De Revisor. Jaargang 7

[De verzoeking van St. Ivo (vervolg)]

leek. Misschien werd hij uit wanhoop achteloos, onverschillig. Wat als ik, een medekunstenaar, de laatste menselijke hoop vormde voor zijn ziel? Wat zou het egoïstisch zijn - wat een geestelijke lafheid - om hem te onthouden waarom hij vroeg, een kameraadschappelijke stem! Maar de keuze was, hoe dan ook, niet zó gemakkelijk. Tot diep in de nacht ijsbeerde ik rond in het donker van mijn raamloze cel, van de bank naar de muur, van de muur naar de bank, handenwringend, terwijl ik het uiterste vergde om duidelijkheid te verkrijgen en met het probleem worstelde. Ik bad geknield op de koude stenen vloer, totdat mijn knieën als verbrijzeld aanvoelden - de volgende dag konden ze mijn gewicht nauwelijks torsen - en nog steeds kreeg ik geen zekerheid. De kwestie was deze: Geen van mijn broeders is vrij van zonde, en ik evenmin, zoals ik altijd heb toegegeven, maar hoe laks onze orde is geworden in deze, in de laatste dagen van de wereld, verontrust mij zeer. Vele broeders hier houden jachthonden en valken, al hebben alle concilies het jagen verboden, causa voluptatis, als een doodzonde. Niet alleen trekken zij er met jachthonden en valken op uit, ze klimmen ook te paard en nemen deel aan luidruchtige, dronken jachtpartijen, hals over kop konijnen en herten najagend en sneller rennend dan de honden zelf. Ze tonen zich niet beschaamd hun troepen te voeden met de bezittingen van de armen, zodat slanke hazewinden zich vet vreten aan wat kinderen in leven had kunnen houden. Ze weten maar al te goed hoe sterk ik dat afkeur en hoe weinig ik voel voor hun kostelijke maaltijden, hun worstelwedstrijden, hun veelvuldig verzuim bij de gebeden en hun onverschilligheid bij de gezangen. Alhoewel vergelding slechts de Heer toekomt, ik weet het, en niet mijzelf, kan ik toch moeilijk mijn irritatie, ja zelfs mijn minachting, verborgen houden. Ik vecht ervoor nederig te blijven, maar het is toch zeker zo, dat je ofwel gelooft in de gedragsregels en gebruiken, of niet, en zo niet, dan behoor je uit te treden. De vraag is dus de volgende: Hoe kan ik er zeker van zijn dat Broeder Nicolaas mij achtervolgt omdat hij me nodig heeft en niet uit haat voor wat hij ziet als mijn onnozele, ouderwetse onbuigzaamheid? Hoe kan ik weten of hij niet lucht heeft gekregen van de wrok die zekere anderen koesteren en of het eigenlijk zijn bedoeling niet is om als hun jagermeester te fungeren? Hoe kan ik weten dat hij niet gedreven wordt door barbaarse vreugde - de vreugde bij het vellen van de prooi? Ik kan er dit van zeggen: Hij fluistert tot mij over vrijheid. Hij vertelt me dat hij zichzelf van alle soorten dwang heeft bevrijd - van godsdiensten, wijsgerige stelsels, politieke systemen. Hij vertelt me dat hij van plan is het leven zodanig te verteren dat, wanneer de dood hem komt halen, deze nog slechts verschrompelde resten aan zal treffen. Hij kijkt me in de ogen als hij dit zegt (het was weken geleden, maar ik zie het grimmige beeld duidelijker voor me dan de torenspitsen van de abdij, die nu donker in de schaduw van de berg liggen). Je begrijpt het, fluistert hij. Je bezit een scherp verstand, al schrik je voor het leven terug. Ik antwoord niet, maar mijn hart slaat snel. ‘Je hebt het mis,’ zou ik tegen hem willen zeggen. Verkeerd, niet alleen qua doctrine. Zelfs indien, zoals hij beweert, Hemel en Hel niet bestaan, zou hij zich vergissen. Een verschrikkelijke vergissing. Daarom het volgende: Veronderstel dat hij wordt gedreven door blinde hartstocht, door de passie van een waanzinnig ideaal. In dat geval zal hij geen genade kennen. Mijn zwijggelofte zal slechts een onbelangrijk detail vormen. Zodra hij op dát punt mijn verweer gebroken heeft, zal hij doorzetten, zal hij de rest van mijn verweer breken - zal hij me vraatzucht bijbrengen, wellust, luiheid, wanhoop. Hij zal beuken tot ik volkomen vrij ben, volkomen verlaten. Ik, niet-alwetende sterveling die ik ben, kan niet weten of zijn achtervolging een indirecte bede om hulp is of een moorddadige verzoeking. En zelfs al is het inderdaad een bede, dan kan ik niet weten of die bede mij niet verder en verder zal lokken, precies zoals bij een demonische verzoeking, en uiteindelijk op absurde wijze mijn kruisiging zal eisen, als laatste blijk van liefde en volledige vergiffenis. En dus klamp ik mij vast aan mijn geloof, mijn regels, mijn tradities. Als God rechtvaardig is, zal de roep van een wanhopige beantwoord worden. Zo niet, welke hoop rest wie van ons dan ook? Zo overweeg ik alles voor de honderdste keer, en ben niet méér gerustgesteld dan anders. Net als een man die hopeloos verdwaald is in de wildernis tuur ik de schemerende hemel en de pikzwarte bossen af, op zoek naar enig teken, en er komt niets. In de abdij zingen ze nu de completen. Wie zou uit de zacht strelende stemmen opmaken dat het slechts mensen zijn, feilbaar en verward, en misschien soms wel doodsbang, zoals ik? Lieve Heer, fluister ik... Maar ik merk dat ik voortbeweeg, dat ik naar beneden terug hol in de richting van de brug en erover heen ren, de brede stenen treden op naar de deur van de kansel, me nauwelijks bewust van wat ik heb besloten. Daar wacht ik, al luisterend. Het stoort me nauwelijks dat ik het avondeten heb overgeslagen en de avonddienst heb verzuimd. De completen lopen ten einde. Nog enkele ogenblikken zullen zij in stil gebed op de grond geknield blijven, dan opstaan, één hier, drie daar, dan

[p. 20]

meer, zachtjes wegschuifelend naar hun bed. De biechtvader zal als laatste heengaan, zoals het ook hoort en gebruikelijk is.

III

Het verbaast me hoe geduldig hij vanavond toehoort. Ik stort al mijn zonden uit, met als ergste mijn goddeloze angst. Vreemd genoeg vermindert de vrees hier in Gods heiligdom niet. Achter mij, voorbij de deur van de biechtstoel, ligt de grote zaal in het duister, afgezien van een enkele rode vlam boven het altaar, het heilig hart. Ik kan niet zien waar de ornamentele pilaren met de zoldering verbonden zijn: Als ik mijn ogen mag geloven, banen ze zich een eindeloze weg omhoog, tot in de verste ruimte. ‘Vader,’ fluister ik, ‘ik ben bang. Ik geloof in de Verrijzenis, ik geloof dat God ons allen heeft verlost, dat hij het mensdom bevrijd heeft - in al deze dingen heb ik geloof sinds mijn kinderjaren. Maar ik lijk ze alleen met m'n verstand te geloven. Mijn hart is vervuld van angst.’

Zijn stem klinkt zacht, geheimzinnig geduldig. Om één of andere reden zou ik me beter voelen als ik zijn gezicht kon zien - me kon verlaten op zijn menszijn, tot mijn vertrouwen in God is teruggekeerd. Ik koester de kinderlijke fantasie dat hij wellicht helemaal geen mens is, maar een engel of demon, misschien een vos met schuinstaande ogen. Te vaak heb ik getekend, te veel naar tekeningen gekeken; mijn verstand is besmet met de schaduwen van dromen. Vriendelijk zegt hij - rond hem weergalmt de enorme zaal, van raam tot raam, van balk tot balk: ‘Je gelooft dat Broeder Nicolaas de Duivel is.’

‘Zo is het,’ biecht ik op. ‘Het is waanzin. Dat weet ik. En toch heb ik behoefte aan enige hulp tegen mijn fantasie.’

‘Ik begrijp het, mijn zoon.’

‘Vader, ik heb mij deze dingen niet ingebeeld. Ik besef dat het moeilijk te geloven is, maar hij fluistert écht. Constant. Net het sissen van een slang - en zo bedoelt hij het ook, om mij schrik aan te jagen. En hij volgt me steeds. Het valt niet te ontkennen: hij is me buiten naar de akkers gevolgd. Hij volgt me overal, mij plagend, verzoekend, tergend...

‘Ik weet het.’

Verschrikt kijk ik op naar het zwarte gordijn. Er valt een onheilspellende stilte over de zaal. Tenslotte fluister ik: ‘U weet het?’

‘Ik weet het, ja. Ik heb over deze kwestie nagedacht, en ervoor gebeden, en ik heb het gezien. Vanmiddag kon ik er zelf getuige van zijn.’

Mijn hart slaat op hol, vol van vreugde. Ik realiseer me nu pas dat ik er zelfs al aan twijfelde of Broeder Nicolaas echt fluistert. ‘Hij is niet homosexueel. Dat is een van z'n streken. Slechts een van zijn listen om mijn ondergang te bewerken - een manier om mij tot razernij te dwingen. Hij is sluw, Vader, en schaamteloos. Hij gelooft nergens in.’ Ik vertel wat hij tegen mij heeft gezegd over vrijheid. Achter het zwarte gordijn lijkt de biechtvader te luisteren. Ik vertel over de idiote grap met de Feniks. De biechtvader onderbreekt mij.

‘Maar dat is absurd,’ zegt hij. ‘Broeder Nicolaas weet toch wel dat jij geen geloof hecht aan dode mythologieën!’

‘Precies! Maar ziet u, dat is zijn cynisme. Het is een vorm van waanzin. Het gebeurt soms dat waanzinnigen, ter vermijding van de gevaren die inherent zijn aan menselijk contact, hun toevlucht zoeken tot wartaal. Ze communiceren, en toch communiceren zij niet. Dat schrijft Galenus en vele andere klassieken delen zijn mening. Maar bij Broeder Nicolaas komt het niet door angst voor menselijke relaties. Het is hoon, Vader. Alsof hij het serieus meent, praat hij over dingen waarvan hij weet dat ze onzin zijn, en zo drijft hij de spot met alle oprechtheid, net zoals hij de hele liefde belachelijk maakt met zijn geveinsde homosexualiteit.’ Gespannen wacht ik zijn reaktie af. Ik ben er zelf niet zeker van dat ik het bij het rechte eind heb. Een volle minuut lijkt te verstrijken voordat hij antwoord geeft.

‘Hoon,’ mijmert hij. Een huivering van bijgelovige angst schiet door mij heen. Pas nu besef ik ten volle hoe gevaarlijk mijn vijand is. Mijn biechtvader zegt: ‘Maar wacht 'ns. Misschien gaan wij overhaast te werk. Hij heeft je verteld dat hij de Feniks ging vermoorden - hij heeft je gezegd dat hij vannacht het klooster zou verlaten, nadat iedereen is ingeslapen.’ ‘Ja, dat heeft hij gezegd.’ Ik vat niet waar mijn biechtvader op aanstuurt.

‘En als hij echt weggaat?’

‘Waarom zou hij? Hij weet maar al te goed -’ Maar een koude rilling die over mijn rug loopt zegt me dat mijn biechtvader iets op het spoor is.

‘Als hij werkelijk gaat, wat betekent dat dan? Bestaat de mogelijkheid dat zijn absurde aankondiging op een of andere wijze een code vormt? Zou hij bedoeld kunnen hebben -’ Hij zwijgt even, peinzend. Ik wacht af. Ik durf zelf niet te raden. ‘Er zijn talrijke mogelijkheden. Als hij zo satanisch is als jij denkt, bedoelt hij misschien dat hij heeft besloten een kind of maagd om te brengen - een Feniks in de betekenis van unieke onschuld en schoonheid. Of hij bedoelt de Feniks als beeld