelheid die zijn dienstverband omringen. Mandaat tuurt in de diepte van dat valse gloren en daar ziet hij wat verstrooid lag in de tijd, door zijn herinnering gebonden tot één deel. Iets om dicht te klappen, bij te zetten en, wie weet, nooit meer in te kijken. (‘Nog niet!’ echoot het onder je schedel. ‘Laat me nog eventjes blijven!’)

Ze hebben een borrel voor hem gehouden in het café waar ook de betaaldagen worden gevierd, een afscheidsborrel, ten teken dat hij in die drie maanden en tien dagen een indruk heeft achtergelaten die niet meteen uitwisbaar is. Een grote tafel, de obligate blokjes kaas en schijven worst, prikkertjes, die gebroken werden, onder nagelranden werden doorgehaald, terwijl aan de andere kant van de spiegelruit drommen mensen wél regelrecht naar huis konden; horloges die, naarmate het aantal lege glazen groeide, weer onder mouwen verdwenen; een stemming die van lieverlede vriendelijker werd, zelfs een beetje ontroerd.

Er zijn mensen niet gekomen. Omdat ze niet graag drinken, zo vroeg op de avond, of omdat ze thuis op het eten werden verwacht. Of ze hebben het zomaar laten afweten, zonder opgaaf van redenen. Krijtkamp heeft de laatste gelegenheid laten voorbijgaan om zich aan Mandaat kenbaar te maken. Het spijt hem dat Van Uffel is weggebleven, al snapt hij dat wel. Maar er zijn ook mensen komen opdagen die hij niet verwacht heeft, onder wie de eerbiedwaardige conservator Molhuysen.

Er zijn dingen ongezegd gebleven. ‘Je hebt groot gelijk, Mandaat. Ik kijk ook al een tijdje uit naar iets anders. Het is hier niks gedaan. Geen vooruitzichten. Je moet niet te lang op dezelfde stoel blijven zitten; dat is niet goed, voor jezelf nièt en voor het bedrijf evenmin.’ Zoiets zou hij tussen de beleefdheden door graag gehoord hebben. Het is namelijk geen moment bij zijn collega's opgekomen dat hij weg zou gaan zonder hogerop te kunnen, hoe vaag hij ook over zijn toekomst gedaan heeft. ‘Ik zie wel,’ heeft hij gezegd, ‘ik kijk eerst eens op mijn gemak rond.’ Ze denken dat hij, net als haast iedereen in de bibliotheek, het gevoel heeft voor hoger honing bedoeld te zijn, en, anders dan de rest, ook het lef heeft om zijn vleugels uit te slaan en die honing hogerop te zoeken. Als ze hadden geweten dat hij terugging naar zijn schulp, naar zijn larvebestaan, dan was de veroordeling té scherp geweest. ‘Liever niets dan jullie’ - bij zoiets kun je alleen je schouders ophalen.

Nee, wat dat betreft verkeerden ze in zalige onwetendheid. Ze vonden hem bewonderenswaardig, benijdenswaardig, en ze hebben hem ook bewonderd en benijd, zoveel als hun gevoel voor eigenwaarde hun toestond, maar tijdens die borrel verwachtten ze iets van hem, want wat ze wél wisten was dat zijzelf voorlopig moesten blijven en dat voorlopig altijd langer duurt dan je denkt. In het volle besef dat voor Mandaat de geschiedenis pas drie maanden geleden is begonnen en zalig onkundig van het feit dat ze inmiddels voor hem alweer voorbij is, hebben ze het gehad over ‘vroeger’. Personeelsreisjes naar Gaasterland en Ootmarsum en hoe leuk die waren en wat je een lol kon hebben met meneer Frederiks, die alweer twee jaar met pensioen is. Ze waren gezelliger, vriendelijker dan hij ze ooit daarvoor had meegemaakt, maar dat waren ze vooral tegen elkaar; hij mocht, en moest, dat gadeslaan. Iemand riep ‘Advocaat met slagroom!; hilariteit bij iedereen, behalve bij Mandaat, die eerst dacht dat het om een bestelling ging, toen begreep dat het een duistere, nee, een kennelijk zonneklare toespeling was en zich tenslotte hevig begon af te vragen of hij wel ontslag had moeten nemen. ‘Er zijn dingen waar jij geen weet van hebt, Mandaat,’ gaven ze te kennen. ‘Eigen schuld! Je had erin kunnen delen, maar je hebt jezelf en ons geen kans gegeven. Jij gaat hogerop en wij moeten blijven, maar we zijn niet ontroostbaar, bepaald niet!’

Pas naderhand, toen conservator Molhuysen met hem was opgelopen naar het station, heeft hij begrepen dat ze alleen zijn zegen wilden, geen berouw. En hij wilde hun zegen. Daarom is die borrel, ondanks alle vrolijkheid, geëindigd in

[p. 4]

teleurstelling, bedrukte gezichten.

De conservator is een man die boeken heeft geschreven en dan geen boeken met meningen waar niemand om gevraagd heeft of gevoelsuitstortingen waar je niets wijzer van wordt, nee, boeken propvol feiten, een lijvig werk bijvoorbeeld dat handelt over een geslacht van zestiende-eeuwse lettergieters van wie nu dankzij hem meer bekend is dan zij wisten van zichzelf. Hij bezorgt teksten. Dag in dag uit priegelt hij aan tittels en jota's, met een geestkracht waarmee anderen werelddelen hebben ontsloten. Hij houdt het verleden levend. Hij meent niet alleen dat zoiets kán, hij meent ook dat het belangrijk is. Hij heeft geen last van vage ambities en oceanische gevoelens. Hij doet wat hij vindt dat hij doen moet. Zo iemand kan de geschiedenis niet zien als een warreling van blinde monaden. Zo iemand gelóóft.

Mandaat was al vereerd door zijn aanwezigheid bij de borrel en terwijl ze getweeën over straat liepen, iets langer dan een half uur geleden, voelde hij voor hem wat een misdienaar die net een wierookvat heeft omgestoten moet voelen voor een bisschop. Molhuysen liep links, in een deinende regenjas, met zijn fiets aan zijn rechterhand. Het spitsuur was voorbij en op de in allerijl verlaten straten heerste nu een slordige stilte. De lucht was van een porseleinen wit, met honingblonde vegen, de temperatuur aangenaam en een briesje van minder dan drie Beaufort streelde langs hun gezichten. Het rijwiel, dat door de conservator bij de stuurstang werd vastgehouden, zwikte af en toe een beetje om; toch pakte hij het niet bij het handvat, misschien uit angst dat het terugtrekken van zijn hand zou worden uitgelegd als een blijk van kilte. Het was, kortom, niet duidelijk wie als eerste het woord moest nemen, totdat Mandaat zich afvroeg wat het hem nog kon schelen. ‘Erg aardig van u,’ zei hij, ‘om me te komen uitwuiven.’

Gewone lucht is te ijl voor het spreken van de conservator; het is zo gewichtig dat het uitsluitend kan worden gedragen door de vette rook die hij zonder ophouden uit zijn pijp zuigt. ‘Ik vind het jammer dat je weer zo snel vertrekt. Je zult er heus goede redenen voor hebben...’ Hij zei dat niettemin op een toon alsof er betere redenen waren om te blijven. ‘Er is natuurlijk van alles dat niet klopt bij ons. De bibliothecaris is een lastige autocraat en bovendien een autocraat die niet weet wat hij wil. En zo'n eeuwenoud instituut als het onze bouw je niet om van vandaag op morgen. Maar er is iets veranderd de laatste jaren, desondanks...’ En uitvoerig vertelde hij over allerlei zaken die een vooruitstrevende jongeman toch moesten aanspreken, de automatisering van zus en van zo, verdubbeling van de budgetten binnen vijf jaar tijds, efficiëntere werkverdeling. ‘Daar gaat het me helemaal niet om,’ zei Mandaat.

‘Hm.’ Met gefronst voorhoofd trachtte hij de fiets in evenwicht te houden. ‘Waar gaat het je dan wel om? Je hebt moeilijkheden gehad met Van Uffel, niet?’

‘Ach nee, het ligt niet aan Van Uffel. Het heeft meer met mezelf te maken.’ (Alles met jezelf te maken, Mandaat. Alles heeft altijd alles met jezelf te maken. Je wilde niet meer zo belangrijk zijn. Je wilde jezelf verliezen en je leven redden. Je bent gekomen om een mens onder de mensen te worden, in de hoop dat die stolp van ijdelheid aan scherven zou barsten. Het is je niet gelukt. Je denkt dat het je nooit zal lukken. Er ontbreekt namelijk iets, Dr. Molhuysen. Er is een woord voor, een woord dat anderen heel gemakkelijk in de mond nemen. Als u dat woord eens zou uitspreken, Dr. Molhuysen? U bent zo gewetensvol en precies. Als u het zou uitspreken, dan zou hij geloven dat het iets betekent.)

‘Je voelt je bij ons niet erg op je plaats? Heb je al een geschikter werkkring gevonden?’

‘Nee.’

‘Hoe oud ben je eigenlijk?’

Even had hij de truttige neiging om te jokken. Zevenen-twintig - dan zou het minder schandalig lijken. ‘Ik word dertig binnenkort.’

‘Als je ooit iets wilt doen, weet je, dan is het hoog tijd om ermee te beginnen.’

(Dat hoeft u hem niet te vertellen, Dr. Molhuysen! Dat woord!) ‘O, ik voel voortdurend een hete adem in mijn nek. Ik ben wild van paniek! Maar mag ik u eens een vraag stellen, een nogal persoonlijke vraag?’ Molhuysen liet de stuurstang voorzichtig los en pakte zijn fiets nu bij het linkerhandvat. ‘Kunt u me zeggen wat het werk dat u doet voor u de moeite waard maakt - uiteindelijk, begrijpt u?’

De conservator rukte de pijp tussen zijn tanden vandaan; hij wisselde een blik van verstandhouding met de hemel; hij liet een wereldwijs ‘Ha!’ schallen. ‘Daar vraag je me wat! Er zijn allerlei antwoorden op die vraag, maar “uiteindelijk”...’ Zonder pijp wist hij alleen wat onbeholpen gemompel uit te brengen. ‘Het is rustig werk. Om vijf uur trek je de deur achter je dicht en je hebt er niets meer mee te maken...’ (Dat woord, Dr Molhuysen! Als u dat woord zegt, zal hij weten of hij zich vergist heeft. Dan zal hij op zijn besluit terug durven komen.) ‘En het werk ligt me. Ik heb er aardigheid in.’ (U hoeft het niet echt uit te spreken. Vorm het alleen met uw lippen, hij zal het herkennen.) ‘Ik heb er aanleg voor, dat is reden genoeg, dunkt me. Je moet altijd doen wat je het beste kunt. Ik beheers het vak heel aardig intussen.’ (Dr. Molhuysen! Dat woord! De eerste letter is een...) ‘En uiteindelijk, tja... bewijs ik er anderen een dienst mee.’

Molhuysen bleef staan. ‘Uiteindelijk,’ en met een kwaad steekgebaar heeft hij toen zijn pijp weer tussen zijn tanden geplant, ‘is het nuttig.’

[p. 5]

En het uitspansel kromp ineen als een boekrol die wordt opgerold. De lezer klapt het boek dicht dat urenlang zijn lichaam is geweest en blaast zijn laatste adem uit. Zijn ziel is verhuisd naar een lichaam dat van hem alleen is. Alles wat hij nu gewaar wordt, wordt hij alleen gewaar. De witte muren. De tinteling in zijn been. Het tikken van de klok.

Mandaat had aan dat gesprekje met Molhuysen in elk geval een beetje schrale troost overgehouden. Hij mocht dan sinds zijn indiensttreding geen stap zijn opgeschoten, een verkeerde stap leek hij tenminste niet gezet te hebben; en ook al was hij dan niet echt solidair geweest met de arbeidende massa's, hij meende nu toch bij benadering te weten hoeveel slapeloosheid verveling spijt wrevel haat onverschilligheid grijze haren het kost om het wel te kunnen zijn. Maar van dat gereken en geredeneer heeft zijn geheugen zich niets aangetrokken. Het is onverstoorbaar in de weer geweest met het schuurpapier der vergetelheid, met plamuur en beits, en wanneer zijn gedachten afdwalen naar al die mensen die hij nooit meer zal zien, tweeëneenhalf uur nadat hij voor het laatst zijn stoel onder zijn bureau heeft geschoven, merkt hij dat ze getransfigureerd zijn. Ze zijn verheerlijkt. Hij ziet ze als het ware in een kring zitten. Ze houden elkaar hun gezichten toegewend en Mandaat begrijpt dat ze iets met elkaar hebben, iets waar hij nooit bij zal kunnen en dat zich veruiterlijkt in een glimlach die niet slechts in elk van hen is, maar ook tussen en boven hen allen tezamen. Hij denkt aan Schiettekatte; en Schietekatte, die hij nooit anders heeft gekend dan met gestreken en gesteven gelaat, glimlacht. Jaap, die zo achterlijk is dat hij niet eens kán glimlachen, glimlacht. Van Uffel glimlacht. Zelfs zijn assistente glimlacht. Ze vormen een Gemeenschap van Heiligen. Ze maken allen deel uit van hetzelfde Mystieke Lichaam.

Dan merkt hij dat iemand zich uit die glimlachende gemeenschap losmaakt, iemand uit de groep wordt iemand in het bijzonder, een meisje, een Indisch meisje van wier bestaan hij zich de afgelopen maanden half bewust is geweest, hoe heet ze, dat voor hem nooit meer is geweest dan één van de honderdentwaalf bibliotheekemployees, een vrij klein meisje, klein genoeg in elk geval om hem nooit opgevallen te zijn, op welke afdeling werkt ze ook weer, bij de acquisitie meent hij, of misschien bij de systematiek, een Indisch meisje uit Voorburg, juist, dat altijd wat nerveus haar hoofd naar voren stak als ze iets ging zeggen - dingen die hij niet eens dacht te weten komen bij hem boven - en dan glanzende, bolle ogen kreeg, dat als ze lachte haar schouders optrok, haar neus plooide, een knuffelende lach had ze... ze heeft een zomerjurkje aan (je slaat op hol, Mandaat, ze heeft steeds dikke truien gedragen, corduroy broeken, het is steeds winter geweest) van een gaasachtig beige weefsel met steenrode en roze opdruk... en alsof er ineens iets blijkt te kloppen beseft hij dat zij vanavond bij de borrel was, terwijl er toch geen enkele reden was voor haar aanwezigheid, waarvan hij niettemin nauwelijks notitie heeft genomen. Dat meisje keert hem haar gezicht toe, haar glimlach, waardoor ze tegelijkertijd met de andere heiligen verbonden blijft, legato con amore in un volume, en nu hij haar vast nooit meer zal zien verschijnt ze hem in het licht van een prachtig en meteen al hopeloos gevoel. (Heb je ooit dieper medelijden met jezelf gehad, Mandaat? En weet je heel zeker dat het je daar niet eigenlijk om is begonnen?)

Door het looppad komt de zwerver, die zijn vlieg vergeten is, van bank tot bank geslingerd, totdat hij tegenover Mandaat is aanbeland. Hij gunt hem een blik op wat er rest van zijn tanden, trekt zijn dikke winterjas strak om zich heen en gaat zitten. ‘Wist u,’ beweert hij, met een vinger op Mandaats borstbeen, ‘dat als je geld vindt, een bankje bedoel ik, zeg maar een meier, of verliest, want dat komt ook voor, en je weet het serienummer niet, als eigenaar, en je weet het serienummer natuurlijk nóóit’ - hij zwijgt theatraal - ‘dat je dan echt niet hoeft te proberen om het aan te geven bij de politie, het héél gerust kunt houden, bedoel ik, als eerlijke vinder, of het dus wel op je buik kunt schrijven?’ Hij buigt zich voorover, kijkt naar Mandaat op met een wit licht in zijn ogen, zijn tong hangt uit zijn mond en uit zijn keelgat scheurt een geluid als van een betonmolen op volle toeren. Hij lacht tot hij volledig is uitgelachen, richt zich op en verzucht dan: ‘Ja, ja, er gaan wat treinen vandaag de dag. Ik ben hedenmiddag naar Noordwijk geweest. En,’ verklaart hij, ‘ik heb er geen spijt van!’ Hij trekt een zakdoek uit zijn broek, vouwt hem open en toont Mandaat een briefje van honderd. ‘Ik heb het nog steeds. Hoe bestaat het, hè?’

De trein beschrijft een lange bocht over de spoordijk en biedt een paar seconden lang uitzicht op havens, schepen, grauwe vrijheid, voor hij onder de stationsoverkapping verdwijnt. Werktuiglijk komt Mandaat van zijn plaats en stelt zich op voor het portier. Schuddend gaat hij over de wissels, zoals de lezer nog wat in zijn vaart gestuit wordt door de laatste verrassingen in een laatste alinea - de trein staat stil - Mandaat, of liever de macht der gewoonte, drukt op het knopje naast de pneumatische deuren, die gedwee vaneen wijken - hij stapt over de treeplank en staat op het perron. Als vastgenageld. De landloper zwaait langs hem heen. Wapperend met zijn jaspanden zwalkt hij richting uitgang, keert dan min of meer terug op zijn schreden, boert vol overgave, onderwerpt de inhoud van een gele vuilnisemmer aan een vrijblijvend, visueel-aftastend onderzoek en voor hij zich definitief naar de uitgang begeeft grijnst hij nog eens vriendelijk naar Mandaat, die op dezelfde perrontegel is blijven staan, onbeweeglijk als een punt

(fragment)