De Revisor. Jaargang 5

[p. 47]

Judith Herzberg
Over het maken van een gedicht

December 1977

Aldoor van plan geweest, i.v.m. de vragen voor het geheim van de smid^*, een gedicht in eerste versie te betrappen, zout op de staart te leggen, en het zo lang stil te laten staan dat latere versies ervan te onderscheiden zullen zijn. Meestal gaat het schetsend, een regel hier een woord daar, en dan kun je er weinig aan laten zien, vanochtend schreef ik een geheel op, waar ik meteen al niet tevreden mee was. Maar voor ik verander, geef ik het hier, met het vermoeden dat het veranderen helemaal niet zal lukken; dat de opsplitsing in mezelf die ik moet doen om zowel te veranderen als te registreren hoe en waarom, elke inval zal doen vervliegen voor ik hem grijpen kan.

De wind, vol zand, gierde om het huis
als om het rond te schuren.
Jij droomde dat je dood ging
ik dat je weg zou gaan.
Je ging weg.
Ik koos kleine symbolen;
een vlakje dat ik je meegaf,
klein, wit, waardeloos.
Zoals gebruikelijk in de Sahara.
Een peukje dat je, terwijl je in de taxi stapte
op straat gooide ligt voor me;
Ik zal het haast in een doosje moeten doen
omdat het anders weggegooid zal raken
net zoals laatst die zorgvuldig bewaarde
droge dode schorpioen.

Ik verander droge dode schorpioen in opgekromde droge schorpioen, en ga afwassen. Ik zeg dat, omdat een reële moeilijkheid vaak is dat je door practische plichten uit de sfeer van een gedicht raakt. Vaak schrijf ik zelfs de eerste versie niet op omdat ik na het doen van b.v. de afwas niet meer precies weet wat het was dat ik wilde schrijven, en waarom, en hoe.

Niet alleen moet je een gedachten volgorde op papier willen zeten, je moet ook in een zelf-accepterende bui zijn, je moet de illusie even kunnen volhouden dat het beter is om een ingeving wèl te noteren, dan niet.

Ik moet nu nog vertellen dat ik in Jerusalem, dus vlak bij de woestijn ben. Dat ik vanuit mijn raam de woestijn in kijk. Dat verklaart een deel van de beelden. Ik voeg toe: Jij droomde dat je dood ging been voor been. Dat geeft de droom vollediger weer zoals hij me verteld werd. Ik tel de regels; 15. Dat vind ik niet mooi. Veertien is een mooier aantal, zelfs als het verder niets heeft van een sonnet. Ik kijk welke er uit kan. Zoals gebruikelijk in de Sahara is een lelijke regel, en je moet weten dat het waar is om er iets aan te vinden. Jaren geleden las ik ergens dat in de Sahara cadeaux klein, wit en waardeloos moesten zijn. Waarschijnlijk kom ik erop doordat het zand van de woestijn van Judea, waar ik naast woon nu, uiteindelijk dat van de Sahara raakt, d.w.z. als het onder de golf van Suez of de Rode Zee dóórloopt. Maar wat heeft een lezer daaraan. Ik laat de lezer even buiten beschouwing, zal het gedicht af proberen te maken. Kan dan later bepalen of het voor privé-gebruik beperkt moet blijven. Het is de enige manier om ooit iets af te maken. Ik kort die regel in tot: een Sahara-cadeau en zet deze woorden achter de vorige regel. Nu komt het peukje er te vlak achter. Een regel wit, dus. Maar dan moeten er nog een paar wit-regels tussen, anders is deze weer te nadrukkelijk. Ik zie dat de eerste twee regels één geheel vormen, en dan twee maal drie. Ik heb het gevoel dat er iets van een ander gedicht zit in de regels - ik dat je weg zou gaan/ Je ging weg. Pieker. Denk aan allerlei Engelse gedichten, kan er niet op komen. Ja. Opeens weet ik het: een gedicht van Amir Gilboa dat ik vorig jaar vertaalde toen ik ook hier was. Ik zoek het op. Kan het niet vinden, eerst, vind wel allerlei urgente onafgehandelde papiertjes. Ook iets wat het doorgaan hieraan in de weg zit. En het foeteren tegen mezelf over slordigheid. Maar ik kom toch terug bij het gedicht, meer om het commentaar nu af te maken, dan om het gedicht zelf. Het Lied van Blauw en Rood van Gilboa, dat ik toch nog vond, heeft inderdaad een regel die lijkt op deze die ik nu schreef. Het ritme is blijkbaar blijven hangen. Alsof in sneeuw zo liep je. Je liep in sneeuw. Dat lijkt inderdaad precies op: ik dat je weg zou gaan. Je ging weg. Meestal brengt zo'n soort uiterlijke overeenkomst ook andere, met meer betekenis, aan het licht. Doet het ook, voor mij, maar dat wordt psychologie.

* Te verschijnen bij de Bezige Bij

[p. 48]

Lied van blauw en rood

 

Alsof in sneeuw zo liep je. Je liep in sneeuw.

 

Beren stonden tegen je op. Een beer. Een berin. Een beertje.

 

Je rende zo hard je kon. Je dacht zo meteen struikel ik.

 

En elke minuut leek een angst van honderden eeuwen.

 

 

 

En kijk je bent hier. Het is alweer jaren geleden. Geleden.

 

Mooie beren zijn weg. Verdwenen. Komen ze weer?

 

In onze tuin zijn vannacht de takken van de dennen gebroken.

 

Van bloed en tranen dropen de bomen.

 

 

 

Zo dan. Wij zijn jong.

 

Met duizenden jaren herinnering;

 

Kijk, alle gestaltes vormen een rij

 

voor je raam. Geen ver weg geen dichtbij.

Het gaat om het maken van een gedicht, niet om het interpreteren. Als ik in dit stadium ga interpreteren is het uit met het slijpen aan het vers. Het laatste deel bevalt me nog helemaal niet, vanaf peukje. Toch is dit één van de twee dingen waar het gedicht over gaat. Meestal gaan ze, de mijne, over twee dingen. Of liever, ze komen voort uit mijn poging twee dingen, die op het eerste gezicht geen verband lijken te hebben met elkaar, toch te rijmen. Een paar weken geleden vond ik een dode schorpioen, nog niet helemaal droog. Ik wou hem bewaren, en eerst nog beter drogen, en legde hem dus op een papiertje in de zon voor het open raam. Stom natuurlijk, want iedereen die dat ziet gooit zoiets zo gauw mogelijk weg. Een paniek bevangt de meeste mensen, erger dan spinne-angst en ook meer gegrond. Dat beest lag er dus nog maar heel even en was toen weg. Toen ik vanochtend met het weggegooide peukje voor me zat, besefte ik opeens dat ik ook dat nooit zou kunnen bewaren. Het is niet als hewaarbaar herkenbaar te maken. Een vaag idee, dat ook in het gedicht jammer genoeg niet helder werd; sommige dingen kun je niet kwijtraken; al gooi je ze nog zo vaak weg, er is altijd wel iemand om ze voor je te ‘redden’, andere voorwerpen kun je niet bewaren, al doe je nog zo je best. De wereld vindt dat het afval is, dus wordt het dat. Je kunt daar nog een tijd tegen vechten, maar vol te houden is het niet. Ik kan met zo'n idee verder niets doen. Het heeft geen hogere geldigheid van een of andere soort. Het is niet belangrijk, en zodra het zich tot metafoor ontpopt wordt het zelfs onuitstaanbaar, een supercliché.

Ik kan alleen maar proberen dat, wat er staat, wat beter te zeggen. Gooide vind ik een verkeerd woord. Gooien doe je met grotere dingen. Nee, niet met grotere. Gooien doe je opzettelijk. Is dat zo? Het woord gooien. Het is niet goed. Ik weet niet waarom niet. Ik probeer het anders:

Een peukje dat, nadat je in de taxi stapte, nog op straat lag. Nee, niet nog op straat lag, dan is het een oud peukje, dat er al eerder was dan de taxi. Het peukje dat, nadat je in de taxi spapte, op de straat lag. Dat is beter. Dan heb ik het wegrijden van de taxi er ook bij, en bovendien is de straat de straat geworden, d.w.z. mijn straat.

Ligt nu voor me is beter, als ritme. Maar ik vind het te zwaar. Laat het ritme dus maar even voor wat het is. Het is toch al tamelijk raar om een peukje op te rapen. Maar het is een heel mooi peukje, Indiaas, met zo'n klein roze, handgeknoopt draadje er om, dat zie je hier nooit. Het lag daar zo persoonlijk op straat. Ik dacht als ik het nu niet opraap ligt het straks nog op straat en dan word ik er misschien bedroefd door, door het zo onpersoonlijk te laten worden. Ik weet dat het onzinnig is. Misschien is het hele gedicht wel een soort schilderijtje van een peukje. Wat bezielt een schilder? Hetzelfde.

Ik wil het niet bewaren, ik wil alleen maar niet dat het weggegooid wordt, ik zou het een passende begrafenis willen geven. Het begraaf-idee spreekt me aan, ik overweeg van doosje doodskist of kist te maken. Doodskist nee, kistje ja. Dat kan nog van alles zijn. Deze vier regels worden dus zo:

Een peukje dat, nadat je in de taxi stapte
op de straat lag, ligt op tafel.
Ik zal het haast in een kistje moeten doen
omdat het anders weggegooid zal raken.

En nu kom ik toch weer uit waar ik altijd uitkom: ik merk dat het gedicht daar vastloopt waar ik zelf vastloop. Ik zie dat alle beelden doods- en afscheids- en uitvlakbeelden zijn. Maar kleine. Ik haat dat in mezelf, dat moeilijk afstand doen van wat me toch weinig schelen kan. Ik vind het ook verkeerd om een weinig-schelen gedicht te maken. Maar dat is nu eenmaal de periode, de mijne, of een gebrek aan durf. Ik denk: komt tijd, komt raad, komt het begraven. Dat slaat, zie ik nu, op de problemen achter het gedicht, niet die er in. Maar als ik deze regel eraan toevoeg, breng ik ze er in. Denk ik. Ik schrijf het over en merk dat de schorpioen er helemaal uit moet. Dat is een anecdote van een andere keer.

Ik ben bijna aan het eind en denk dan aan het zand van het begin. I.p.v. komt het begraven wordt het nu: komt het zand het begraven. En daarmee ben ik weer hier, waar laag over laag gebouwd en vervallen is, je hoeft maar wat zand opzij te doen, soms met je vinger, en je bent al in de archeologie terecht gekomen. Komt tijd komt raad is natuurlijk onzin, maar dat heb ik nodig voor de overgang. Misschien bedenk ik daar nog iets op. Het is zo'n duidelijk cliché dat het er bijna geen meer is, vind ik nu, maar ik moet het zo een paar dagen laten liggen om het weer met verse ogen te kunnen bekijken.

Even later. Bovendien heb ik die woorden zélf echt nodig, even. Ik spreek mezelf er moed mee in. Ik zeg het is onzin maar ook is het de enige hoop. Ik zet een vraagteken achter raad? en nu zou ik het graag aan iemand willen laten lezen om te weten of er nog iets van te begrijpen is.

Januari 1978

Liet het aan iemand lezen. Die zei, o.a.: laat die twee regels over het kistje er ook uit, dat is nog steeds te anecdotisch, en niet meer te begrijpen voor wie de andere geschrapte regels niet gezien heeft. Ik geloof dat dat zo is.

[p. 49]

Woestijn

 

De wind, vol zand, giert om het huis

 

als om het rond te schuren.

 

 

 

Jij droomde dat je dood ging, been voor been;

 

ik dat je weg zou gaan.

 

Je ging weg.

 

 

 

Ik koos kleine symbolen:

 

een vlakgom dat ik meegaf

 

wit, waardeloos, een Sahara-cadeau.

 

 

 

Een peukje dat, nadat je in de taxi stapte

 

op de straat lag, ligt op tafel.

 

 

 

Komt tijd, komt raad?

 

Komt zand het begraven.

Ik kan het nu niet meer beoordelen, d.w.z., ik weet niet of wat er nu nog over is, nog genoeg is om opgeschreven te zijn, en of het niet te droevig is? Ik verander de titel in Woestijn, zodat de lezer in elk geval gewaarschuwd is.

Weer opnieuw beginnen aan een nieuw gedicht, hetzelfde onderwerp, en dan beginnen met: ‘O dat er weer een grote droefheid was met volle zeilen!’? en dan weer schrappen, beginnend met de O?