De Revisor. Jaargang 6

[p. 72]

Witold Gombrowicz
Dagboek
fragmenten 1953-1954 - over literaire kritiek, en meer

Vrijdag

Ik schrijf dit dagboek met tegenzin. Zijn onoprechte oprechtheid kwelt mij. Voor wie schrijf ik? Als het voor mijzelf is, waarom gaat het dan naar de drukker? En als het voor de lezer is, waarom doe ik dan alsof ik met mijzelf spreek? Spreek je met jezelf zo dat anderen je moeten horen?

Hoe ver ben ik toch verwijderd van de zekerheid en het elan die mij bezielen wanneer ik - pardon - ‘schep’. Hier, op deze bladen, voel ik mij alsof ik uit de gezegende nacht het harde licht van de morgen binnenstap dat mij doet geeuwen en mijn kleine feilen onthult. De leugen die in de opzet zelf van mijn dagboek schuilt, maakt me onzeker, en ik vraag u, verontschuldig mij, ach, verontschuldig mij ... (maar misschien zijn deze laatste woorden al te veel, misschien zijn ze al pretentieus?

En toch ben ik mij bewust dat men op alle trappen van het schrijven zichzelf moet zijn, dat wil zeggen, dat ik mij niet alleen in een gedicht of in een drama moet kunnen uitdrukken, maar ook in gewoon proza - in een artikel of dagboek -, en de vlucht van de kunst moet zijn weerspiegeling vinden in de sfeer van het gewone leven, zoals de schaduw van de kondor zich op de aarde legt. Maar er is meer: deze overgang naar de wereld van alledag vanuit een gebied dat in de diepste diepte, bijna onder de aarde verborgen ligt, is voor mij een zaak van ongehoorde betekenis. Ik wil een ballon zijn, maar aan de lijn, een antenne, maar geaard, ik wil in staat zijn mij in het gewone spreken te vertalen. Maar - traduttore, traditore. Juist hier verraad ik mijzelf, blijf ik onder mijzelf.

De moeilijkheid bestaat hierin dat ik, over mijzelf schrijvend, dat niet doe in de nacht, in de eenzaamheid, maar in een tijdschrift en onder de mensen. In deze omstandigheden kan ik mezelf niet met de gepaste ernst behandelen, ik moet ‘bescheiden’ zijn - en weer kwelt mij hetzelfde dat mij m'n hele leven gekweld heeft en mijn omgang met de mensen zo beïnvloed: die noodzaak mezelf gering te schatten, me aan te passen aan hen die mij geringschatten of zelfs geen flauw benul van mij hebben. En aan deze ‘bescheidenheid’ wil ik me voor niets ter wereld onderwerpen - ik ervaar haar als mijn doodsvijand. Gelukkig de Fransen die hun dagboeken met takt weten te schrijven! Maar ik geloof niet in de waarde van hun takt, ik weet alleen dat dit een taktvol omzeilen is van een probleem dat naar zijn aard geen konventies verdraagt.

Maar ik moet de stier bij de horens vatten. Van kinds af ben ik in deze kwestie ingewijd, ik ben ermee opgegroeid, vandaag zou ik me er werkelijk mee op mij gemak moeten voelen. Ik weet, en heb meermalen gezegd, dat iedere kunstenaar pretenties moet hebben (want hij mikt op de sokkel van het standbeeld), maar dat tegelijk het verbergen van deze pretenties een stijlfout is, het bewijs van een slechte ‘innerlijke oplossing’. Openheid. De kaarten op tafel. Schrijven is niets anders dan de strijd die de kunstenaar met de mensen levert om zijn eigen superioriteit.

Donderdag

De taal. Het gaat er niet om dat men geen taalfouten maakt - maar dat een fout iemand niet beschaamd maakt. Iedereen kan bij het schrijven een fout maken, zelfs een grammatikale, zelfs een schrijffout - maar zij die in de klassieke toga gehuld zijn worden door een fout van hun stuk gebracht, ook al is het maar een kleine. Een schrijver daarentegen die in zijn wijze van uitdrukken niet al te onberispelijk wil zijn, kan zich nu en dan een misstap veroorloven, en niemand zal hem daarvoor ter verantwoording roepen. Daarom moet een schrijver niet alleen aandacht hebben voor de taal, maar - op de eerste plaats - de juiste houding tegenover de taal zien te vinden. Juist - dat wil zeggen, zo ongedwongen mogelijk. Armzalig de stilist die zich op een woordje laat betrappen! Armzalig degene die, als sommige vrouwen, de faam verwerft van zonden vrij te zijn - dan neemt de kleinste misstap de proporties aan van een schandaal.

Schrijvers die een al te groot behagen scheppen in de zogenaamde precisie van de stijl, die met de een of andere niet bestaande taal-mathematica willen imponeren, die met hun ‘meesterschap’ (de school van Anatole France) willen koketteren - die zijn niet van onze tijd, omdat het Sybarietendom niet meer van deze tijd is. Een modern stilist moet de taal aanvoelen als iets onvoltooids dat voortdurend in beweging is en dat zich niet laat beheersen. Hij zal eerder de klemtoon leggen op zijn strijd met de vorm dan op de vorm zelf. Hij zal het woord wantrouwen als iets dat hem ontsnappen wil. Deze

[p. 73]

ontspannen houding van de schrijver tegenover het woord verschaft hem een grotere vrijheid in het gebruik van de woorden.

Het gaat erom dat een overmaat aan theorie, een al te pedante benadering van de stijl het woord niet van zijn werkzaamheid in de praktijk, in het leven berooft. De kunst realiseert zich immers tussen levende, konkrete, dus onvolmaakte mensen. Het wemelt tegenwoordig van stijlen die vervelen - die een kwelling zijn - die iemand z'n maag doen omdraaien - want ze zijn het resultaat van een intellektueel recept, het werk van doodeenvoudig slecht opgevoede mensen. Met het woord op mensen mikken, niet op de theorie, op mensen, niet op de kunst. Mijn taal in dit dagboek is te korrekt - in mijn artistieke werk ben ik vrijer.

Donderdag

Brief aan de leden van de Diskussie-Club in Los Angeles:

Dank voor uw sympathieke ‘Merry Christmas and a Happy New Year’, en het bericht dat de eerste zitting van uw club aan een bespreking van mijn werk werd gewijd verheugt me zeer. Sta mij toe, waarde Leden, mijn erkentelijkheid te tonen door enkele opmerkingen te maken over de aktiviteit waaraan u zich wijdt, dat wil dus zeggen de kunst van het diskussiëren. Ik zou me met u over deze zaak willen buigen, omdat ik tot mijn leedwezen zie dat de diskussie tot de verschijnselen in de kuituur behoort die ons over het algemeen niets dan vernedering brengen, een vernedering die ik ‘diskwalificerend’ zou willen noemen. Laten we ons afvragen waar dat beschamende gif vandaan komt. Wij gaan een diskussie aan in de mening dat zij uitsluitsel zal geven over wie gelijk heeft en wat de waarheid is - dus stellen we eerst het thema vast, ten tweede zetten we de opvattingen op een rijtje, ten derde zorgen we voor precisie in de formulering en ten vierde voor logika in de betoogtrant. Het resultaat: een toren van Babel, een wirwar van opvattingen, een chaos van woorden, en de waarheid gaat in gepraat ten onder. Maar hoe lang nog zullen wij die professorale, uit de vorige eeuw stammende naïveteit behouden die zegt dat men diskussies kan organiseren? Hebt u bepaalde dingen nog steeds niet begrepen? Moet er nog meer gepraat worden in een door diskussies verziekte wereld om u te doen begrijpen dat praten nooit een brug naar de waarheid is? Wilt u uw duisternis met dit kaarsje verlichten, als vuurtorens niet in staat zijn door deze nacht heen te dringen?

Wanneer ik zeg dat de diskussie tot de ‘diskwalificerende’ verschijnselen behoort, bedoel ik daarmee natuurlijk diskussies over verheven en abstrakte aangelegenheden, want niemand zal zich aan schande of belachelijkheid blootstellen door te debatteren over de verschillende manieren om aardappelsoep klaar te maken. Maar belachelijkheid is niet alleen een gevolg van het feit dat een diskussie niet op de hoogte van haar onderwerp staat - zij ontstaat vooral doordat wij ons aan een bepaalde mystificering schuldig maken, die des te pijnlijker wordt naarmate het onderwerp meer gewicht heeft. Wij doen namelijk tegenover anderen en tegenover onszelf alsof het ons om de waarheid gaat, terwijl in werkelijkheid de waarheid alleen maar voorwendsel is om ons uit te leven in de diskussie, kortom, ons eigen plezier dient. Wanneer u tennist, doet u geen moeite iemand wijs te maken dat het u om iets anders dan het spel gaat - maar wanneer u elkaar argumenten toewerpt, wilt u niet weten dat waarheid, geloof, wereldbeschouwing, ideaal, mensheid of kunst tot speelbal geworden zijn en dat het er eigenlijk alleen om gaat wie wie overwint, wie schittert, wie uitblinkt in het treffen dat de middag zo aangenaam vult.

Dient dus Diskussie de Waarheid, of Waarheid - de Diskussie? Het een zowel als het ander gaat op, en ongetwijfeld verbergt zich in deze dubbelzinnigheid dat ongrijpbare element dat het geheim is van het leven en de kuituur. Maar de sprekende mens moet zich bewust zijn waarom hij spreekt, en wij hoeven maar beschaamd aan dat minder gewichtige aspekt van de diskussie voorbij te gaan, of onze stijl wordt al leugenachtig en zakt in elkaar, met alle daarmee verbonden schande. Personen die, met voorbijzien aan andere mensen, zich uitsluitend op het streven naar Waarheid koncentreren, praten zwaar op de hand en onwerkelijk; hun levenloze betoog is geen bal maar een zaag. Maar zij die de kunst verstaan iemand voor zich in te nemen, voor wie diskussie arbeid en spel tegelijk is, spel voor de arbeid en arbeid voor het spel, die zullen zich niet laten neerdrukken; hun gedachtenwisseling zal vleugels krijgen, zal tintelen van charme, hartstocht en poëzie, en wordt - wat het belangrijkste is - onafhankelijk van het resultaat een triomf. Want zelfs een stommiteit, zelfs een onwaarheid slaat je niet uit het veld als je ermee weet te spelen.

Het lijkt me dat ik hier, bij toeval, het grootste en beslissende geheim van de stijl heb verraden: wij moeten behagen weten te scheppen in het woord. En als de literatuur durft spreken, dan niet omdat zij zeker is van haar waarheid, maar alleen omdat zij zeker is van haar genot. Als ik echter, waarde leden, uw aandacht vraag voor deze eigenschap van de diskussie, dan hierom omdat de wereld dodelijk- en absurd-ernstig is geworden, terwijl onze waarheden, die wij ieder genoegen ontzeggen, zich al te zeer vervelen en, uit wraak, ons beginnen te vervelen. Wij vergeten dat de mens er niet alleen is om een ander mens te overtuigen, maar ook om hem voor zich te winnen, hem naar zich toe te trekken, hem te verleiden, te betoveren, te bezitten. Waarheid is niet alleen een kwestie van argumenten - zij is een kwestie van aantrekking, van aantrekkelijkheid. Waarheid wordt niet geboren in een abstrakt toernooi van ideeën, maar in een gevecht van personen. Veroordeeld tot het lezen van een flink aantal boeken die alleen maar vol staan met argumenten, weet ik wat een waarheid is die van de persoon is beroofd: een laboratorium-waarheid. Daarom richt ik me tot u met de oproep: geef de idee in u geen kans ten koste van de persoonlijkheid.

U schrijft dat ik het onderwerp van uw diskussie ben geweest. Nu zou ik u willen vragen: hebt u mijn persoon gerespek-

[p. 74]

teerd? Was er een trilling in uw woorden, hebt u met ontroering over mij gesproken, meegesleept en hartstochtelijk, zoals men over kunst hoort te praten, of hebt u alleen maar een paar van mijn ‘opvattingen’ tevoorschijn gehaald en daar aan zitten knagen als aan een uitgedroogd bot van mijn skelet? Denk eraan dat men niet op een vervelende, gewone, banale manier over mij mag praten. Dat verbied ik kategorisch. Ik verlang - als het over mij gaat - een feestelijk woord. Diegenen die zich permitteren op een vervelende en pedante toon over mij te praten, bestraf ik gruwelijk: ik sterf in hun mond, en ze hebben hun geopende muil vol met mijn lijk.

Donderdag

De kritiek is voor mij al sinds lang een brandende kwestie - eigenlijk vanaf mijn eerste literaire kontakten met de mensen. De Polen zijn over het algemeen geen psychologen. Een Pool is bijvoorbeeld niet in staat iemand met wie hij spreekt of wiens boek hij leest naar waarde te schatten. Ik wist vooruit dat de Polen zich niet de moeite zouden geven zich in mijn wereld te verplaatsen, waar scherts tot ernst wordt, onverantwoordelijkheid tot verantwoordelijkheid, onrijpheid tot rijpheid, en dat zij noch mijn spel zouden ontdekken noch de oorzaken ervan begrijpen. Maar van alle Polen is de literatuurkritikus, deze beroepsbeoordelaar, wel het wezen dat de minste kijk op mensen heeft, en - wat daaruit volgt - op literatuur; want zijn intellektuele ballast verstikt onherroepelijk het direkte, intuïtieve aanvoelen van de mens. Ik wist dus toen ik Ferdydurke schreef, een ongewoon moeilijk, meer nog een verwarrend en bedriegelijk boek, dat ik verloren was wanneer ik me weerloos in de handen van deze heren zou overleveren. En tegelijk stelde ik me een serie vragen. Is het juist dat een auteur weerloos is tegenover een kritikus? Waarom moet ik er zonder enige vorm van protest mee instemmen publiekelijk beoordeeld te worden door ene mijnheer X. die misschien minder levenservaring heeft dan ik, en die er in ieder geval veel minder begrip van heeft wat mijn - niet zijn - problematiek is? Waarom moet de mening van die mijnheer X., die tenslotte maar een privé-mening temeer is, tot het niveau van een vonnis verheven worden, alleen door het feit dat hij in een krant pleegt te schrijven? Waarom moet ik deze arrogantie, deze onbeschaamdheid, deze haastige knoeierij die zich plechtig kritiek noemt verdragen? Zou ik, wanneer ik met een dergelijke afhankelijkheid van het menselijk oordeel akkoord zou gaan, niet in konflikt komen met de fundamentele tendens van mijn werk dat mij vrijheid en soevereiniteit moet verzekeren - dat mijn ‘zelfvertrouwen’ moet versterken? Maar