De Revisor. Jaargang 6

[p. 104]

Peter Verstegen
Over het vertalen van een gedicht

De bedoeling is dat ik een gedicht vertaal en daarbij dagboek houd van het ontstaansproces, ongeveer zoals Rutger Kopland en Judith Herzberg in een vorig nummer het ontstaan van een van hun gedichten hebben beschreven.

Omdat ik bezig ben voor Polak & van Gennep een bundel gedichten van Rilke te vertalen, ga ik het proberen met een gedicht van Rilke en mijn keus is, na een paar valse starts, gevallen op Das Einhorn uit Neue Gedichte, geschreven in de winter van 1905-1906, in Meudon. Het gaat over een heilige die een eenhoorn ziet, een dier waarin hij nooit heeft geloofd. De heilige zelf komt alleen in de eerste paar regels voor; de rest van het gedicht beschrijft het dier. Het is de vraag of ik het gedicht wel goed begrijp; vooral de slotregels zijn me niet geheel duidelijk. Over de eenhoorn weet ik niet meer dan dat dit dier een symbool was van maagdelijkheid en dat de middeleeuwers echt geloofden in zijn bestaan. Als bewijs dienden narwaltanden - een plausibel bewijs als je ver genoeg weg woonde van Noordwest-Europa, waar de tanden vandaan kwamen, want de vorm ervan is precies zoals men zich de hoorn van de eenhoorn voorstelde - ruim een meter lang, kaarsrecht, maar over de hele lengte gedraaid. Ik heb er wel eens een bij een antiquair gezien, met een prachtig patina van oud ivoor. Volgens de Winkler Prins kan de eenhoornmythe iets te maken hebben met het bestaan van de neushoorn. Blijkbaar moet je dan aannemen dat de verhalen over dit dier op hun lange reis vanuit Afrika zo opgesmukt werden dat de dikke, stompe, relatief korte hoorn van de neushoorn kon veranderen in het elegante, spitse geval waarmee het paardachtige, witte dier op middeleeuwse voorstellingen wordt afgebeeld. Zelf heb ik in Artis een keer gezien dat ook de oryx beisa, een Oostafrikaanse spiesbok, beschikt over lange, rechte, gedraaide hoorns, die zo mooi parallel lopen dat de oryx van opzij gezien maar één hoorn lijkt te hebben. Dat heb ik toen vastgelegd in het volgende versje: ‘De eenhoorn, sierlijk en fragiel / fabeldier, zou een neushoorn zijn? / Zijn oorsprong is veeleer, naar mijn / idee, de oryx beisa en profil.’ Maar toen ik afgelopen zomer in het wildpark van de San Diego Zoo, waar van de bedreigde diersoort een hele kudde wordt gehouden, op een voor de toerist aangebracht bord las dat de beisa model had gestaan voor de mythische eenhoorn, begreep ik dat het ‘naar mijn idee’ te veel pretentie was.

De Duitse tekst:

Der Heilige hob das Haupt, und das Gebet
fiel wie ein Helm zurück von seinem Haupte:
denn lautlos nahte sich das niegeglaubte,
das weisse Tier, das wie eine geraubte
hülflose Hindin mit den Augen fleht.

Der Beine elfenbeinernes Gestell
bewegte sich in leichten Gleichgewichten,
ein weisser Glanz glitt selig durch das Fell,
und auf der Tierstirn, auf der stillen, lichten,
stand, wie ein Turm im Mond, das Horn so hell,
und jeder Schritt geschah, es aufzurichten.

Das Maul met seinem rosagrauen Flaum
war leicht gerafft, so dass ein wenig Weiss
(weisser als alles) von den Zähnen glänzte;
die Nüstern nahmen auf und lechzten leis.
Doch seine Blicke, die kein Ding begrenzte,
warfen sich Bilder in den Raum
und schlossen einen blauen Sagenkreis.

Alvorens aan het werk te gaan moet ik uiteenzetten aan welke eisen een vertaald gedicht eigenlijk dient te voldoen: het moet qua zeggingskracht en betekenis niet echt verschillen van het origineel. Met andere woorden, er moet in essentie hetzelfde in worden gezegd als in het origineel, en de vorm waarin het wordt gezegd moet althans overeenkomstig zijn.

(Dit houdt in dat ik geen principieel verschil zie tussen het vertalen van proza en poëzie. De eis om absoluut hetzelfde te zeggen kan ook bij prozavertalingen meestal niet gesteld worden. Kleine verschuivingen in de betekenis zijn inherent aan het feit dat de twee talen waaruit en waarin wordt vertaald de media zijn van twee verschillende culturen. Zo is er in het Nederlands geen woord voor het Amerikaanse ‘college’. Ook heeft een taal soms geen pasklaar woord voor iets dat in

[p. 105]

de bijbehorende cultuur wel bestaat, zodat men zich bedient van een omschrijving. Het Engels bijvoorbeeld heeft eigenlijk geen woord voor ‘schrift’ in de betekenis van ‘cahier’.)

Wel zal een vertaler van poëzie zich vrijheden veroorloven die een prozavertaler niet nodig heeft. Het gaat daarbij vooral om ‘combinerend vertalen’, d.w.z. aspecten van de betekenis anders rangschikken. In feite is dit het sprekendste voorbeeld van parafrase. Parafrase is door Nabokov (in de inleiding bij zijn Onjegin-vertaling) sarcastisch omschreven als: weglaten, opvullen met stoplappen en fouten maken uit onkunde of om lezers te behagen; maar parafrase is niet anders dan: met andere middelen zoveel mogelijk hetzelfde zeggen. (De beste vertaling van ‘when I was at college’ is doorgaans de parafrase ‘toen ik studeerde’.)

In de praktijk zal een vertaler zich vaak laten verleiden tot grotere vrijheden dan aanvaardbaar zijn. Zelf heb ik ‘zwei südlichere Tage’ uit Rilke's Herbsttag in een gepubliceerde vertaling weergegeven als ‘twee zondoorstoofde dagen’, wat in feite niet te rechtvaardigen is. De grootste vrijheid die een poëzievertaler zich kan veroorloven is een expliciet betekeniselement weglaten als hij kan beredeneren dat het impliciet in de tekst aanwezig blijft.

Het vertalen van vrije poëzie levert doorgaans niet meer moeilijkheden op dan het vertalen van (moeilijk) proza. De grote moeilijkheid is het vertalen van gebonden poëzie. Het lijkt onmogelijk op bovenomschreven wijze trouw te blijven aan de inhoud van bijvoorbeeld een sonnet en ook nog (op een natuurlijke wijze) de vorm te reproduceren. Toch lukt dit wel eens. Dat ligt dan maar gedeeltelijk aan het vernuft van de vertaler, en voor een veel groter deel aan het gedicht zelf: een gedicht kan de eigenschappen bezitten dat het zich in een bepaalde andere taal goed laat vertalen - hetzij door toeval, hetzij omdat de twee talen zo verwant zijn dat de vertaler bijvoorbeeld een paar rijmen cadeau krijgt; dit doet zich bij Duits - Nederlands nog wel eens voor. Eigenlijk zouden vertalers die gebonden poëzie vertalen zich in hun keuze moeten beperken tot de gedichten die zich láten vertalen. (Een uitzondering vormt poëzie die deel uitmaakt van een groter geheel dat voornamelijk uit proza bestaat; wordt het geheel vertaald en is de poëtische vorm daarin functioneel, dan kan er reden zijn om tot vertalen over te gaan ook wanneer er verlies optreedt.)

Nu heeft de vertaler van gebonden poëzie mijns inziens een paar uitwijkmogelijkheden. Gebonden poëzie ontleent haar kracht aan de combinatie van klankeffecten en betekenis; de betekenis krijgt door klankeffecten en pregnantie van formulering extra zeggingskracht. Dit mechanisme werkt bij poëzie niet anders dan bij spreekwoorden of slagzinnen. ‘Wie goed doet goed ontmoet’ is een effectvoller wending dan de parafrase: ‘Als je aardig bent tegen andere mensen, zijn ze ook aardig tegen jou’, en hetzelfde geldt voor ‘Stop een tijger in uw tank’ tegenover ‘Gebruik benzine van Esso’.

Maar klankeffecten zijn soms op een andere wijze te realiseren dan in het origineel. Daarom vergt de vertaling van gebonden poëzie niet per se dezelfde, maar een overeenkomstige vorm. Het is geen groot verlies wanneer een octaaf met twee rijmwoorden in de vertaling vier rijmwoorden krijgt, zolang maar eenzelfde welluidendheid en pregnantie bewaard blijven. Ook kan een vertaler zijn toevlucht nemen tot onzuiver rijm of half rijm, zonder dat de functie van de vorm daardoor wordt aangetast.

Eerste poging eerste couplet

Rilke pakt meteen stevig uit met de alliteratie. De herhaling van het in mijn oren niet al te welluidende ‘Haupt’ is blijkbaar bewust. Het beeld van de afvallende helm lijkt gezocht, maar gezochtheid ging Rilke niet uit de weg - of kan ‘Helm’ iets anders betekenen dan ‘helm’? Volgens de handwoordenboeken niet. De rijmserie Haupte, geglaubte en geraubte lijkt zonder meer over te nemen met hoofd, geloofd en geroofd: het al gesignaleerde voordeel bij vertalen Duits - Nederlands. Soms is het een pseudovoordeel, omdat het overeenkomstige woord in het Duits wel eens iets anders betekent dan je zou denken. Geldt dat hier bijvoorbeeld voor geraubte? Want waarom zou