De Revisor. Jaargang 6

[p. 57]

Reinjan Mulder
Stijl- en vormelementen
Jeroen Henneman vs. Océ-Nederland B.V.

Henneman en Thijssen.

De eerste kennismaking vond, ongeveer anderhalf jaar geleden, plaats in café Frascati. André Thijssen, voormalig reclametekenaar, beeldend kunstenaar en boekillustrator, komt van een uitgever vandaan en heeft toevallig wat dia's op zak van zijn tekeningen en opdrachten. Aan de bar belandt hij naast iemand die hij meent te herkennen als Jeroen Henneman, bekend als vaste bezoeker van Frascati, als succesvol kunstenaar en als tekenaar van De Revisor en Vrij Nederland. André Thijssen spreekt zijn buurman aan en inderdaad, het is Henneman. Ze praten wat over hun beider bezigheden en als Thijssen even naar het toilet moet, geeft hij Henneman het mapje met dia's omdat het voor hem misschien wel aardig is om zijn werk te leren kennen. De onderwerpen doen sterk aan de onderwerpen van Henneman denken maar het heeft toch een eigen stijl. Het is zwieriger, met losse hand getekend.

Thijssen vraagt of hij niet als illustrator voorgedragen kan worden bij Carel Peeters, de eindredacteur van Vrij Nederlands boekenbijlage. Hij weet dat bij de meeste tijdschriften dagelijks mensen met mappen vol eigen werk komen leuren en dat een aanbeveling van een medewerker erg belangrijk is. Als hij Peeters gewoon zou opbellen met de mededeling: ik ben André Thijssen, mag ik eens een omslag maken, zou hij te horen krijgen: Thijssen... nooit van gehoord. Henneman stemt toe. De introductie heeft succes. Twee weken later heeft Thijssen een gesprek met Vrij Nederland en hij krijgt opdracht een omslag te ontwerpen voor het kleurenkatern van 28 mei 1978. Hij maakt een zwevende banaan met een schaduw eronder, een illustratie van de gedachten in een artikel van Leopold de Buch. Carel Peeters toont zich tevreden. Een tweede opdracht zal volgen.

Thijssen die jarenlang naast de verkoop van zijn ‘vrije’ werk zijn brood heeft verdiend in de reclame ziet de toekomst vrolijk in. Hij wil de commerciële opdrachten, waarvan hij zich er vandaag geen een meer wil herinneren, afstoten en zich meer gaan manifesteren als vrij kunstenaar. Hij werkt o.a. met fotografie en maakt verschillende ontwerpen voor de omroepgids van de VPRO. Een aanbeveling van een bekende collega zoals Henneman doet wonderen, dat had hij goed gezien.

De laatste ontmoeting tussen de beide tekenaars vindt voorlopig plaats op 30 oktober 1979. Het is ver voor café-tijd. Het decor is weer exclusief ingericht, maar toch minder feestelijk dan Frascati. Het publiek zit op lange banken te luisteren naar wat een paar uitgekookte juristen, allen gekleed in lange zwarte toga's, elkaar te zeggen hebben. Op een grote tafel is een soort schilderijententoonstelling ingericht. Er liggen ingelijste plaatwerken, artistiek drukwerk, tijdschriften en schetsboeken. Eenzaam op de voorste bank links zit Jeroen Henneman. Op de voorste bank rechts zit, ingeklemd tussen mensen uit de reclamebusiness, André Thijssen. Beschuldigd van plagiaat.

Elf dagen tevoren had Henneman in een paar kranten een advertentie voor fotocopieerapparaten zien staan die hem bekend voorkwam. Een serie witte vellen vloog door de lucht in een schaars verlichte ruimte. Zo had hij het zelf getekend kunnen hebben, maar dan een beetje beter. En hij herinnerde zich de brief die hij op 20 september had gekregen van het reclamebureau Mc Cann & Erickson waarin hem werd verzocht of hij zo'n tekening wilde maken. Hij had geweigerd. En nu had het bureau kennelijk iemand anders de tekening laten maken in zijn stijl. Door middel van een kort geding wilde Henneman voorkomen dat er nog meer van deze advertenties in de krant kwamen.

De advocaten doen hun uiterste best. Ze hebben alle relevante arresten doorgelezen, en ze kennen natuurlijk ook Le Droit d'Auteur en France van Henri Desbois. Hennemans raadsman David Peeperkorn brengt met veel enthousiasme als zijn mening naar voren dat Thijssen eenvoudig plagiaat had gepleegd door slaafs en klakkeloos het voor Henneman gemaakte ontwerp uit te voeren. De commercie, met name de reclamebureaus, en de media oefenen een voortdurende en grote druk op artistiek talent uit. De kunstenaar die oorspronkelijk en onafhankelijk wenst te blijven, levert een dagelijks gevecht tegen die druk. Het aantal schrijvers en beeldende kunstenaars wier talent in de commercie verwatert is legio.

Met even veel overtuigingskracht weet de advocate van het reclamebureau, mevrouw Mout-Bouwman aan te tonen hoe tragisch en integer André Thijssen is. Thijssen had juist geeist

[p. 59]

Tekeningen Jeroen Henneman in De Revisor, febr. 1979.

dat hij de illustratie op zijn eigen persoonlijke manier mocht uitvoeren. Hij was al jaren met dit soort thema's bezig en van nabootsing van Henneman was geen sprake. Er was eerder een soort kruisbestuiving tussen de beide kunstenaars. Henneman was nu al anderhalf jaar een hetze aan het voeren tegen zijn jongere collega en hij zou zich moeten schamen dat hij zijn zoveel onbekendere vakbroeder zo veel schade toebrengt door het proces. Als ze in haar verhaal over de kruisbestuiving verwijst naar het werk van Jeroen Thijssen en het publiek onder aanvoering van de heer Peeperkorn in luid gelach uitbarst houdt ze even in, maar daarna gaat het betoog over de kwaliteiten van Thijssen ononderbroken door.

Om de argumenten van de twee contestanten te kunnen volgen is het goed iets te weten over een andere ontmoeting, eveneens in de onmiddellijke omgeving van de Amsterdamse dorpspomp Frascati. Het is een ontmoeting tussen André Thijssen en Dirk Ayelt Kooiman. Kooiman coördineert sinds jaar en dag de beeldende bijdragen aan het blad De Revisor en Thijssen is inmiddels bekend als de ontwerper van boekomslagen, kleurenkaterns en omroepbodes.

André Thijssen is nog steeds bezig naam te maken als vrij kunstenaar en hij zou graag werk van hem in De Revisor afgedrukt zien. Hij wordt uitgenodigd om eens met wat materiaal langs te komen en tenslotte wordt de fotoserie geaccepteerd die is afgedrukt in het derde nummer van de zesde jaargang. Kooiman had geprobeerd werk uit te zoeken dat zo



ver mogelijk van Jeroen Henneman afstaat, maar tot ontzetting van Thijssen staat in hetzelfde derde nummer een serie tekeningen van Henneman waarop eenzelfde half geopende deur is afgebeeld. Thijssen die al enige tijd het gevoel heeft dat Henneman nogal koel op hem reageert vreest dat de afstand tussen hen beiden nog groter zal worden.

Dat Jeroen Henneman niet zoveel met zijn jongere collega opheeft is goed aangevoeld. Sinds hij hem bij Vrij Nederland heeft binnengebracht heeft hij gehoopt dat Thijssen zich wel in een eigen richting zou ontwikkelen. Hij is echter steeds dichterbij gekomen. Steeds meer is hij in zijn stijl gaan tekenen. Als mensen hem zeggen dat ze ergens een tekening van hem hebben gezien is zijn eerste reactie: die zal dan wel door Thijssen gemaakt zijn.

Vooral het feit dat Thijssen een onderlinge verwantschap meent te zien steekt hem. ‘Hij vergist zich in de tijd. Ik ben al veel langer met deze onderwerpen bezig. Hij heeft ons aangeduid als een artistieke tweeling. Daar ben ik niet van gediend. Als hij dat denkt, moet hij dat maar voor zich houden. Het is net als wanneer je van iemand koken leert en dan gaat zeggen dat je zijn culinaire tweeling bent. Tweelingen worden op hetzelfde moment geboren. André Thijssen is niet alleen geen tweeling, hij is een nakomertje. Daarom moest hij tijdens het proces ook zo in bescherming worden genomen.’

Als de advertentiecampagne nu nog achteraf op een misverstand had berust of veroorzaakt was door een tragische samenloop

[p. 61]

Schetsontwerp ‘creatieve team’ reclamebureau McCann/Erickson: ‘...Bij het opzetten van deze advertentie is al sterk aan u gedacht, als uitvoerend kunstenaar...’ (Uit een brief van McCann aan Henneman).

van omstandigheden had Henneman waarschijnlijk nooit aan een kort geding gedacht. Het waren de uitspraken van reclameman Pim Milo en van Thijssen die hem kwaad genoeg maakten om juridische stappen te ondernemen. ‘Toen ik merkte hoe gniffelend ze me buiten spel hadden gezet en hoe ze voor een veel goedkoper bedrag een Henneman in de krant hadden, en toen ik ook nog hoorde dat de imitatie door Thijssen was gedaan en dat hij beweerde dat het een origineel kunstwerk van hem was, brak mijn klomp.’ Het tarief voor drie Henneman-ontwerpen is f 30.000 en nu was Mc Cann naar schatting f 10.000 kwijt.

Hoe is men tot de gewraakte advertentiereeks gekomen?

Deze zomer kreeg het reclamebureau Mc Cann & Erickson van Océ Nederland de opdracht een campagne voor fotocopieerapparaten te ontwerpen. Copy-writer Peter van Tongeren en art-director Jerry Sjardin hebben een aantal plannen ontworpen die zijn voorgelegd aan Océ Nederland, Océ-International en reclamedivisies van Océ in de verschillende landen. Daarna bleven er drie mogelijke campagnes over die bij de doelgroep zijn uitgetest. Eén van de drie maakte gebruik van een strip, een andere van een tekening in de trant van Henneman, gemaakt door Sjardin, de art-director. De Henneman-variant won. Océ kende het werk van Henneman, ze hadden het aan de muur hangen. Het creatieve team is daarop gaan brainstormen. Lettertypes werden afgewogen, teksten tegen elkaar geplaatst en mogelijke frequenties bekeken. Toen Henneman op de valreep niet bereid bleek mee te werken kwam art-buyer Pim Milo op het idee André Thijssen, aan wie hij al eerder gedacht had, om medewerking te vragen. Zijn naam was binnen het bedrijf bekend.

Aanvankelijk wilde Océ geen Thijssen hebben. Ze hadden steeds aan Henneman gedacht. Pim Milo wist hun echter Thijssen te verkopen. Thijssen zag het ontwerp van Sjardin en zei meteen: dat doet me wel sterk aan Henneman denken. En omdat hij de laatste tijden toch al met een scheef oog door Henneman was aangekeken eiste hij dat hij de tekening persoonlijk mocht uitwerken. De lichtgevende velletjes wilde hij

Advertentie Thijssen: ‘...Thijssen heeft de bewuste tekening geheel naar eigen artistiek inzicht, in zijn eigen stijl en vorm uitgevoerd...’ (Mr. E A. Mout-Bouwman in haar pleidooi).

niet overnemen. ‘Ik kon me voorstellen dat de mensen zouden zeggen, daar is Henneman altijd mee bezig, en Thijssen niet. Ik kon me voorstellen dat Henneman kwaad zou worden als hij zou weten dat ik me niet eerder met lichtgevende velletjes heb beziggehouden.’

Waarom werd de advertentie niet gesigneerd? ‘Ik wilde niet bij voorbaat geassocieerd worden met commercieel werk omdat daar in de vrije kunstsfeer een negatieve kijk op is. Ik heb dat ook nooit gedaan, bij commercieel werk. De tweede tekening is wel gesigneerd, maar alleen omdat er nu zo'n heisa over gekomen is. Ik ben sinds enkele jaren opgehouden met commercieel werk. Het tekenen van zwevende blaadjes is gelukkig niet mijn enige bezigheid. Men heeft mij benaderd voor wat men het beste van mij kende.’

Tijdens het kort geding werd door de verdediging verschillende keren verwezen naar de zogeheten Revisor-groep: mensen met gelijksoortige ideeën die allen regelmatig in De Revisor publiceren. Joost Roelofs hoort erbij, Sjoerd Bakker, David Weiss, Marcus Raetz, Topor en Jeroen Henneman. Door Mc Cann werd aangevoerd dat men er vooral op uit was de advertentie te laten illustreren door iemand uit de Revisor-groep. Inderdaad was er eerst aan Henneman gedacht, maar toen die niet wilde was men naar een ander uit dezelfde sfeer gegaan. Thijssen behoorde immers ook tot die groep. Die werkte ook met dubbele bodems, met vellen papier, Thijssen had ook in De Revisor gepubliceerd.

Hoort Thijssen bij De Revisor? Henneman vindt van niet. ‘Het gekke is dat de mensen die Mc Cann citeerde, omdat ze met hetzelfde bezig waren, allemaal leeftijdsgenoten zijn. We kennen elkaar al lange tijd. Bij ons speelt de fantasie een speciale rol. Er is een overeenkomst tussen ons werk die moeilijk te verwoorden is. Wij zijn vaak met hetzelfde bezig, maar dan niet zoals Thijssen. Hij is een typisch voorbeeld van een bronnenvergeter. Wat ons juist bindt is dat we onafhankelijk zijn. We hebben elkaar door ons werk leren kennen en zijn zo bij De Revisor terecht gekomen.’

Op de tentoonstelling met kunst uit De Revisor die vanaf

[p. 63]

Wachtend op de uitspraak: v.l.n.r. Mr. Mulder, Mr. Peeperkorn, Jeroen Henneman.

10 november was te zien, was Thijssen niet vertegenwoordigd. Zelf denkt hij dat hij nog niet lang genoeg in het blad aanwezig is. Henneman echter denkt dat hij er nooit bij zal horen. ‘Het trieste van Thijssen is niet alleen dat hij zijn bronnen niet weet, maar dat hij het als een aanval op zichzelf beschouwt wanneer iemand zegt dat zijn werk op het mijne lijkt. Hij beweert dat hij al zo tekende voordat hij mij kende. Dat klinkt zo verdacht. Ik kende het werk van iedereen en werd toen pas beeldend kunstenaar. Thijssen is veel meer een illustrator, gewend om ideeën van anderen uit te werken.’

In de korte tijd die de partijen hadden vóór het geding hebben ze zoveel mogelijk getuigenverklaringen bijeengeraapt. Thijssen kreeg steun van de Art Director van Avenue Dick de Moei, die, gezien de afgrijselijke taalfout die hij maakt, snel een brief opstelde waarin hij met erudiete woordkeus en voorbeelden duidelijk maakte dat twee tekenaars wel eens vaker iets verwants kunnen doen. Bovendien deden Thijssen en Henneman helemaal niet hetzelfde. Wie dat dacht had geen kijk op kunst, was geen kenner.

Dat konden de getuigen-deskundigen van Jeroen Henneman zich aantrekken. A.J. Petersen, hoofdconservator van het Stedelijk Museum, vond dat Thijssen typisch de succesformule van Henneman klakkeloos toepaste. ‘Iedereen die enigszins thuis is in de Nederlandse kunstwereld heeft op het eerste gezicht gedacht dat het hier om een werk van Jeroen Henneman ging’. En drs. A.W.F.M. Meij, hoofd afdeling tekenkunst van het Museum Boymans-Van Beuningen schreef dat de advertentie op alle punten het werk van Henneman nabootste. Drs. C.H.A. Broos van het Haags Gemeentemuseum meende dat de advertentie voor fotocopieerapparaten een knappe imitatie was van Hennemans werk. ‘Zelfs wie met het werk van de kunstenaar goed vertrouwd is, kan gemakkelijk in de veronderstelling komen, dat Henneman een tekening heeft geleverd aan de firma Océ-Van der Grinten.’ En daarna werd een fraai uitgesplitst rijtje kenmerken genoemd die in de advertentie te vinden waren en die direct aan een ander dan de vervaardiger hadden doen denken. ‘Wanneer Océ voor haar advertentie slechts één van de hiervoor genoemde kenmerken gebruikt had, zou men nog kunnen denken aan een toevallige overeenkomst. Door combinatie van factoren bestaat voor mij echter geen twijfel, dat de firma Océ Nederland B.V. opzettelijk de misleidende indruk heeft willen wekken dat in de advertentie sprake is van een authentieke tekening van Jeroen Henneman. Dit is naar mijn overtuiging diefstal van geestelijke eigendom.’ Remco Campert schreef spontaan een verklaring dat het ‘pure diefstal’ was.

De uitspraak in het geding is inmiddels bekend. Mc Cann mag doorgaan met de reeds begonnen advertentiecampagne. Omdat niet bewezen is dat André Thijssen opzettelijk een Henneman heeft moeten namaken en omdat hij kon aantonen dat hij al langer bezig was met dit soort werk is er geen onrechtmatige daad gepleegd. De president van de rechtbank Mr. Borgerhoff Mulder wilde niet meegaan in de opvatting van Hennemans advocaat dat ook een combinatie van stijlen vormelementen als kunstwerk door de auteurswet beschermd moet worden. Daarom kwam hij niet toe aan de vraag of het werk van André Thijssen oorspronkelijk is of dat het duidelijk geënt is op Henneman. Dit laatste is jammer. Ook André Thijssen vindt dat hij niet klakkeloos de stijl- en vormelementen van Henneman mag volgen. Hij is het niet eens met de advocaten van Mc Cann en Océ dat je iemand anders mag navolgen zolang je maar niet één bepaalde tekening in al zijn elementen nabootst of bewerkt; hij legt, zegt hij, zijn grenzen eerder. Uit het vonnis: ‘Wat hier verder ook van zij, naar het thans geldende auteursrecht wordt het in een nieuw werk samenvoegen van een aantal stijl- en vormelementen van een andere kunstenaar, niet als een inbreuk op een hem toekomend auteursrecht beschouwd, terwijl de omstandigheid dat men zich door het werk van een ander heeft laten inspireren (...) hiertoe evenmin leidt.’ Als het thans geldende auteursrecht iets toelaat wat in brede kring als ongewenst wordt ondervonden kan dat auteursrecht maar beter veranderd worden.