De Revisor. Jaargang 5

[p. 24]

Milan Kundera
Oude doden moeten plaats maken voor jonge doden

Ondanks het feit dat zijn boeken in Tsjecho-Slowakije niet meer herdrukt mogen worden, behoort Milan Kundera (48) tot de meest gelezen Tsjechische schrijvers. Hij is beroemd geworden door zijn roman Žert (De grap), verschenen in 1967, waarvan binnen het jaar meer dan 100.000 exemplaren werden verkocht. Anno 1978 zal niemand ook maar één regel van Kundera kunnen vinden in openbare bibliotheken in Tsjecho-Slowakije. Een van zijn latere werken, Het leven is elders, is in Frankrijk in 1973 onderscheiden met de Prix Médicis. Dit boek zal volgend voorjaar in de vertaling van Jana Beranová bij Agathon in Bussum verschijnen. Vrijwel al zijn proza is vertaald in het Engels.
Het verhaal ‘Oude doden moeten plaats maken voor jonge doden’ is één van de acht verhalen uit de bundel Smešňé lásky (Belachelijke liefdes), die in 1970 nog net uitgegeven kon worden. Een ander verhaal uit dezelfde bundel getiteld ‘Niemand zal lachen’ is in de zestiger jaren in Tsjecho-Slowakije een groot filmsucces geweest.
Kundera verblijft thans in Frankrijk en is hoogleraar aan de Universiteit te Rennes.

1

Hij liep naar huis door een straat van de kleine Tsjechische stad waar hij al een paar jaar woonde, verzoend met zijn niet al te opwindend bestaan, zijn roddelende buren en de dagelijks terugkerende stompzinnigheid op zijn werk. Hij legde de weg gedachteloos af (wat gewoon is als je hem al honderd keer gelopen hebt), zodat hij haar bijna voorbij liep. Zij had hem echter al van ver herkend en toen ze langzaam naar hem toe liep, keek ze hem met een zachte glimlach aan die pas op het laatste moment, toen ze elkaar bijna gepasseerd waren, het signaalsysteem van zijn geheugen in werking zette en hem uit zijn sluimerende toestand haalde.

‘Ik heb u niet herkend!’ verontschuldigde hij zich, maar het was een stom excuus dat hen in één sprong op een pijnlijk onderwerp bracht waarover ze beter konden zwijgen: ze hadden elkaar vijftien jaar niet gezien en waren in die tijd alletwee ouder geworden. ‘Ben ik zo veel veranderd?’ vroeg ze. Hij zei van niet en hoewel het een leugen was, loog hij niet helemaal, want die zachte glimlach (die ingetogen en beheerst uitdrukking gaf aan een blijmoedige stemming) kwam onveranderd uit het verleden op hem af en bracht hem in verwarring: die glimlach riep bij hem de vroegere verschijning van deze vrouw zo duidelijk op, dat het hem moeite kostte haar te zien zoals ze op dit ogenblik was: een bijna oude vrouw.

Hij vroeg haar waar ze heen ging en wat ze van plan was en ze antwoordde dat ze in de stad iets had moeten regelen en dat ze nu alleen nog op de trein hoefde te wachten die haar tegen de avond terug naar Praag zou brengen. Daarop zei hij dat hij blij was met hun onverwachte ontmoeting. Omdat zij het er allebei over eens waren (en terecht) dat de twee plaatselijke cafees overvol en vies waren, nodigde hij haar uit mee te gaan naar zijn vrijgezellenwoning die niet ver daarvandaan was en waar hij koffie en thee had, maar waar het vooral schoon en rustig was.

2

Het was die dag van het begin af aan een slechte dag voor haar geweest. Haar man (met hem heeft ze hier vijfentwintig jaar geleden, pas getrouwd, een korte tijd gewoond, daarna zijn ze naar Praag verhuisd waar hij tien jaar geleden stierf) werd in overeenstemming met zijn wat vreemde, laatste wens op het kerkhof van dit stadje begraven. Ze heeft destijds het graf voor tien jaar betaald en een paar dagen geleden schrok ze, toen haar te binnen schoot dat de termijn misschien verlopen was en dat ze vergeten was de huur te verlengen. Eerst wilde ze een brief schrijven naar de beheerder van het kerkhof, maar toen ze zich realiseerde hoe eindeloos en vergeefs de correspondentie met ambtenaren is, nam ze maar de trein.

De weg naar het graf van haar man kende ze van buiten en toch had ze die dag het gevoel alsof ze voor het eerst op dit kerkhof was. Ze kon het graf niet vinden en dacht al dat ze verdwaald was. Pas na een poosje begreep ze het: daar, waar vroeger het gedenkteken van grijze zandsteen met de gouden naam van haar man had

[p. 25]

gestaan, precies op die plaats (ze had met zekerheid de graven aan weerszijden herkend) stond nu een gedenkteken van zwart marmer met een heel andere vergulde naam.

Overstuur ging ze naar de kerkhofbeheerder. Die vertelde haar dat graven automatisch geliquideerd werden, wanneer de huurperiode verlopen was. Ze verweet hem dat hij haar niet op tijd had gewaarschuwd dat de huur verlengd moest worden, maar hij zei dat er op het kerkhof gebrek aan plaats was en dat oude doden plaats moesten maken voor jonge doden. Dit verbitterde haar en ze zei bijna huilend dat hij nauwelijks iets wist van eerbied en menselijkheid, maar al snel begreep ze dat het gesprek nutteloos was. Zoals ze de dood van haar man niet tegen had kunnen houden, zo was ze nu ook weerloos tegenover zijn tweede dood, de dood van een ‘oude dode’ die nu zelfs niet meer als dode mocht bestaan.

Ze liep terug naar de stad en haar verdriet begon zich snel te vermengen met de angstige zorg, hoe ze haar zoon het verdwijnen van zijn vaders graf moest uitleggen en haar eigen nalatigheid rechtvaardigen. Op het laatst werd ze moe: ze wist niet hoe ze de lange tijd tot het vertrek van de trein moest doorbrengen, want ze kende daar niemand meer en er was ook niets dat haar tot een sentimentele wandeling kon verleiden, omdat de stad in al die jaren erg veranderd was en eens bekende plaatsen haar geheel vreemde gezichten toekeerden. Ze nam daarom dankbaar de uitnodiging aan van een oude (halfvergeten) kennis die ze onverwachts tegenkwam: ze kon in de badkamer haar handen wassen en daarna in een gemakkelijke stoel gaan zitten (haar benen waren vermoeid), de kamer bekijken en luisteren hoe achter een gordijn dat een kleine keuken van de kamer afscheidde, het kokende koffiewater borrelde.

3

Niet lang geleden is hij vijfendertig jaar geworden en juist toen ontdekte hij opeens dat het haar op zijn kruin zichtbaar dunner geworden was. De plek was nog niet helemaal kaal, maar gemakkelijk voorstelbaar (onder het haar schemerde de huid) en zeker en onafwendbaar. Het is natuurlijk belachelijk van dunner wordend haar een levensprobleem te maken, maar hij realiseerde zich dat met de kale plek ook zijn gezicht zou veranderen en dat zijn leven in één van zijn verschijningsvormen (kennelijk de betere) dichter bij het einde kwam.

En op dat moment probeerde hij de balans op te maken van deze, op zijn einde lopende (harige) levensfase. Wat had hij in deze periode eigenlijk beleefd? Hij werd verlamd door het besef dat hij nauwelijks genoten had. Hij voelde dat hij bloosde, ja, hij schaamde zich: want zo lang hier op aarde te leven en zo weinig meegemaakt te hebben - dat is beschamend.

Wat bedoelde hij er eigenlijk mee, toen hij zei dat hij weinig meegemaakt had? Bedoelde hij reizen, zijn werk, belangstelling voor mensen om hem heen, sport, vrouwen? Natuurlijk bedoelde hij dat allemaal, maar toch wel voornamelijk vrouwen. Want al was zijn leven arm en eentonig, het was niet zijn schuld dat zijn baan oninteressant en zonder toekomst was, evenmin was het zijn schuld dat hij niet voldeed aan de financiële en politieke voorwaarden om te mogen reizen, en het was eigenlijk ook niet zijn schuld dat hij op zijn twintigste zijn meniscus beschadigd had en de sport waarvan hij hield moest opgeven. Maar waar hij relatief vrij was en waar zijn verontschuldigingen niet opgingen, daar was het rijk der vrouwen. Daar kon hij, door niets en niemand belemmerd zijn vermogens waarmaken. Vrouwen werden voor hem de enige ware graadmeter van levensintensiteit.

Maar het ongeluk was dat het juist met vrouwen eigenlijk niet zo best ging: tot zijn vijfentwintigste was hij verlamd door verlegenheid (hoewel hij een knappe jongen was); daarna werd hij verliefd, trouwde en probeerde zichzelf zeven jaar lang ervan te overtuigen, dat de erotische aantrekkingskracht van één vrouw oneindig was; daarna scheidde hij. Zijn verdediging van de monogamie (en ook de illusie van de oneindigheid) was in het niets opgegaan en in plaats daarvan voelde hij zich weer op een prettiger, wat overmoediger manier aangetrokken tot vrouwen (de bonte eindigheid van hun aantal). Ongelukkigerwijs werd hij afgeremd door zijn slechte financiële situatie (hij moest zijn ex-vrouw alimentatie betalen voor het kind dat hij maar een of twee keer per jaar mocht zien) en ook door de beperkingen van het leven in een kleine stad waar de nieuwsgierigheid van buren onverzadelijk is en de keuze in vrouwen beperkt.

Maar toen ging de tijd al snel en opeens stond hij in de badkamer voor een ovale spiegel die boven de wastafel hing, in de rechter hand hield hij een rond spiegeltje boven zijn hoofd en hij keek gefascineerd naar het beginstadium van een kale plek; die aanblik dwong hem plotseling (zonder dat hij de kans kreeg zich erop voor te bereiden) de waarheid onder ogen te zien: wat je voorbij laat gaan is niet meer in te halen. Vanaf dat moment veranderde zijn stemming en zelfs kwamen van tijd tot tijd gedachten over zelfmoord in hem op. Natuurlijk (en dit moet benadrukt worden, anders zou men kunnen denken dat hij hysterisch of dom was) zag