De Revisor. Jaargang 7

[p. 2]

[Nummer 2]

Frans Gruppelaar
Solarium
oftewel: De Zonnebaden van mijn Broertje

1

Mijn broertje moet brieven hebben geschreven zoals anderen een dagboek bijhouden. Meestal lagen er drie of vier op mij te wachten wanneer ik terugkwam in Amsterdam, en wat ik onder ogen kreeg was zeker niet meer dan een fractie van zijn totale productie. Hij schreef zijn brieven niet alleen aan mij - ik weet dat een vriendin van mij ze een tijd lang heeft ontvangen, zij het met geringe regelmaat.

(Misschien krijgt ze er nog steeds. Ik woon, of logeer, intussen elders.)

‘Brieven’ is niet eens het juiste woord: het waren korte, altijd in zichtbare haast en soms in klaarblijkelijke dronkenschap op papier gesmeten invallen, notities, voornemens, wat eigenlijk al niet. ‘Memoranda’ noemde hij ze zelf - de aansteller - en ze waren voorzien van een nummer in de rechterbovenhoek. Zo wisten wij precies - wij, de kleine kring van geadresseerden, een bevoorrecht gezelschap namen en adressen in Paultje's zwarte boekje - hoeveel er van die dingen bestonden, verspreid over half Nederland, want hij nummerde niet per aangeschrevene. Dat zou ook een flinke boekhouding hebben vereist, lijkt me.

Nee, het gebeurde zelfs dat hij zich vergiste in de aangesproken persoon, het verkeerde vodje in de verkeerde enveloppe stopte, misschien, of anders vergissingen van ingrijpender aard. Tot twee keer toe heb ik een briefje ontvangen dat begon met ‘lieve Astrid’. Wij waren onderling verwisselbaar.

(‘Memoranda’ no. 119 en 221, 5 april en 18 mei respectievelijk, van het jaar 1975. Lage nummers, relatief, het begin van de serie.)

Misschien was die Astrid maar een tijdelijk lid van de clan, van 100 tot 250 bijvoorbeeld. Mijn eigen eerste nummer, overigens, was 005, dat was dus bijna onmiddellijk prijs. Maar Marga kreeg de allereerste. Ik vraag me af waar ze de eer aan verdiende, wat niet weg neemt dat ik waarschijnlijk echt van haar heb gehouden, een half jaar.

Onderling verwisselbaar...

Want er was, hoe zeer ik mijn best deed het te ontdekken, geen enkel verschil in aard van berichtgeving, of toon: er had inderdaad even goed ‘beste broer’ (of ‘grote broer’) kunnen staan, het maakte blijkbaar niets uit allemaal. Het moet hem maandelijks één tot twee tientjes aan postzegels hebben gekost, die hele hobby. Ik geloof niet dat hij van wie dan ook ooit enig antwoord verwachtte. Wat schrijf je terug op:

‘Grote broer, ik neem mij voor zorgvuldiger te luisteren naar Beethoven dan naar Bach. En ik ga meer fietsen’? ‘Voeg Mozart toe’? Of gewoon ‘doe dat’? Ik heb het nooit gedaan. Wél naar Bach geluisterd, en naar Beethoven, en zorgvuldig ook, en naar Mozart met het soort aandacht waar geen wilskracht voor nodig is. Maar ik heb nooit terug geschreven. Ik las zijn briefjes, ik ergerde me, en gooide ze weg.

Van begin af aan had ik zijn berichten vreemd gevonden, ik zag er het nut niet van - tenzij voor Paultje zelf, maar waarom stuurde hij ze op? Er sprak, uit de dingen zelf en uit het feit dat hij ze opstuurde, zoveel eigendunk, mijn god, hij nam zichzelf zo serieus, het geringste product van zijn immer zoemende hersentjes diende blijkbaar opgetekend en bewaard voor het nageslacht - maar verontrustend werden ze pas in de zomer van het jaar dat hij in Helmond was gaan wonen.

Wat trouwens op zich al geen goed teken was. Bezorgdheid voor, liever omzichtigheid met mijn broertje was mij waar nodig met harde hand bijgebracht en misschien was wantrouwen het resultaat daarvan. Ik vond het al verdacht dat hij klassieken was gaan studeren - ik vind het morbide dingen, ruïnes, en ik heb er heel wat gezien, ook de mooiste, de meest gave - en ik vertrouwde het nog minder toen hij kort daarna zijn studentenstad, met al die kroegen en feesten en meisjes, inruilde voor opzettelijk isolement in een Bra-

[p. 3]

bants dorp. Ik hoorde het van een oom van me, dat hij verhuisd was, en ik vroeg verontrust, verontwaardigd waarom.

‘Hij schijnt daar beter te kunnen studeren. Zie jij hem dan nooit meer?’

‘Ik weet weinig van hem. U?’

‘Hij is nogal teruggetrokken.’

‘Misschien is-ie tevreden.’

Maar vertrouwen deed ik het niet. Een maand later schreef hij zelf. Hij gaf me zijn nieuwe adres: Prima Villa. Ik vertrouwde het niet. En op 4 augustus van dat jaar schreef hij me een brief die ronduit alarmerend was: nummer 999 - (‘Hierna begin ik opnieuw. Bij nul.’)

Het waren niet de woorden zelf, het was eerder iets ongeschreven, iets dat ik als het ware tussen de regels in zag staan, in de spaties tussen twee woorden, zijn o's en a's zaten er boordevol van, het brak uit de eierschaal van zijn dunne balpen-letters, als kuikens, pimpelpaars geverfde vogeltjes, (arm klein kleurloos Paultje), ik weet niet wat, iets dat me deed besluiten naar Helmond te gaan.

Ik was bang dat mijn broertje in grote moeilijkheden zat, of gek was geworden.

2

Het was op vrijdag dat M. 999 mij bereikte, de volgende dag ging ik op weg.

Ik had, in de trein, tijd genoeg om erover na te denken. Ik ontdekte dat het de absolute afwezigheid was van het geringste spoortje van waanzin - waanzin? Goed, verwarring dan, overspannenheid, teveel Euripides. Eufemismen... - dat mij het ergste deed vrezen. Want dat deed ik. Misschien zonder gegronde redenen, ik deed het. Op drijfzand, hield ik mezelf voor, maar onder mijn voeten voelde het stevig aan, zo solide als de ijzeren rails van de spoorlijn. Schokjes. Maar die zijn ingecalculeerd, die horen erbij. Zal ooit het tijdperk van de mono-rail komen? Zonder twijfel?

In zo'n glijdende trein slaap je zonder dromen. En misschien droomde ik het wel allemaal, maar ik vreesde het ergste. Dan nog had ik geen idee van wat ik me daarbij moest voorstellen, wat er in hem gevaren kon zijn, maar wat het ook mocht zijn, áls er iets was zat het in hem, muurvast, en het vond geen uitweg.

Er waren al eerder toespelingen geweest op het licht, de zon. (‘Jullie met je bruine huiden...’) Ik wist dat het hem dwars zat, nog altijd. Het is mogelijk, dacht ik, dat het zich nu pas begint te ontwikkelen: dat eindelijk de nadelen van zijn... speciale positie de voordelen die hij er vroeger van ondervonden had begonnen te overheersen. Zoals een foto van negatief in positief verkeert, na verschillende baden. Bij Paultje ging het andersom.

En het resultaat maakte hem duizelig.

Had hij geschreven... ‘Voedsel vertroebelt enkel maar. Van nu af leef ik op licht’... ik verzin nu maar wat, dan had ik me geen zorgen gemaakt.

‘Armzalig de god die het licht schiep. Het was het licht dat zich een god bedacht. En voor zijn karretje spande.’

(Ik kreeg er plezier in het voor hem te verzinnen.)

Had hij zoiets maar geschreven. Had hij Helmond ‘Helios Mondo’ genoemd. Zijn woorden zo over het papier verdeeld dat ze een zon vormden, een wiel, een rad, een swastika. Dan had ik er geen aandacht aan besteed. Ik had 999 weggegooid als alle andere. Ik had gedacht, er schuilt een dichtertje in mijn broer, en voor hetzelfde geld had ik het niet gedacht. Maar of ik het nu beseft had of niet, ik zou hebben gezien dat hij ermee worstelde, wat het ook was, dat hij zocht naar woorden, symbolen, naar vorm, dat het een uitweg nodig had, en er een vond, hoe ontoereikend ook. Maar hij bleef schrijven als een boekhouder. Droog, nuchter, zij het soms beschonken. God zij hem genadig, hij meende wat hij zei. Wat hem ook door zijn kop spookte, zelf dacht hij dat het niets was. Hij verzette zich niet tegen de engel, en dus, kun je rustig aannemen, dacht ik, ligt hij op zijn rug.

Iemand die zegt ‘ik ben gek’, die is het niet. Net zo min als niemand Napoleon is die beweert van wel.

Hij werd uitgeteld zonder dat hij iets in de gaten had. Hij wás uitgeteld, je kon doorgaan tot duizend, Paultje wist van niks, van nul.

Willens en wetens liet van Gogh zich de zon in zijn kop slaan. Hij moet hebben gedacht te schilderen zoals een medium spreekt met de stemmen van geesten: dwars door hem heen zoude het licht slaan, dat het zijn vingers deed trillen en zó het penseel op het canvas. Okee, uiteindelijk is het hem teveel geworden, maar zijn verf heeft hem bijna gered, daar ben ik van overtuigd - had hij er maar nooit van gegeten.

En hier had je mijn broertje met zijn dwaze hongerstaking... Het was niet zo vreemd dat ik aan van Gogh dacht: ook die schreef brieven aan zijn broer, en mijn voornaam is Theo. Misschien ligt het evenzo voor de hand, overdacht ik, dat juist Paultje een zonnesteek heeft opgelopen, al zou het maar een symbolische blijken te zijn. Hij kon als kind al geen zon verdragen.

Vooral zijn ogen waren erg ‘lichtgevoelig’, hij droeg zowat het hele jaar een zonnebril (en dat in dit land). De oog spoelingen die hij in zijn kleuterjaren - de stakker - een tijdje

[p. 4]

moest uitvoeren hebben nooit veel geholpen, maar het was een interessant ritueel: elke morgen tilde hij een borrelglaasje waaruit iemand een flinke hap had genomen naar zijn gezicht. Hij had de houding van een jeneverdrinker, en ik geloof dat er ook alcohol aan te pas kwam, maar het ging in zijn oog. Buikje vooruit, hand in de zij, en hop, links, slok, twee. Mijn broertje was acht jaar jonger dan ik: een nakomertje. Niemand had meer op hem gerekend toen hij kwam, en mijn moeder moet zich zelfs wat beschaamd hebben gevoeld - zij was al vrij oud toen ik werd geboren...

Ik geloof niet dat zij ooit zonder een zekere gêne kon denken, al was het maar dat, aan ‘omgang’ met mijn vader - andersom gaat dat waarschijnlijk ook op, beiden waren onhandig neem ik aan - en zij droeg haar zwangerschap als een kruis. Zoals ze wat daaraan vooraf ging ondergaan moet hebben als een kruisiging, en, ja, ik weet het, ik maak me schuldig aan flauwe woordspelingen. Maar Paultje trapte na, van binnenuit, en hij was het bewijs van iets dat ze zelfs voor zichzelf maar het liefst verborg. Ze schaamde zich, op háar leeftijd...

Om diezelfde reden zou je bij mijn vader een soort verzwegen trots kunnen vermoeden, maar ik betwijfel of hij daar de man naar was. Hij zal eerder hebben gedacht aan de kosten.

Niemand was blij met mijn broertje, maar toen hij er eenmaal was werd hij, van de eerste dag af, zo verwend als de pest. Ooms, tantes, de hele buurt hielp mee.

‘Laten we in godsnaam zorgen dat het kind zelf niet de dupe wordt,’ moeten mijn ouders hebben gedacht, en ze sloegen door naar de uiterste vertroeteling. Ze waren op de leeftijd dat ze kleinkinderen hadden kunnen hebben. Vaak zie je dan hetzelfde: verdubbelde ouderlijke liefde. Verdubbeld? Gekwadrateerd. En toch zijn er strenge moeders geweest onder die oma's.

Ik was nét acht toen Paultje geboren werd, toen hij zelf die leeftijd had was hij totaal en reddeloos verpest, en iedereen zag het, behalve mijn ouders. Of zij ook?

Ik heb vaak mijn vuisten willen gebruiken, maar ik heb het nooit gedaan. Nooit. Had ik dan zelf ook last van een schuldgevoel?

‘Hij is half werk,’ heb ik gedacht, in mijn puberjaren, ‘hij is niet af, een product van verouderde installaties.’

Ik besefte dat ik die gedachten nooit hardop kon uitspreken, dat ik sowieso al te ver was gegaan. Taboe. Je dacht er niet aan. Bovendien, had ik niet, en op volslagen nutteloze wijze, wat hij tekort kwam? Ik was wel de laatste om er iets van te zeggen...

Het is of mijn moeder, beschikkend - natuurlijk - over een voorraad voor meerdere keren, maar ervan overtuigd dat er na mij geen behoefte meer aan zou zijn, al het pigment dat in haar was, roekeloos, aan mij heeft... vergooid. Zoals je een ampul, want dicht kan het ding toch niet meer, dan maar ineens leeg knijpt ook, al is het meer dan je nodig hebt.

Mijn huid is niet extra donker. Niet overal. Maar op mijn linkerzij, ongeveer vanaf mijn heupbeen tot aan mijn ruggewervels, ben ik over een brede, grillige strook zo bruin als een Indiaan. Een soort eiland - het lijkt wat op Java - op, of in, mijn lijf. Erop, heb ik het gevoel. Alsof het een vlek is. ‘Nevus pigmentosis’ heet het, en het is nergens goed voor. Verspild pigment.

Maar voor Paultje was er zodoende niets meer.

Alles wit aan Paultje, zijn haar, zijn wenkbrauwen, zijn huid, alleen zijn rode ogen niet. Het maakte hem kwetsbaar, kwetsbaar voor de zon, maar niet alleen voor de zon. Hij moest worden beschermd tegen de wereld, al was het maar om de last te verlichten die op mijn ouders hun geweten lag.

Ze wisten hem niets te ontzeggen.

Vanaf zijn vierde jaar begon hij op te zetten, te zwellen van al het snoepgoed dat ze hem hadden gevoerd. Korte broeken knelden zijn dikke bovenbeentjes af, en op die witte huid van hem zag je de rode striemen zeer duidelijk. En hij kende zijn macht. Hij maakte er schaamteloos gebruik van ook. Ik herinner me dat hij in elk warenhuis van de binnenstad, zo klein als hij was, perfect de weg wist naar de legpuzzels en de teddyberen. Ooit, gewend aan cadeautjes, beloninkjes voor zijn goede geheugentje, heeft hij het op een gillend krijsen gezet toen wij, mijn ouders en ik, de speelgoed-afdeling van V&D met hem verlieten zonder dat er aanstalten werd gemaakt iets voor Paultje te kopen.

Nooit heb ik een menselijk wezen zó rood zien worden als mijn broertje in zijn woede - want dat was het: woede. Niet teleurstelling. Tirannie.

Hij bleef gillen, op de arm van mijn vader, tot vlak bij de uitgang. Dáar, op de drempel haast, zowat op dat rooster waar hete lucht uit opsteeg alsof er geademd werd in de kelders door een grote, winterslapende grizzlybeer, gaven mijn ouders alsnog toe en draaiden om. Het was onmiddellijk stil. Ik bleef verbouwereerd staan - verbaasd en verontwaardigd. Pas later, misschien pas jaren daarna, zag ik de smartelijke blik van mijn vader op het moment dat hij door de knieën ging. Hij wist wat hij deed. Hij gaf zich gewonnen. En ik weet zeker dat dit geen inbeelding is: Paultje - ‘Pautje’, zoals hij het zelf uitsprak - kwam terug met een stralende glimlach die meer was dan blijdschap of opluchting. Het was triomf.

[p. 5]

Mijn vader, als een schildknaap, droeg het pakje.

(Ik zie het ding nog voor me, het was een van de meest idiote apparaten die ik ooit heb gezien. Een houten buisje waarop een Indianekop geschilderd stond. Aan de ene kant een kurk, aan de andere kant iets dat leek op een deurklink. Het geval werkte als een fietspomp: je trok de klink naar achteren en perste 'm weer terug. Plop, deed het. Paultje kon het ding zelf niet bedienen, dat moest ik voor hem doen, met grote tegenzin. Ik had zelden zo'n belachelijk pistool gezien. ‘Het flitspuit-pistool’ zei ik minachtend, of kortweg ‘de flut-spuit’. En na vier of vijf plops had mijn broertje het ook wel gezien.

In het vervolg hanteerde hij het schiethout als slagwapen.)

Meer en meer kreeg ik Paultje op te voeden. Achterop mijn fiets bracht ik hem naar school, ik haalde hem weer op ook, en ik kon nauwelijks ergens heen gaan of het ventje moest mee, altijd in de rug gesteund door mijn ouders.

En hij was bijna altijd even vervelend, vooral 's zomers, wanneer ik moest zorgen dat hij niet te veel in de zon kwam. Het is of er nooit zulke lange en hete zomers zijn geweest als in die jaren.

Maar ook nu was het een stralende dag.

Het zonlicht maakte de weilanden zacht en mossig groen, en deed zelfs het water in de slootjes glinsteren. Soms - het was nog vroeg in de morgen - werd het licht opgevangen door een groepje bomen en dan kwam het terwijl de trein er langs reed, gefilterd, als een waaier, wijd open tussen de stammen door.

Het leek me een mooi gezicht, vanuit een vliegtuig, of van een kerktoren af, de glanzende spoorlijn en die fel gele trein tussen de groene en bruine tapijttegels waaruit Nederland, van de lucht uit bekeken, bestaat. Ik was me er van bewust dat ook wat ik zelf zag, vanuit mijn lage, rijdende gezichtspunt, mooi kon worden genoemd. Door een landschapsschilder, door een Italiaan (‘Dio! Wat ver, die horizon, ma che lontano!’) en zelfs door mij, als het maar niet zo doods en verlaten was geweest, zo overduidelijk zaterdagmorgen - het land was zo stil als een leeg voetbalstadion. Als ik maar niet op weg naar Helmond was geweest.

Ik dacht na over die naam. De Mond van de Hel? Jawel, maar dan niet de Styx, maar de Helle, er is vast een beekje dat zo heet. Alles is eenvoudig, eenvoudiger dan je denkt. Niets is zo eenvoudig als op bezoek gaan bij je broertje. Over een week is hij jarig. Over drie dagen ben ik zelf jarig. We drinken samen de fles whisky op die ik in mijn tas heb, regelrecht uit Schotland. No problem.

De conducteur bekeek mijn kaartje aandachtig, en voor hij er zijn tang tenslotte in zette hield hij het omhoog, tegen het licht, alsof hij een bankbiljet controleerde op het watermerk.

‘Helmond?’

‘Ja. Hoezo?’

Hij had het zó gevraagd dat ik daar benieuwd naar was. Maar hij haalde zijn schouders op. Ik moest het blijkbaar zelf maar weten.

‘Overstappen in Eindhoven.’

Ik beloofde dat ik dat zou doen.

3

Een van mijn laatste herinneringen aan Paultje is dat ik hem hielp de krant te halen.

De eerste zwemmers van het seizoen werden elk jaar gefotografeerd op het moment van hun heldendaad: het water, eind april, acht uur 's morgens, had een temperatuur van een graad of twaalf. - Maar de foto stond de volgende dag in het Nieuwsblad.

Paul was tien jaar toen hij daar op wilde. Ik zie hem nog voor me, rillend van de kou, zowat blauw van de kou, zijn bovenlijf in een badlaken gewikkeld, en zijn dikke dijen plat gedrukt op het houten bankje aan de rand van het ‘diepe’. Hij kon toen al zwemmen, en hij kwam in de krant, zij het op de achtergrond, en beter herkenbaar aan zijn gestalte dan dat je zijn gezicht op die foto kon zien. Hij was, evenzogoed, dik tevreden en trots. Het zou me niet verbazen als hij de betreffende pagina van die krant al die jaren heeft bewaard. Hij heeft nooit ergens last van gehad, ík heb me voor hem geschaamd, in zijn plaats, alsof ik het was die zo dik was, en zo lelijk, en zo wit. 's Zomers brandde mijn pigmentvlek op mijn zij.