De Revisor. Jaargang 6

[p. 112]

Willem J. van der Paardt
Het raadsel der onwetendheid
De literatuurwetenschap van Karel van het Reve

I

Op vrijdag 8 december j.l. werd door prof. dr. K. van het Reve voor een daartoe ter kerke getogen menigte de Huizinga-lezing uitgesproken. Wie gedacht mocht hebben dat Van het Reve voor de gelegenheid misschien een blijde boodschap te verkondigen had, kwam bedrogen uit. Met zijn ‘Literatuurwetenschap: het raadsel der onleesbaarheid’ deed de hooggeleerde, geheel overeenkomstig eeuwenoude kerkelijke tradities, een ganse tak van wetenschap in de ban. Literatuurwetenschap zal voortaan nog slechts in het geniep bedreven kunnen worden.

Zelf heb ik de Huizinga-lezing niet bijgewoond. De verzekering van Maarten Biesheuvel dat ditmaal God zelf het preekgestoelte zou bestijgen, kon mijn kerkvrees niet wegnemen. Wie garandeerde mij dat de Allerhoogste zich niet, zoals eens werd geprofeteerd, in de gedaante van een Ezel zou vertonen? Dankzij de zendingsarbeid van de NOS-radio op zondag (!) 10 december (en NRC/Handelsblad van 9-12-'78) behoefde trouwens niemand van het sacrale hoogtepunt, de Lezing, verstoken te blijven. ‘Het Wereldvenster’ zal voor verdere verspreiding onder het volk zorg dragen.

De titel van de Huizinga-lezing beviel mij. Die beloofde een vermakelijke, wellicht zelfs satirische schets van literatuurwetenschappelijke bedrijvigheid. Dat kon geen kwaad. Het aan de kaak stellen van valse pretenties van een wetenschap is, zeker als die pretenties verpakt worden in pijnlijke retoriek, een nuttige bezigheid. Weerlegging is de motor van de wetenschappelijke vooruitgang, zeggen we Popper na (een wetenschapsfilosoof wiens definities van het begrip wetenschap van invloed zijn geweest op de huidige literatuurwetenschap.) Nu was Van het Reve inderdaad uiterst vermakelijk. In minder dan geen tijd verdween de geleerde Sötemann door de (mogelijk gebrandschilderde) ramen van de Hooglandse Kerk, en ging Jury Lotman kopje onder in het doopvont. De Kerk schudde op haar grondvesten. Maar de literatuurwetenschap niet.

Want natuurlijk was Van het Reve meer koddig dan ter zake. Zo had het eigenlijk niemand behoeven te ontgaan, dat hetgeen in de Huizingalezing werd verteld over Sötemann's studie van Max Havelaar, uitsluitend de pretentie kon hebben van pover gehalte te zijn. En wat de spreker over Multatuli's roman zelf meedeelde, kon zelfs dat niet. Wel bleek hij een smakelijke anekdote over de bloes van Mary McCarthy te kennen, maar het werd absoluut niet duidelijk waarom daar zulke onthutsend onlogische gevolgtrekkingen aan verbonden moesten worden. De ‘waarheid’ van Van het Reve, ingegeven naar zijn zeggen door het ‘gezond verstand’, bleek voornamelijk een ridicule.

Aangezien ik, anders dan Van het Reve, van mening ben dat ook boude beweringen de steun van zinnige argumentatie behoeven, zal ik een drietal door Van het Reve aangeroerde kwesties op hun waarde toetsen: de kritiek op Sötemann, het symbolische truitje van McCarthy en tenslotte, kernpunt van Van het Reves betoog, het probleem van de literaire evaluatie, zeg maar: de vraag waarom een mooi boek mooi is.

In zijn proefschrift De structuur van Max Havelaar (1966) had Sötemann, vond Van het Reve, uitsluitend allang bekende waarheden verkondigd, maar aan de werkelijke kwaliteiten van de roman was hij niet toegekomen. Ten bewijze daarvan droeg Van het Reve drie humoristische passages voor (alle te vinden op de eerste twee bladzijden van Max Havelaar), waarna voor iedereen zonneklaar mocht wezen dat Sötemann's studie niet deugde en dientengevolge de literatuurwetenschap evenmin.

Nu vind ik de door Van het Reve met verve ten gehore gebrachte passages uit de Havelaar eveneens bijzonder komisch. Op dat punt verschil ik nauwelijks met hem van mening. Sterker: ik zou aan de door Van het Reve gegeven voorbeelden, zonder daarvoor al te veel moeite te hoeven doen, tenminste één voorbeeld kunnen toevoegen. Vanzelfsprekend ook te vinden op de tweede bladzijde, zij het helemaal onderaan. Hier komt het.

Droogstoppels kritiek op het verschijnsel ‘roman’, later gevolgd door identieke bezwaren tegen de lyriek en het toneel (maar dan zijn we al aan p. 20), blijkt voort te komen uit zijn liefde tot de ‘waarheid’. Literatuur bevat louter leugens, d.w.z. verzinsels (‘fictie’, zeggen de literatuurwetenschappers), en daarom heeft Droogstoppel er een afkeer van. Droogstoppel: ‘Ik zeg: waarheid en gezond verstand, en daar blyf ik by. Voor de Schrift maak ik natuurlyk een uitzondering.’ (curs. v. Multatuli) Dat is óók leuk.

[p. 113]

Maar stel nu, dat ik een (misschien wel wetenschappelijke) verhandeling wenste te schrijven, waarin ik zou aantonen dat bijvoorbeeld Sötemann's studie over Max Havelaar helemaal verkeerd was. Dan zou ik denkelijk niet kunnen volstaan met het produceren van bovenstaand - hoewel zelfgevonden - citaat, ten besluite waarvan ik gerechtigd zou zijn te concluderen, dat Multatuli daarom ‘een groot schrijver’ is en Sötemann niet. Valse pretenties koesteren: daaraan doet men zeer verkeerd; maar zó geheel en al pretentieloos hoeft het nu ook weer niet.

Ondertussen was het al onzinnig te beweren, dat Sötemann aan de humor van de Havelaar totaal voorbijgegaan is. De gedachte kan alleen opkomen bij iemand, die ook in het boek van Sötemann niet verder gekeken heeft dan de tweede bladzijde. Sötemann brengt de aard en de betekenis van de ironie in Max Havelaar op welgeteld 65 verschillende bladzijden van zijn studie ter sprake (zie het zakenregister, p. 327; dat is achterin het boek). Een niet onaanzienlijk deel van Sötemann's tekst gaat dus over het fenomeen dat Van het Reve er zo node in ontbeerde. Verder heeft Sötemann niet slechts geconstateerd dat ironie nogal grappig kan zijn, maar tevens laten zien dat die grappigheid op verschillende manieren kan doorwerken. Zo heeft hij onder meer duidelijk gemaakt waarom de geïroniseerde Droogstoppel nu juist op de roman, de lyriek en het toneel - de gehele literatuur dus - wordt losgelaten en er ‘waarheid’ en ‘gezond verstand’ tegenover stelt. Op die wijze bestempelde Multatuli namelijk die lezers van Max Havelaar, die de daarin beschreven ‘waarheid’ niet konden of wilden zien en zich blind staarden op de inderdaad ‘verzonnen’ vorm, vanaf de eerste zinnen van zijn boek tot Droogstoppels (waaruit later een groot deel van zijn lezerspubliek metterdaad bleek te bestaan). Door de hele roman heen wordt de opvatting over Wahrheit en Dichtung van Droogstoppel dan ook tegenover de Multatuliaanse gezet. Onder meer - 't is maar een voorbeeld - in de passage na het Saïdjah en Adinda-verhaal, waarin toegegeven wordt dat Saïdjah en Adinda als personages verzonnen zijn, maar dat met hen de ‘ware’ lotgevallen van vele Javaanse kinderen getekend werden. Zodat ‘wat verdichtsel is in 't byzonder, waarheid wordt in 't algemeen.’ (curs. v. Mutatuli) Ook in de slotperoratie wordt nog eens uitdrukkelijk verwezen naar het begin van het boek, als Multatuli ‘geen verschoning’ vraagt voor de ‘vorm’ van zijn boek (de fictie), waarin hij een ‘onweerlegbare waarheid’ had verpakt; en verder als hij ook degenen die slechts de ‘mooiigheid van (z'n) geschryf’ zouden zien rekent tot het ‘droogstoppelras’. In het proefschrift van Sötemann wordt dus o.m. uitgelegd waarom Droogstoppel, die zich beroept op de ‘zuivere waarheid’, staat voor de inhoudelijke leugen, terwijl Multatuli zelf, zich bedienend van de ‘leugen’ der fictie, staat voor de inhoudelijke waarheid. Wie dat allemaal onzin vindt kan inderdaad beter na de tweede bladzijde van de Havelaar ophouden met lezen. En wie het allemaal al wist, lang voordat Sötemann het opschreef, verdient een professoraat aan de faculteit der Letteren.

Van het Reve, niet voor niets hoogleraar aan de Letterenfaculteit, wist het, en hij wist nog veel meer. Hij heeft het in zijn Huizinga-lezing alleen maar niet verteld, omdat hij het niet zo lollig vindt om uit te leggen waarom iets lollig is. En Van het Reve wou eens lollig zijn. Dat hij daarbij uitgerekend Droogstoppels weerzin tegen ‘romans of zulke dingen’ ten tonele voert om te bewijzen, dat Sötemann niets zinnigs heeft beweerd over de Havelaar, is niet lollig meer, maar bizar.

Een tweede hoogtepunt in de Huizinga-lezing vormde het optreden van Mary McCarthy, daartoe door Van het Reve in een groen kostuumpje gestoken.

Mary McCarthy had dat groene pakje in een van haar verhalen beschreven. Horden literatuurwetenschappers, eeuwig op zoek naar duistere symbolen, wilden van Mary weten wat toch wel de diepere betekenis van dat groen kon zijn. Maar Mary zei dat er niets geen symboliek bij zat. Ze had destijds gewoon een aardig pakje aan. Groen. En instede van hun wetenschappelijke handboeken over ‘Symbolforschung’ op de vaalt te deponeren, keerden de gehoonde wetenschappers haastig huiswaarts teneinde vlijtig verder te speuren naar deze of gene schimmige symboliek. Aldus de lezing van Van het Reve.

Beslist een amusant verhaal.

Maar het wil me alleen niet duidelijk worden wat Van het Reve nu precies met zijn moppige vertelling denkt te kunnen bewijzen. Wil hij wetenschappelijk vastgesteld zien dat groe-