De Revisor. Jaargang 6

[p. 65]

[Boekbesprekingen]

Marguérite Yourcenar, Gedenkschriften van Hadrianus

Wie Marguérite Yourcenar's Mémoires d'Hadrien gelezen heeft, behoudt voorgoed een beeld van keizer Hadrianus als wereldreiziger, bestuurlijk genie en beschouwelijke levensgenieter. Het werk is ‘het portret van een bijna wijs mens’, zoals de schrijfster het zelf genoemd heeft.

Hoe verhoudt zich nu het beeld van Hadrianus zoals Yourcenar het heeft ontworpen tot de beschrijvingen die ons uit de oudheid van hem zijn overgeleverd?

In een reeks satirische portretten van zijn voorgangers op de keizerlijke troon laat Julianus de Afvallige (362-364) de keizers in chronologische volgorde temidden van de goden optreden. Hadrianus wordt als volgt getypeerd: ‘Na hem (Trajanus) kwam een indrukwekkende man binnen met een volle baard. Hij hield zich bezig met alle mogelijke dingen, maar het meest met de kunsten. Voortdurend richtte hij zijn blik op de hemel en hij was gefascineerd door occulte zaken. Silenus zei, toen hij hem in het oog kreeg: “Wat denkt U van deze intellektueel? Zou hij soms Antinoüs hier zoeken? Laat iemand hem zeggen dat de jongen hier niet is en dat hij op moet houden met zijn flauwe onzin”.’

Ziehier het beeld dat na twee en een halve eeuw wordt geschetst van een keizer die nog tijdens zijn leven aan Zeus de Olympiër werd gelijkgesteld: een amateur-artist met belangstelling voor astrologie, mysteriënreligies en magie, en bovenal een verliefde oudere man, die onder de goden onmiddellijk naar zijn verloren geliefde speurt. Nu is een satire uiteraard de laatste plaats om te zoeken naar een evenwichtige persoonsbeschrijving. Wat we er wel vinden is het stereotype beeld van een historische figuur, met overbelichting van zijn zwakke kanten.

Voor een minder eenzijdig beeld van keizer Hadrianus zijn we aangewezen op de twee hoofdbronnen voor zijn leven, de vita Hadriani, de eerste van een reeks keizerbiografieën die tesamen de Histona Augusta vormen, en het 69ste boek van Cassius Dio's Geschiedenis van Rome. De biografie beschrijft in een wat dorre, maar betrouwbare opsomming de afkomst van de keizer en zijn carrière tot de troonsbestijging. Zijn optreden als keizer wordt, naar het door Suetonius gefixeerde model van de keizerbiografie, onder een aantal aspekten rubrieksgewijs behandeld en zonder veel systematiek worden zijn bestuurlijke maatregelen gememoreerd. Wat in vergelijking met een moderne biografie pijnlijk opvalt, is het ontbreken van iedere poging om een totaalbeeld van de persoonlijkheid van Hadrianus te geven of een karakterontwikkeling te schetsen. Ook dit is overigens in overeenstemming met de traditie van het genre keizerbiografie, dat uitgaat van een statische persoonlijkheidsopvatting en waarin het aan de lezer wordt overgelaten zich uit een vloed van detailopmerkingen een beeld te vormen van de betreffende keizer. In het veertiende hoofdstuk van de vita wordt een aantal eigenschappen van Hadrianus opgesomd: ‘Hij verenigde in zich gestrengheid en beminnelijkheid, nu eens gedroeg hij zich waardig, dan weer liet hij zich gaan. Soms was zijn optreden aarzelend, dan weer slagvaardig. Hij was gierig èn gul, huichelachtig èn oprecht, wreed èn mild, kortom altijd en in alle opzichten wisselvallig.’ Zo ondoorgrondelijk was het optreden van Hadrianus op verschillende momenten van zijn leven klaarblijkelijk voor de biograaf, dat een poging tot typering deze reeks paradoxen oplevert.

Ook in de rest van de biografie vinden we naast bewondering voor Hadrianus' onmiskenbare verdiensten als bestuurder van het rijk een flink aantal kritische kanttekeningen. De auteur spreekt zijn twijfel erover uit of Hadrianus wel echt door Trajanus was geadopteerd. Hij heeft weinig waardering voor Hadrianus' excessieve belangstelling voor kunst en wetenschap en vertelt dat de goed-Romeinse Realpolitiker in zijn omgeving hem daarom ‘het Griekje’ noemden. De keizer wordt verder onmatigheid in eroticis verweten en in verband daarmee wordt zijn rouw om Antinoüs als onmannelijk afgekeurd. Zijn belangstelling voor spionnage-rapporten en in het algemeen zijn bedilzucht worden als buitensporig voorgesteld. En, wat Hadrianus' reputatie het meest geschaad heeft, de brute liquidatie van vier topfiguren uit de senaat direkt na zijn ambtsaanvaarding en op het eind van zijn leven de terechtstelling van de grijze eminentie Servianus worden bepaald niet verdoezeld.

De beschrijving van Hadrianus' regering door Cassius Dio is alleen in excerpten bewaard. Hoewel hij een historisch werk schrijft, geen biografie, worden de gebeurtenissen zo totaal door de persoon van de keizer gedomineerd dat het onderscheid tussen beide genres vervaagt. Dio prijst bij herhaling de energie en de bekwaamheid waarmee Hadrianus zijn funktie vervulde, maar ook in zijn beschrijving ontbreekt het niet aan vijandige kritiek. Hij begint met de stellige mededeling dat Trajanus Hadrianus nooit geadopteerd heeft, waarmee hij de legitimiteit van de troonsopvolging aanvecht. Ook Dio vermeldt Hadrianus' artistieke aktiviteiten, maar spreekt in verband daarmee van zijn onvermogen om kritiek van specialisten te accepteren. De architekt Apollodorus was zo onvoorzichtig over de afmetingen van de zittende goden-

[p. 67]

beelden

Hadrianus

in de mede door Hadrianus ontworpen tempel van Venus en Roma op te merken: ‘Als de godinnen willen opstaan om zich naar buiten te begeven, zullen ze dat niet kunnen.’ Deze aardig geformuleerde kritiek op de disproportie van de beelden maakte Hadrianus zo woedend dat hij de architekt liet ombrengen. Veel aandacht besteedt Dio aan de liquidatie van Servianus. In zijn versie sprak de oude man, voor hij zich onder dwang het leven benam, de vervloeking uit dat Hadrianus eens zou hunkeren naar de dood, maar niet zou kunnen sterven. Deze vervloeking miste zijn uitwerking niet, want, zo schrijft Dio, een brief uit Hadrianus' laatste dagen bewijst hoe bitter de keizer er zich op zijn ziekbed over beklaagde dat het hem onmogelijk werd gemaakt zelfmoord te plegen.

De vijandige toon in de vita en in Dio's beschrijving moet ongetwijfeld in de eerste plaats daaruit worden verklaard, dat beiden de visie weergeven die de senaat op Hadrianus had. De executie van vijf vooraanstaande leden van dit college is hem nooit vergeven. Vermoedelijk was Hadrianus' optreden, ook afgezien hiervan, niet van dien aard dat hij zich gemakkelijk geliefd maakte. Een opmerking van Fronto in een brief aan zijn leerling, keizer Marcus Aurelius, is in dit opzicht onthullend: ‘Uw grootvader Hadrianus, het zij gezegd zonder Uw gevoelens van kinderlijke genegenheid te kwetsen, heb ik altijd meer als Mars Gradivus of Vader Dis gunstig en genadig willen stemmen dan dat ik hem heb liefgehad.’ Met name de vergelijking met de onverbiddelijke oorlogsgod en met de heerser van de onderwereld zegt veel. Hadrianus moet bij deze geleerde, die op voet van gelijkheid met keizers korrespondeerde, meer angstig ontzag hebben gewekt dan genegenheid.

Het beeld van keizer Hadrianus zou zeer onvolledig zijn, als het niet door papyri, inscripties, munten en archeologische vondsten was aangevuld. Een aantal verordeningen van Hadrianus zelf is ons op papyrus overgeleverd. De buitengewone gedetailleerdheid van zijn instrukties op administratief, economisch en militair gebied rechtvaardigen ten volle Dio's kwalifikatie van Hadrianus als albedil die zich overal persoonlijk mee bezig hield. De inscripties leggen getuigenis af van zijn streven naar urbanisatie tot in verre uithoeken van het rijk als Nederland (Voorburg) en Engeland. Samen met de munten tonen zij de vrijwel onbeperkte goddelijke eerbewijzen die de keizer met name in de oostelijke rijkshelft ten deel vielen. Van de archeologische vondsten die een indruk geven van de leefwereld van Hadrianus noem ik alleen de ruïnes van het gigantische paleizencomplex bij Tivoli, waar de keizer de meest geliefde oorden uit Griekenland en Egypte op kleine schaal liet nabouwen, zodat hij in de direkte omgeving van Rome de herinnering aan de tijd die hij daar had doorgebracht levend kon houden.

Uit de verantwoording die Marguérite Yourcenar op de roman heeft laten volgen blijkt dat zij zich volledig vertrouwd heeft gemaakt zowel met de literaire en materiële bronnen uit de oudheid als met de moderne vakliteratuur over de regering van Hadrianus. Uit haar roman zou met weinig moeite een voortreffelijke wetenschappelijke monografie over Hadrianus kunnen worden gedestilleerd. Op een manier die oneindig superieur is aan wat de biograaf en Dio bieden, ontwerpt zij een beeld waarin de essentiële onderdelen van Hadrianus' politiek aan de orde komen. Zijn konsekwente streven naar vrede wordt beschreven, dat hem ertoe brengt de veroveringen van zijn voorganger Trajanus op te geven en zich te wijden aan de consolidatie van de rijksgrenzen en het voorkomen van internationale konflikten door diplomatiek overleg. Veel aandacht besteedt Yourcenar aan Hadrianus' streven om Griekenland tot nieuwe bloei te brengen en een synthese van de Griekse en de Romeinse cultuur te bewerkstelligen. Zij doet ons de reizen van Hadrianus begrijpen als een poging om door zijn persoonlijke aanwezigheid eventuele negatieve gevolgen van zijn decentralisatie-politiek te voorkomen. De humanisering van de rechtspraak, met name ten aanzien van slaven en vrouwen, komt ter sprake, evenals zijn wens om tot een versmelting te komen van de verschillende godsdiensten in het rijk, een poging tot religieuze synthese die gesymboliseerd is door de bouw van het Pantheon in Rome.

Maar Marguérite Yourcenar heeft meer gedaan dan duizend verspreide historische gegevens tot een geheel samen te voegen. Zij heeft dit alles de lezer voor ogen gesteld als het

[p. 69]

resultaat van de werkzaamheid van één man, van wie zij de overwegingen in de ik-vorm weergeeft. Zelf schrijft ze over haar werk: ‘Eén voet in de wetenschap, de andere in de magie, of, nauwkeuriger en zonder beeldspraak gezegd, in die sympathische magie die daarin bestaat dat men zich in gedachten verplaatst in het innerlijk van een ander.’ Zij heeft de herinneringen van Hadrianus de vorm gegeven van een brief op het eind van zijn leven geschreven aan de latere keizer en filosoof Marcus Aurelius. De reizen van de keizer zijn beschreven in een reeks onvergetelijke taferelen, zoals de jachtpartij met de geliefde Antinoüs in de woestijn van Lybië of de nacht in het legerkamp tijdens de oorlog tegen de Joodse opstandelingen onder Bar-Kochba, wier religieus fanatisme de oude keizer voor raadsels stelt. Steeds worden de beschrijvingen onderbroken door bespiegelingen van Hadrianus, die zijn intelligente en afstandelijke kommentaar geeft op de gebeurtenissen waarvan hij het middelpunt is.

Een belangrijk bindend element in de roman is de liefde van de keizer voor de jonge page Antinoüs, die op twintigjarige leeftijd door verdrinking in de Nijl is omgekomen. Marguérite Yourcenar heeft Hadrianus' relatie met Antinoüs voorgesteld als een homo-erotische liefdesverhouding. De bronnen zijn op dit punt enigszins terughoudend. De biograaf schrijft met voor hem ongewone pruderie: ‘De keizer weende om hem als een vrouw. Sommigen geven als verklaring dat Antinoüs vrijwillig zijn leven voor Hadrianus had opgeofferd. Anderen noemen als reden datgene wat zijn schoonheid en Hadrianus' buitensporige zinnelijkheid doen vermoeden.’ De waarheid is op dit punt niet te achterhalen. In elk geval geeft Yourcenar's beschrijving van de relatie een achtergrond waartegen de goddelijke verering van Antinoüs, in talloze portretten voorgesteld met de attributen van Hermes, Dionysus en Osiris, althans enigszins begrijpelijk wordt.

Het komt maar hoogst zelden voor dat de schrijfster haar hoofdpersoon beschouwingen in de mond legt die anachronistisch aandoen. Hadrianus is met christenen in aanraking geweest, hij heeft zelfs kennis genomen van de apologie van Quadratus. Maar dat hij ooit heeft kunnen speculeren over het gedrag van kerkvorsten zetelend in het Vaticaan lijkt mij ondenkbaar. Hetzelfde geldt voor zijn beschouwingen over de slaven, wier toestand wellicht minder ellendig zou zijn dan die van een vaag aangeduid arbeidersproletariaat.

Op een punt is zelfs het inlevingsvermogen van Yourcenar ontoereikend: de religieuze voorstellingswereld van Hadrianus blijft raadselachtig. Het is mogelijk zijn godsdienstige handelingen te beschrijven, ook het politieke karakter van sommige maatregelen op religieus terrein ten dienste van de unificatie van het rijk kan begrijpelijk worden gemaakt. Maar van binnen uit te verstaan wat het betekend heeft ingewijd te worden in de mysteriën van Eleusis, zichzelf op munten afgebeeld te zien als de Egyptische god Horus met de voet op een krokodil, dat zal wel altijd onmogelijk blijven. Zo onttrekt

Antinoüs

zich toch een heel belangrijk facet van Hadrianus' leven aan onze voorstelling. Voor het overige is Marguérite Yourcenar erin geslaagd een rijk geschakeerd beeld te geven van het Romeinse rijk op het toppunt van zijn bloei. Zij heeft een grote periode uit de verloren gegane tijd terug gewonnen.

Een enkele opmerking tot slot over de Nederlandse vertaling van J.A. Sandfort, onder de titel De Gedenkschriften van Hadrianus in 1951 uitgegeven bij Boucher, in 1978 opnieuw uitgebracht door Athenaeum - Polak en Van Gennep. Grove fouten bevat deze vertaling nauwelijks, maar het zuidnederlandse taalgebruik van de vertaler leidt hier en daar tot ongewenste vrolijkheid, bijvoorbeeld waar Hadrianus' reaktie op beelden van farao's wordt beschreven (p. 196): ‘Ik kreeg het op mijn zenuwen van die kolossale eveneense koningsfiguren’ (J'étais excédé par ces figures colossales de rois tous pareils.) De abstrakte beschouwingen in het origineel worden in de vertaling zo ijl dat de lezer geregeld het gevoel krijgt in Haagse bluf te happen. Eigennamen en geografische aanduidingen worden stelselmatig verhaspeld en het gepolijste proza van het origineel wordt soms verminkt door de bevreemdende voorliefde van de vertaler voor huiselijke termen als ‘smiespelen’. Het zijn schoonheidsfouten die met weinig moeite verholpen kunnen worden. Het boek verdient een degelijke revisie.

D. den Hengst