De Revisor. Jaargang 6

[p. 90]

Frédéric Bastet
Orlando... zeker, die heeft gelééfd...
Couperus en zijn mysterieuze Italiaanse vriend

De jonge held

In onze dikwijls weinig heldhaftige tijden hem te ontmoeten, is een emotie...

Hij is niet ouder dan even twintig jaar... Hij is de neef van mijn vriend Orlando en zijne zuster Elettra... Hij is guardia-marina, dus een piepjong zee-officiertje en een paar maanden geleden was hij nog adelborst en vier jaren geleden heb ik hem nog gezien met een korte broek en bloote kuiten en heel verlegen, en zoo ging hij wel eens meê in de auto. En nu... nu is hij de Jonge Held en hij heeft gevochten bij Derna en hij is gewond, en hij is vervoerd naar Tarento en daar zijn zijn oom en zijn tante hem gaan halen...

Het was een heele emotie, toen wij het hoorden: ‘Mario is verwond bij Derna... gelukkig nièt gevaarlijk... Mario wordt naar Tarento gevoerd... Mario moet daar blijven in het Hospitaal...

Toen, uit Tarento, telegrafeerde ons zijn oom Orlando: ‘Mario is beterende, komt spoedig in Florence...’

En gisteren zijn wij hem gaan afhalen, van het station... Ik herhaal u, het was een emotie, hem zóo terug te zien, dat kind, dat wij vier jaar geleden nog gezien hadden in zijn korte broek met bloote kuiten, en dat nu was de Jonge Held. En toen hij uitstapte en wij hem begroetten, tusschen zijn oom en zijn tante, was het ook een emotie voor àllen, die daar waren aan het station; want zij herkenden, aan de uniform, het jonge zee-officiertje, dat van Tripoli kwam en er werd overal gefluisterd:

- Heb je gezien? Heb je gezien?? Dat jonge officiertje...? Dat gewond is bij Tripoli...??

En nu, nu zitten wij aan tafel, met Mario... Hij ziet er heelemaal niet uit of hij gewond is geweest, en tòch... Hij ziet er uit frisch, gebruind en helder, met flonkerende, lachende oogen... En hij is zoo tenger en fijn en net een kind nog en tòch... Hij vertelt nu... - Wij waren met de Napoli bij Gibraltar, en wij kwamen van St. Petersburg, waar ze ons pràchtig hadden onthaald. Er was allerlei gesmoes aan boord... Er werden kolen geladen... En toen we weêr op weg waren, zei ons onze kommandant: Jongens, de oorlog is uitgebroken en we gaan naar Tripoli... Nu, we vonden het vreeslijk leuk: het was zoo buffo, o zoo buffo!! De matrozen vonden het niet àllen buffo. Een lag er in zijn hangmat, zoo sip en ik vroeg hem: Wat kijk je zoo sip, en hij zeide: ik woû net gaan trouwen!! Nu, we lachten: van trouwen was geen sprake op het oogenblik... We gingen naar Tripoli... Eerst hadden we niet veel te doen en we verveelden ons en de matrozen zeiden, zelfs die trouwen wilde: we willen nu wel eens wat gaan vechten... Toen kwàm het... Het was op een avond en den geheelen dag hadden wij het schieten aan wal gehoord... Toen... het was al bijna nacht... werden we plotseling gecommandeerd aan wal te gaan... De slag scheen al gestreden, maar wij moesten den terugtocht dekken... Het was al bijna donker... we dachten niet, dat er iets te doen zoû zijn... Onze troepen trokken terug, na de overwinning... Plotseling... zag je hier een Arabier, daar een Arabier... en jawel, daar hadt je ze! Aan alle kanten doken ze plotseling op... Aan alle kanten zag je hun donkere koppen... We werden omsingeld, en we moesten vechten... Een gek gevoel en toch, zoo buffo Je bajonet aan je geweer... en de Arabieren naderden ons, dichter en dichter en dreigend... Rèng... daar ging mijn bajonet den eerste in zijn maag... Maar oom Orlando, die eerste, dien ik doorstak en die daar zoo achter over neêr viel, met die oogen, die verdraaiden en die mond, die vertrok, en die handen, die krampten... Mi faceva impressione: het maakte mij een beetje draaierig... Maar wat er aan te doen? Daar naderden zij van alle kanten, overal zag je de zwarte koppen en ze omsingelden ons... Rèng... daar ging de tweede; rèng... daar ging de derde... toen de vierde, toen de vijfde... ik weet niet hoe veel ik er gedood heb. Je telde ze niet meer... Het was bijna geheel donker geworden... Signaal werd geblazen: terug trekken... We trokken terug en toen... toen plotseling zag ik mijn armen tenente, de armen in de lucht, de handen krampende en hij viel neêr en wij hebben zijn lijk nooit gevonden, want hij viel in den afgrond... en ik... ik viel er ook in... Het was plotseling achter ons een spleet in de rotsen, vol cactus... Ik viel, ik gleed tusschen de cactus in de diepte... O, toèn, dat gevoel om je leven te redden, terwijl de diepte je zoog... Ik heesch me op aan de cactus, en weet u, de cactus... die was als een ‘ladder van fluweel’... maar toen ik boven kwam en gered was, en mijn handen bezag, waren zij verscheurd en gekorven als met messen... Wij trokken terug en de Turken schoten nog slechts hier en daar... Het siste om je heen, en het is zoo buffo: zoo een kogel, die fluit, is bijna als een zacht stemmetje, dat klaagt om je heen: je moest er om lachen... O, het is een verschil of de Italianen schieten of de Turken; het is altijd een ander geluid, en je leert het zoo gauw onderscheiden: ‘dàt zijn wij... dat de Turken... dat is een Mauser... dat is een shrap-nell...

Rèng... rèng... ging weêr mijn bajonet... Wij waren in gezicht van de zee al... de Arabieren weken nu terug... maar plotseling... sst... daar suisde het met dat klagend geluidje, en weêr: sst... en weêr: ssst... Ik had drie kogels gekregen, éen tegen mijn kin, éen hier onder mijn boord... éen had mijn epaulet weg geslagen... Maar ik kon aan boord komen, en daar eerst zeide ik: Ik ben gewond...

Over tafel kijken we hem aan... Hij zit kalm, eenvoudig te vertellen,

[p. 91]

met zijn lief jongensgezicht, waar in alleen even de donkere oogen fonkelen, en de mond altijd glimlacht... Hij zit te vertellen zonder eenige bluf en onderwijl snoept hij uit een schaaltje de eene marron-glacé na de andere... En ik zie... ik zie dat kind daar voor mij... bij Derna met de bajonet aan zijn geweer... rèng, hier een Arabier... rèng, daar een Arabier... Wat is hij klein en tenger en fijn...! Is hij al volgroeid? Wat zijn zijne handen fijntjes en kleintjes...!

- En nu, Mario? vraag ik; wat is nu je voorland?

- O, zegt hij; mijn vader (die is admiraal en verre van hier en verre van hem) heeft mij al geschreven, dat mijn verlof zoo kort mogelijk moet zijn... en zoodra ik heelemaal beter ben... ga ik weêr terug naar Tripoli...

Het is op dit oogenblik, dat de deur open gaat en iemand wordt aangediend... En binnen komt een klein, grijs, oud, verschrompeld heertje... en zoo wel Elettra als Orlando verwelkomen hem met bijna eerbiedige toegenegenheid en hij zet zich tusschen ons in en ik verneem, dat hij nog een oude garibaldino is en alles heeft meê gemaakt met Garibaldi... En nu hoor ik ook, dat hij de schoonvader is van den eersten officier van Mario en hij zoû zoo gaarne iets hooren uit Mario's mond van zijn schoonzoon, die pas sedert kort geleden met zijn dochter getrouwd is...

En Mario zegt hem:

- O u kan tròtsch op hem zijn... Hij heeft gevochten als een leeuw, en hij is nu ònze eenige officier in Tripoli, want àlle de anderen van ons schip zijn of gewond... of dood... Maar ik hoop hem spoedig weer terug te zien...

Er is om ons als een emotie van patriotisme... Die emotie trilt als door de kamer en weêrglanst als in den enkelen traan aan Elettra's oog... Dat kind van een Mario! Overeen paar weken gaat hij weêr terug naar Tripoli en...

Zullen wij hèm daarna ooit weêr terug zien...??

Ik dwing de vraag in mij terug... Wij drinken onze koffie aan tafel, die versierd is, ter eere van Mario, met miniatuur-kleine, Italiaansche vlaggetjes, gestoken tusschen het ooft en de bonbons...

- De oorlog doet veel goeds aan ons volk, zegt de kleine, grijze garibaldino, met een blik naar ons, vreemdelingen, in wie hij misschien iets raadt van twijfel. Wij hadden dien oorlog noodig, om weêr energiek te worden. En wij kònden ook niet anders... De geheele politiek dwong ons de hand te leggen op Tripoli, koloniën te stichten ten Zuiden van ons land en in het Noorden van Afrika... En als wij Tripoli niet hadden genomen... wie had het dàn genomen...

Wij zijn opgestaan van tafel... Kennissen komen binnen, om Mario te feliciteeren... Een dame, met een klein jongetje aan de hand, schertst met Elettra en eensklaps vraagt de moeder aan haar zoontje, wijzende op Mario:

- En wàt is nu Mario...?

Het jongetje denkt even na, en zegt dan, zijn kopje in den nek:

- Eroe! (Held.)

Wij lachen en de Jonge Held lacht meê, zoo natuurlijk en eenvoudig en jong en frisch...

Voor een raam zie ik Orlando naar buiten staren... Wat is hij stil, al flonkerden zijn oogen wel, al glimlachte hij, zoo even, toen Mario vertelde van Derna...

Ik leg de hand op zijn schouder en vraag:

- Orlando... Wat is er?

Hij wendt zich naar mij om... Hij ziet mij in de oogen en hij glimlacht met dien glimlach, die de zonnigheid is van zijn gelaat; die glimlach, die bijna is als een familietrek... Maar door dien glimlach zweemt iets van een donkere weemoed...

- Niets, zegt hij. Gaan wij samen uit?

Ik stem toe... En hij hoeft mij ook niets te zeggen... Ik wèet waarom zijn weemoed heen zweemt, door de zonnigheid van zijn mooi gelaat... Ik weet, dat die weemoed niet anders is dan omdat hij betreurt, eenmaal, reeds jaren geleden, zijn militaire carrière te hebben opgegeven... het betreurt op dit oogenblik...

Dien avond is er in de litteraire Vereeniging ‘Leonardo da Vinci’ een warme, patriotische oratie... Het is heel vol, onze dames zitten, maar Orlando, Mario en ik staan achter in de zaal... En plotseling maakt de orator eene toespeling, dat zich in Florence bevindt, misschien wel onder zijn gehoor, een Jonge Held, die zijn jeugdige bloed vergoten heeft voor de zaak van het Vaderland...

- Wie is hij, wie is hij?? vragen stemmen uit het gehoor, en vele oogen gaan de zaal rond.

De orator glimlacht en noemt den naam van den Jongen Held... Maar de Jonge Held is tusschen zijn oom en mij weg geslipt en verdwenen...

Ik verafschuw den oorlog. Toen dat kind vertelde, dat hij met zijn bajonet hièr een Arabier, dàar een Arabier door stak, en dat hij niet telde meer, vond ik dat afschuwelijk... en toch had hij gedaan als hij doen moest... en toch had hij, zonder het bijna te achten, zijn leven gewaagd voor zijn Vaderland...

Zeker, de oorlog is afschuwelijk. Maar de oorlog maakt toch de oude deugden wakker in de ziel van overbeschaving des menschen, en zoo óoit de oorlog zal zijn afgeschaft, zullen die oude deugden insluimeren voor immer en zullen de dichters eene emotie minder gevoelen: de emotie om Moed, de emotie om de Levensopoffering voor eene Idee, de emotie om Vaderlandsliefde...

Louis Couperus

[p. 92]

Wie ook maar een beetje vertrouwd is met het werk van Louis Couperus weet dat in het autobiografisch getinte gedeelte de Orlando-figuur een grote rol speelt. Naast zijn zuster Elettra treedt hij op als kasteelheer van de Quattro Torre bij Cecina. Couperus geeft indrukwekkende persoonsbeschrijvingen van hem en toont zich ook verder zeer gevoelig voor zijn charme. Behalve een landgoed in Cecina bezitten broer en zuster een flat in Rome. Couperus noemt zelfs hun adres aldaar, maar het is gebleken dat dit het adres van zijn eigen pensionkamers was. Een andere keer woont de familie weer duidelijk in Florence, als we Couperus tenminste mogen geloven.

Het probleem of Orlando echt bestaan heeft is al vaker aan de orde geweest. Terecht, want hij is de sleutelfiguur in het vraagstuk hoeveel er in Couperus' schetsen waarin hij optreedt op werkelijkheid berust en hoeveel er fantasie is. Nog niet zo lang geleden kon met zekerheid vastgesteld worden dat in Couperus' leven inderdaad iemand die hij Orlando Orlandini doopte heeft bestaan. Orlando heeft het echtpaar namelijk vergezeld op de Spaanse reis in 1913. Ja, Orlando heeft toen zelfs de kosten voor zijn rekening genomen, zo bleek uit Couperus' correspondentie met zijn uitgever Veen.¹ Dit wordt bevestigd door een uitspraak van zijn oudste zuster in 1923. Tijdens een interview met mevrouw W. van Itallie-van Embden zegt mevrouw C.R.G. Vlielander Hein-Couperus letterlijk²: ‘Met Orlando trok hij op; zeker, die heeft gelééfd, en zijn poes, en Jan in Florence. Of hij ons met die Jan een beetje voor den mal hield, dat weet ik niet precies’. Maar daarmee weten wij nog niet hoe Orlando in het dagelijks leven heeft geheten en wie hij was.

De naam Orlando Orlandini moet Couperus ontleend hebben aan een dikke roverroman van Christian Vulpius (1762-1827). Nadat deze roem had verworven met de roman Rinaldo Rinaldini, der Räuberhauptmann (1797 e.v.), publiceerde hij in 1802 het veel minder bekende boek Orlando Orlandini. Deze overeenkomst kan geen toevoel zijn.³ Door zijn vriend achter deze naam schuil te doen gaan bereikte Couperus voor hem een maximum aan anonimiteit. Namen als Orlandini, Orlando, Orlandi beslaan bovendien ettelijke bladzijden in het Romeinse telefoonboek. Wie ooit overwogen heeft dat het misschien géén fantasienaam was, moet bij het zien daarvan alle moed wel verloren hebben. De wetenschap dat het beslist om een schuilnaam gaat steekt dan weer een hart onder de riem.

Maar wie was het dan wel? Is er een sleutel? Ja, maar helaas wel een die veel weg blijft hebben van een loper.

Door kennis te nemen van 35 brieven en briefkaarten die Couperus tussen 1906 en 1918 aan de dames Maria Lodomez-Cordes (de moeder) en Emma Garzes-Lodomez (de dochter) te Florence schreef, kon enkele jaren geleden enigszins aannemelijk gemaakt worden dat genoemde Emma model heeft gestaan voor de literaire Elettra.⁴ Voor de juistheid van deze hypothese is intussen, zoals straks zal blijken, het definitieve bewijs gevonden. Daarmee lijkt de zaak verder eenvoudig: Emma had twee broers en één van die broers moet dan wel Orlando geweest zijn. De fictieve Orlando heette immers ook de broer te zijn van de fictieve Elettra. Zo gemakkelijk is het echter niet. In de correspondentie met Emma Garzes en haar moeder komen de broers namelijk niet voor. Daar zij meteen wel aan toegevoegd, dat die briefwisseling nog maar voor de helft bewaard is gebleven.⁵

Daar komt bij dat Couperus op papier een broer gemaakt kan hebben van wat in werkelijkheid een zwager, neef of huisvriend geweest is. Al die mogelijkheden blijven onverkort bestaan. Daar Emma Garzes al in 1952 is gestorven, in 1958 gevolgd door haar enige dochter Bona, zijn bovendien de laatste mensen verdwenen die afdoende opheldering hadden kunnen verschaffen. Of er nog verdere familieleden in leven waren leek in de chaos der Italiaanse burgerlijke standen het bekende zoeken naar spelden in een aantal uiterst ontoegankelijke hooibergen.⁶ Met dan nog de mogelijkheid dat er helemaal geen spelden meer ergens verstopt zaten.

Het leek daarom het beste eerst eens te beginnen bij het meest logische begin. Couperus heeft met Orlando op Sicilië in een nog altijd beroemd hotel gelogeerd.⁷ Hadden de heren en Elisabeth daar soms hun naam in het gastenboek geschreven, en bestond dat boek nog? In maart 1977 werd een reis ondernomen naar dit hotel Timeo te Taormina. Daar bleken na aanvankelijk bemoedigende berichten de namen der hotelgasten echter pas van 1931 af aan de politie doorgegeven te zijn. Oudere boeken waren er niet.

Een andere mogelijkheid bleef het adres Via Castelfidardo 8 te Rome, waar Couperus geheel alleen logeert en wel in 1914, kort voor hij afscheid neemt van Orlando die dan, zoals wij nog zullen zien, naar Zuid Amerika vertrekt.⁸ Heeft Orlando daar misschien gewoond? zo kan men zich afvragen. Het gelukkige toeval wilde dat er nog heden ten dage in dit, in appartementen onderverdeelde, grote huis een avvocato Orlandi (!) woont, wiens ouders en grootouders daar ook al geresideerd hebben sedert circa 1900. Orlandi(o) leek gevonden te zijn! Maar dat was niet zo. Papa had pas van 1916 af een auto, en Couperus zat reeds in 1908 of zelfs 1907 bij Orlando in de ‘kachel’.⁹ Ook verder bleek het niet zo goed te kloppen, en men kon er bijna zeker van zijn dat de geest van Couperus op dat ogenblik in een of ander zalig Nirwana gegnuifd heeft met immense gnuiving. Wel bleek op de tweede etage ene ‘Elvira-affittacamere’ gewoond te hebben. En dat loste tenminste toch het raadsel van dit adres op: Couperus is bij Elvira in pension geweest, ja, hij heeft haar zelfs uitvoerig en zonder pseudoniem beschreven in een van zijn schetsen.¹⁰

Een volgende troefkaart werd daarop getrokken. In de schets De Jonge Held - verschenen in Het Vaderland van 27 januari 1912 en waarschijnlijk in het najaar van 1911 geschreven - is sprake van een zekere Mario, neef van Orlando en Elettra.¹¹ Mario is in de Italisch-Turkse oorlog gewond geraakt bij Derna (Libye). Hij is nog jong, even twintig jaar, en keert via

1 F.L. Bastet, Amice (Brieven van Louis Couperus aan zijn uitgever), 1977, p. 133; 138-9 nr. 511; ook op p. 143 nr. 516 komt Orlando voor, wederom anoniem.

2 W. van Itallie-van Embden, Sprekende portretten, z.j., p. 90.

3 Boudewijn Büch deelt mij vriendelijk mee dat de roverromans van Vulpius in de 19e eeuw zeer populair waren. Rinaldo Rinaldini werd herhaaldelijk herdrukt, en ook in het Nederlands vertaald, dit in tegenstelling tot Orlando Orlandini. Er verschenen daarnaast verhalen van anderen waar Rinaldo en Orlando een rol in speelden. Een bekende navolger was voorts C.F. Busch, die in 1853 een Morando Morandini publiceerde. - Couperus kan de Orlando Orlandini misschien gekend hebben door Jan ten Brink, die in zijn Geschiedenis der Noord Nederlandse Letteren in de XIXde eeuw, I, z.j., p. 22 en 25 enige werken van Vulpius noemt, waaronder Rinaldo Rinaldini (overigens nu juist niet het onderhavige boek). Dit is verder niet meer na te gaan - Vulpius' Orlando Orlandini is in 1802 anoniem verschenen, en kreeg in het Duits geen herdruk. Zie Hirschberg, Der Taschengoedeke, 2, 1970, 534.

4 Frédéric Bastet, ‘Louis Couperus en de Klassieke Oudheid’, in De Revisor II/1, maart 1975, p. 9 e.v.

5 Zie het artikel uit noot 4, p. 9: mevrouw E.W.J. Bueno de Mesquita heeft in 1936 in totaal 72 brieven en briefkaarten geteld. Het is tot nu toe niet bekend geworden waar zich de ontbrekende 37 bevinden.

6 Dit lijkt overdreven maar is het niet. Kan men een nauwkeurig vastgestelde persoon noemen, dan zijn er weinig problemen. Bereidheid tot meezoeken als men zelf nog in het duister tast, is echter zeldzaam gebleken. Het onderzoek zou in de jaren twintig of dertig, toen er nog veel mogelijke referenten in leven waren, veel gemakkelijker zijn geweest.

7 ‘Heerlijke week van rust, van niets doen, van dromen, van lui zijn in het aardige Hôtel Timeo...’. Uit ‘Taormina’, in Sicilië, Venetië, München, z.j., p. 17. De schets verscheen oorspronkelijk in Het Vaderland van 17 februari 1912.

8 Amice, p. 157; p. 160 nr. 538; p. 161 nr. 540.

9 In de schets ‘De Jonge Held’ (zie hierboven), uit het eind van 1911 (gepubliceerd in Het Vaderland van 27 januari 1912), wordt van Mario gezegd: ‘... en vier jaren geleden heb ik hem nog gezien met een korte broek en bloote kuiten en heel verlegen, en zoo ging hij wel eens meê in de auto. En nu...’.

10 Uit Het Vaderland van 9 mei 1914: ‘Elvira’. Herdrukt in Wreede Portretten, z.j., p. 44 e.v.

11 Herdrukt in Van en over Mijzelf en Anderen II, 1, z.j., p. 21 e.v.

[p. 93]

Tarente als een nieuwbakken heldje terug naar Florence nadat zijn ‘oom Orlando’ hem in Tarente is gaan ophalen. Uit de correspondentie tussen Couperus en de Florentijnse Emma Garzes blijkt, dat deze inderdaad een jonge neef Mario gehad heeft.¹² Gezien de historisch exact kloppende gegevens maakt de schets een volstrekt authentieke indruk. Aan het slot wordt de jonge held geëerd ‘in de litteraire Vereeniging “Leonardo da Vinci” (...) Het is heel vol, onze dames zitten, maar Orlando en ik staan achter in de zaal’.

De familie was in Florence dus blijkbaar lid van deze aloude Società Leonardo da Vinci. Helaas! Van de vroegere leden van deze literaire vereniging was bij onderzoek niets terug te vinden. De oude lezingverslagen zijn in 1966 door de rampzalige alluvione weggespoeld. Ook dit moet de geest van Couperus welgevallig geweest zijn, en hij zal de overstroming vanuit zijn Nirwana wellicht met een factice glimlach om de even krullende lippen hebben gadegeslagen. - Wel bleek gelukkig elders in Florence de jaargang 1911 van La Nazione bewaard te zijn. Deze couranten meldden, dat in september en october 1911 inderdaad in Noord Afrika hevig bij Derna gevochten is en dat zowaar de gewonde soldaten in Tarento zijn aangekomen: op 27 october, om precies te zijn, wat een terminus post quem voor De Jonge Held geeft. Dit klopt zo precies - en we zullen straks de letterlijk doorschoten epauletten van Mario nog tegenkomen - dat het ook weer moed geeft om te geloven in Orlando's werkelijke oomschap.

(Als kort intermezzo moet hier intussen ook nog een onderzoek in Sesto Fiorentino en La Colonnata vermeld worden, waar Orlando volgens de schets Bladen uit mijn dagboek II, gedateerd 7 juli 1910, samen met Elettra en Couperus een bezoek gaat brengen aan oom Piero, ‘een oude man, kindsch en onnoozel, en hij woont op de villa bij Sesto met een intendant, een oude meid en een ouden knecht. Orlando moet er tweemaal in het jaar heen, om rekeningen na te kijken. Elettra gaat dan meê om een blik te slaan in de linnenkasten van den ouden oom’.¹³ Vervoermiddel is Orlando's automobiel. De villa kon helaas niet duidelijk geïdentificeerd worden. In La Colonnata bevindt zich de fabriek van Ginori-porselein. Kon deze bejaarde zio Piero tot het geslacht der adellijke Ginori of tot dat der Villoresi behoord hebben? Was Orlando géén Lodomez en misschien integendeel de een of andere adellijke heer of grote Hans? De huidige markies Leonardo Ginori Lisci werd voorzichtig onder enige druk gezet, doch ook dit onderzoek leverde weer eens volstrekt niets op).

Samenwerking met een genealogisch instituut en het bezoek aan een kerkhof bracht vervolgens althans enig licht in de samenstelling der families Lodomez en Garzes. En ineens kwam Couperus te midden van een zeer curieuze groep onwettige kinderen te staan. Misschien is dit wel de reden waarom Orlando ooit zo verschrikkelijk geschrokken is toen hij door Couperus in de courant is gezet, voor het eerst.¹⁴

Zekere Desiderio Lodomez (1823-1876) verwekte vier kinderen bij de niet met hem getrouwde Mario Cordes (1835-1911), die zich overigens wel mevrouw Lodomez noemde: Emma, Enrico, Giulio en Ida.¹⁵ Al deze kinderen behalve Enrico kregen andere, fictieve, achternamen.¹⁶ Het is duidelijk dat dit de eventuele identificatie van Orlando niet vereenvoudigd zou hebben, ware het niet dat zij na de dood van hun papa zich allemaal voortaan Lodomez mochten noemen, dit bij koninklijk besluit.¹⁷ Van deze vier kennen wij Emma al. Over Enrico en Giulio komen wij nog te spreken. Ida werd de moeder van onze Mario¹⁸ en van nog een dochter Vera. Aldus de gegevens van het genealogisch bureau.

Op het kerkhof delle Porte Sante, bij San Miniato al Monte boven Florence, bleek dit alles juist te zijn. Hier moest over zeer roestige hekken geklommen worden. Een afgrijselijke neo-Gothische, luguber vervallen familiekapel met het opschrift Cappella Lodomez heeft daar alle onechtelijke sporen van het gezin uitgewist. Maar tevens bleken al deze mensen zeer dood te zijn. De grafstenen in de kapel lieten de onderzoekers evenzeer barsten als zij zelf al gebarsten waren. Namen en wat jaartallen, meer was er niet over van de familie en Bloem zou er zeker instemmend bij geknikt hebben, ware hij hier ooit gekomen.

Alle oude mensen en alle oude dingen leken voorbijgegaan te zijn. Maar het Ding liet toch niet af en sleepte voort. En ziedaar! Er bleek waarachtig tóch nog iemand in leven te zijn: de enige zuster van Mario, de in 1941 gestorven Jonge Held, Ida's zojuist al genoemde dochter Vera. Zij is nu 83 en woont, nog zeer fris van geest, te Milaan. Haar adres kon opgespoord worden en nadat haar een brief geschreven was, zond zij d.d. 31 januari 1978 het volgende antwoord:¹⁹

‘Doordat ik niet in Milaan was heb ik pas nu uw brief gekregen betreffende de mogelijke informaties omtrent de schrijver Couperus. Ik ben inderdaad de nicht van Emma Garzes, die een grote vriendin was van de schrijver en van zijn echtgenote Elisabeth, die mijn tante Bettina placht te noemen. Ik ben de zuster van deze Mario Rossi die, waar u heel juist aan herinnert, gewond raakte bij Derna toen hij een zeer jonge marineofficier was. Ik was toen een meisje en ook al heb ik Couperus meerdere malen ontmoet, zo kan ik u geen enkele interessante notitie over hem verschaffen. Ik herinner me hem als een gedistingeerde heer die Frans met ons sprak, elegant, geraffineerd, een beetje gemaniëreerd van gebaren en van gedragingen. Zijn vrouw hield aan zijn zijde altijd een waakzaam oog over hem, met een houding die meer die van een moeder dan van een echtgenote was. Zoals u ziet is de last van mijn herinneringen zeer licht en ik vrees, ja ik ben er zeker van, dat ik ook als wij elkaar zouden ontmoeten u niets anders zou kunnen vertellen dan het kleine beetje dat ik u hier vandaag zeg’.

De brief levert het definitieve bewijs dat wij het althans met Emma en Mario bij het rechte eind hebben. Hierdoor aangemoedigd konden wij waarachtig nog een tweede overlevende opsporen: Mario's weduwe Giulia Rossi. Zij woont te La Spezia, is in 1934 met hem getrouwd en sinds 1941 zijn

12 Zie het in noot 4 geciteerde artikel, p. 9 en n. 78.

13 Herdrukt in Korte Arabesken, 191l, p. 337.

14 ‘Bij Pier Pander’, in Rome, z.j., 30: ‘Onze vrienden, gaat mijn vrouw voort; zet hij “in de courant”. Orlando is er den eersten keer heusch héél boos over geweest... maar het geeft niets’. Oorspronkelijk gepubliceerd in Het Vaderland van 11 februari 1911.

15 De hier volgende gegevens zijn gevonden in samenwerking met het Istituto Genealogico te Florence, in het bijzonder met de directeur daarvan, graaf Guelfo Guelfi Camajani. Hem komt waardering en vriendelijke dank toe.

16 Zo werd b.v. Giulio voorzien van de fictieve achternaam Paniconi.

17 In 1879.

18 Zie hieronder, en noten 9 en 11.

19 Uiteraard in het Italiaans. Originele tekst in bezit van drs. Gerda van Woudenberg, fotocopie in eigen bezit.

[p. 94]

weduwe. Zij bleek in het bezit te zijn van de in de slag bij Derna doorschoten uniformkraag, een band die Mario toen om zijn arm gedragen had en een afgeschoten epaulet! De relieken zitten keurig in een doos. Van Emma wist deze weduwe te vertellen dat ze ‘tutto cuore’ was, en bijzonder goed kon koken. Men herinnert zich dat Couperus haar pastei en abrikó-zen gelei met smaak consumeerde.²⁰

Maar wie was nu Orlando? Aangenomen dat de schets De Jonge Held vrijwel geheel op waarheid berust - Vera uit Milaan heeft zelf de hulde van Mario in de circolo letterario Leonardo da Vinci in 1911 nog meegemaakt, zo vertelt zij in een latere brief - is er aanleiding genoeg om eens naar de twee werkelijke broers van Emma te kijken. De oudste heette Enrico (1865-1933) en was een geducht militair. Hij was ordentelijk getrouwd en kan Orlando niet geweest zijn zoals namelijk uit zijn carrière en biografie blijkt. Van de jongste broer Giulio daarentegen (1866-1945) is juist genoeg bekend om hem tot een verdacht persoon te maken. Giulia Rossi herinnert zich hem heel goed, hij woonde later in Ascoli Piceno en is in 1934 nog op haar bruiloft geweest. Zij beschrijft hem mondeling als een weliswaar aardige man, maar ook als iemand met niet veel karakter die al het geld dat er was heeft opgemaakt. Zij herinnert zich dat hij in Zuid Amerika goudzoeker is geweest. Dit wordt bevestigd door een schriftelijke mededeling van Vera uit Milaan, die d.d. 11 april 1978 schrijft dat Giulio nogal avontuurlijk was aangelegd: hij ging weg, ‘fra l'altro in Columbia a cercare l'oro che naturalmente non trovò e, tornato in Italia, sempre senza vedere sua madre, si stabilì a Ascoli Piceno, dove ebbe un impiego per l'Acquedotto Pugliese’.²¹

Men zal misschien willen tegenwerpen dat Orlando bij Couperus regelmatig naar Smyrna gaat, maar niet naar Zuid Amerika. Dit is echter niet juist. Op het moment dat Couperus in 1913 te Barcelona zijn Spaanse reis prepareert, wacht hij daar op Orlando, die dan met een Transatlantische stomer van Buenos Aires naar Europa repatrieert.²² In 1915, als Couperus zelf in Den Haag is teruggekeerd, deelt hij in een interview mee dat Orlando wederom in Zuid Amerika zit.²³ Het kàn zijn dat Orlando ook zaken in Smyrna gedaan heeft, maar daar mag toch een vraagteken bij geplaatst worden. Reeds in 1888 komt nota bene ook Vincent Vere al uit Smyrna!²⁴ zodat Smyrna voor Couperus wellicht zoiets als een elegante variant op Tietjerksteradeel is geweest.

Over deze Giulio Lodomez is de oude Vera overigens niet bijzonder mededeelzaam. Hij was, evenals trouwens zijn broer Enrico, vrijwel gebrouilleerd met zijn mama, van wie Couperus zeer gecharmeerd was maar die in 1911 om onduidelijke redenen uit het raam is gesprongen. De verwijdering tussen moeder en zonen kan er wel de oorzaak van zijn dat Giulio in Couperus' brieven aan moeder en dochter niet voorkomt. Toch rijzen hier meer vragen. Vera blijkt zich ook geen automobiel te herinneren. De auto moet er wel degelijk geweest zijn, er is zelfs in een brief aan uitgever Veen sprake van.²⁵ Reeds in 1907 zit Couperus er aanwijsbaar in, met Orlando en Mario de a.s. Jonge Held.²⁶ Laat Vera's geheugen haar op dit punt misschien in de steek? Of zijn het altijd taxi's geweest? Dit laatste zou eigenlijk het ei van Columbus zijn.

Er ontbreekt nóg iets essentieels: Vera weet evenmin iets van een familiekasteeltje Quattro Torre. Zij is hierover zeer pertinent: ‘Escludo nel modo più assoluto che la mia famiglia avesse una villa di campagna, né a Cecina né altrove’²⁷. Dit treft niet alleen Orlando, het treft evenzeer Elettra, die soms op dit kasteeltje resideert. Het lijkt er dan ook op, dat het buitenverblijf door Couperus geheel verzonnen is. Heeft hij misschien, net zoals hij zijn pension te Rome tot flat van Elettra aldaar bombardeerde, het hotel te Viareggio, waar hij in 1908 en 1910 logeerde, tot dit château omgetoverd? Alles wat over de Quattro Torre geschreven staat, moet wel op fantasie berusten. In een brief uit 1907 schrijft Couperus aan Emma Garzes:²⁸ ‘Je m'achète un château pour l'été prochain et je vous invite!’ In die regel ligt misschien de kiem van het kasteeltje, dat later niet hij en Elisabeth zullen bezitten, maar integendeel juist Orlando en Elettra. En dat een verkeerde naam krijgt, want in goed Italiaans had het Quattro Torri moeten heten. In dit licht gezien wordt ook de gehuurde taxi wat waarschijnlijker.

Recent heeft Karel Reijnders duidelijk gemaakt hoe sterk de literaire Orlando op een reële figuur moet teruggaan.²⁹ Daarmee zijn we er echter nog niet. Ongetwijfeld heeft Couperus zijn held opgesmukt met allerlei eigenschappen die hij aan anderen heeft ontleend, en hem met fantasieën omgeven die aan niets anders dan zijn schrijversbrein ontsproten zijn. Er zijn voor deze wijze van combineren uit het leven en het oeuvre van b.v. een Proust talloze parallellen aan te wijzen. Bij Proust beschikt men echter over zeer veel externe gegevens. Deze ontbreken in het geval van Couperus. Daardoor blijven wij telkens toch weer in de hypothese steken. Dat hij vaardig neuzen van herinnering op gelaten van verbeelding wist te hechten bewijst het geval Luigi Siciliani. Deze dichter wilde, zo blijkt uit een brief aan Veen, Nederlands leren en Couperus liet hem hiertoe Dionyzos zenden.³⁰ In De lof der luiheid is het echter niet hij maar Orlando die uit dit boek Nederlandse les krijgt.³¹ Dit soort lessen gaf Couperus vervolgens ook nog weg aan Orlando's nichtje Bona Garzes.³²

De conclusie kan kort zijn. De Jonge Held is vrijwel geheel ‘uit de werkelijkheid overgeschreven’. In dit verhaal is Orlando, dat moet ook nog vermeld worden, een weggelopen militair zonder duidelijk beroep. Emma's andere broer Enrico is en blijft daarentegen militair. Orlando kan dan alleen maar voor Giulio staan. Couperus, die de dames Lodomez en Garzes in 1906 te Bagni di Lusca in hotel Continental leerde kennen, moet in die zomer daar ook Giulio ontmoet hebben. In dit verband zij gewezen op de Aldo Ardo figuur in het te Bagni di Lucca in dat zelfde hotel spelende boek Aan den Weg der Vreugde. Vergissen we ons niet, dan is Aldo Ardo = Orlando = Giulio. Van Aldo Ardo wordt in de roman gezegd dat hij

20 ‘De Lof der Luiheid’, herdrukt in Van en over Mijzelf en Anderen I, z.j., 81-82. Oorspronkelijk gepubliceerd in Groot Nederland 1910, I.

21 ‘Onder andere naar Columbia om goud te zoeken, dat hij natuurlijk niet vond en, terug in Italië, steeds zonder zijn moeder te zien, vestigde hij zich te Ascoli Piceno, waar hij een betrekking had bij de Waterleiding van Apulië’.

22 ‘Tarragona’. in Spaansch Toerisme, z.j., 14: ‘Barcelona was meer een uitkijk naar een Transatlantischen stoomer, die van Buenos-Aires zou komen, en waarop onze vriend, Orlando, repatrieeren zoû naar Europa...’.

23 Amice, p. 158 n. 196 (‘W.’ in Het Vaderland van 3 februari 1915).

24 Eline Vere, Hoofdstuk X, 1: ‘... hij had dagen van weelde gekend in Smyrna, en honger geleden in Parijs en Londen’. (Vincent met honger in Londen bereidt - wat hier nu niet ter zake is, doch op zichzelf wel merkwaardig - de Bertie-figuur uit Noodlot voor).

25 Amice, p. 160 nr. 538: ‘ik poog een beetje op adem te komen van mijn werk en zit veel in de auto’.

26 Zie nooit 9.

27 ‘Ik sluit volstrekt absoluut uit dat mijn familie een landhuis bezat, noch te Cecina noch ook elders’.

28 Brief in privé bezit.

29 Karel Reijnders, ‘Ene ram, een stiertje, en onder anderen Orlando’, in Thema's voor een uitgever (diverse auteurs; feest boekje Johan Polak), 1978, p. 47 e.v.

30 Amice, p. 90 nr. 437.

31 Van en over Mijzelf en Anderen I, p. 84.

32 Mevr. E.W.J. Bueno de Mesquita in Het Algemeen Handelsblad van 27 october 1936: ‘Zij kreeg Nederlandsche les van hem, maar op onze vraag of zij goed Nederlandsch geleerd heeft, begint zij erg te lachen... zij wil graag gelooven, dat Couperus een onzer bekendste schrijvers geweest is, maar als leermeester, néé... voor lesgeven had hij geen talent, héélemaal geen geduld...’.

[p. 95]

de militaire dienst vaarwel heeft gezegd om zich vrij te kunnen voelen.³³ Er wordt een affaire gesuggereerd met de echtgenote van een zijner superieuren: ‘Het was voorbij, het was alles voorbij. Jongelingsjaren en mannelijke jaren, kameraden, patiënten en vrouwen, een enkele vriend (...) het slagveld en het boudoir van een meid; de militaire-club en de restaurants; de provincie-bals en de jonge vrouw van zijn kolonel’ (...). Ook Orlando heeft de militaire dienst verlaten en is daar soms nog wat melancoliek om. Dit zegt Couperus in De Jonge Held::³⁴ ‘Ik weet, dat die weemoed niet anders is dan omdat hij betreurt, eenmaal, reeds jaren geleden, zijn militaire carrière te hebben opgegeven...’. Over Giulio nu, deelt mevrouw Rossi mondeling iets dergelijks mee: hij is in ieder geval militair geweest, maar is om de een of andere reden daarmee opgehouden. Zij meent zich te herinneren dat er sprake was van een ‘questione di donne’. Deze drie figuren, kortom, hebben in elk geval grote overeenkomst met elkaar.

De op het ogenblik beschikbare gegevens laten geen scherpere conclusies toe. Is de gesuggereerde identificatie juist, dan moeten wij wel vaststellen dat Couperus heel veel heeft gemaakt van betrekkelijk weinig. Grote luchtkastelen zijn om Orlando heen gebouwd. De desbetreffende autobiografisch getinte schetsen bevatten vermoedelijk heel wat meer fantasie dan realiteit. Een eventuele biograaf zal ze met grote voorzichtigheid moeten hanteren.

En als het Giulio Lodomez niet geweest is, zal de werkelijke identiteit van Orlando wel heel moeilijk meer te vinden zijn. Maar, waaróm zou hij het niet zijn? De allereerste keer dat Couperus Orlando laat optreden is in Geuren van Heiligheid.³⁵ Hij rijdt daar met zijn vriend in een rijtuig. Diens naam wordt niet genoemd, maar hoe heet de koetsier? Inderdaad: Giulio. En diens achternaam is, zo blijkt later, Ardenti - ik had bijna geschreven: Ardo.

33 Aan den Weg der Vreugde, z.j., p. 3.

34 Van en over Mijzelf en Anderen II, 1, p. 26.

35 Van en over Mijzelf en Anderen I.

Noten

Dit verslag van een onderzoek had niet tot stand kunnen komen zonder de onvermoeibare hulp van mevrouw drs. Gerda van Woudenberg te Rome. Haar aandeel was groot en inspirerend. Aan haar gegevens en vondsten is veel ontleend. Een woord van bijzondere dank gaat dan ook gepaard met de bewondering voor haar volharding.