De Revisor. Jaargang 5

[p. 65]

Riemer Reinsma
De terreur van het alfabet

Van de inhoud van de meeste, zo niet alle Nederlandse woordenboeken kan gezegd worden dat die de negentiende eeuw nog lang niet te boven is.^* Onze woordenboeken - Van Dale voorop - zijn tot nu toe in hun opzet grotendeels te beschouwen als derivaten van het grote, al een eeuw geleden begonnen maar nog lang niet voltooide, Woordenboek der Nederlandsche Taal. Dat blijkt weer, nu er bij de uitgeverijen Heideland-Orbis (België) en Kosmos (Nederland) een nieuw verklarend woordenboek is verschenen: het ‘Encyclopedisch woordenboek voor iedereen - Kleine Larousse in kleur - Woordenboek, spreekwoordenboek, encyclopedie - 118.000 trefwoorden, 5.000 illustraties, 110 kaarten’ (prijs f 150, -).

Ik citeerde de titelpagina. Uit deze tekst blijkt dat de Kleine Larousse de lezer ook graag visueel wil behagen. Om in godsnaam ieder misverstand daaromtrent uit te bannen, zijn de woorden ‘inkleur’ in kleur gedrukt; blauw. Een aan wijzing dat Larousse niet veel vertrouwen heeft in de overtuigingskracht van woorden. Hetgeen een opmerkelijk standpunt is voor een uitgeverij die uitgerekend een woordenboek uitgeeft.

Een ‘encyclopedisch woordenboek’ dus. Wat betekent dat? Een eetlepel woordenboek met een snuifje encyclopedie? Of omgekeerd? Ik sla het boek open op bladzij - hé, lastig. Geen paginering aanwezig. Het is de bladzij waar het trefwoord ‘wiskunde’ staat. ‘Wetenschap die d.m.v. deductie de eigenschappen v. abstracte dingen (getal, geometrische figuren, enz.) en hun onderlinge relatie bestudeert, mathematica, mathesis’. Behalve de omschrijving is er ook een lijstje met namen van tien wiskundige symbolen, plus die symbolen zelf, plus de omschrijving (parafrase) van de symbolen.

Geen onaardig initiatief, dat lijstje. Op zichzelf. Je vindt er termen als implicatie, equivalentie, adhesie; met de bijbehorende informatie. Eén bezwaar: je moet als onwetende gebruiker die wat meer wil weten van de wiskundige (of logische) betekenis van het woord ‘implicatie’ - bijvoorbeeld welk symbool erbij hoort - bepaald over een soort helderziendheid beschikken, wil je dat lijstje vinden. Want bij het trefwoord ‘implicatie’ staat geen verwijzing naar ‘wiskunde’. Nog sterker: die hele wiskundige betekenis van ‘implicatie’ is daar in geen velden of wegen te bekennen. Er staat alleen wat de onwetende gebruiker wellicht reeds wist: ‘het verwikkeld zijn in een zaak’, en ‘verwikkeling’.

Een toevallige misser? Vlijtig controleer ik de rest van de symbolenlijst. Het trefwoord ‘equivalentie’ schittert door afwezigheid. ‘Adhesie’: wiskundige betekenis niet vermeld. ‘Inclusie’: niet als trefwoord opgenomen. Pas bij ‘doorsnede’ vind ik het gezochte. Maar bij het trefwoord ‘vereniging’ ontbreekt de wiskundige betekenis weer.

Nog maar eens wat gebladerd. Op de bladzij met het artikel ‘tand’ staat een illustratie ‘tanden’. Prima. Het is een schematische tekening die de onderdelen van de tand overzichtelijk, zonder overbodige details aangeeft. Maar ook nu weer rijst hetzelfde type vraag. Grijpt iemand die in de behandelkamer van de tandarts het woord ‘dentine’, of ‘wortelvlies’, of ‘beenweefsel’, of misschien ‘pulpakamer’ heeft opgevangen en daarover graag in wat ruimer verband zou worden ingelicht (door middel van bijvoorbeeld een overzichttekening) automatisch naar het trefwoord ‘tand’? Dat is hem wel geraden, want op hun alfabetische plaats vindt hij dentine, wortelvlies, beenweefsel en pulpakamer niet. Hetzelfde lot trouwens is de lezer beschoren die op het - net zo heldere - idee komt dat hij misschien bij het trefwoord ‘gebit’ of het trefwoord ‘kies’ moet wezen om iets te vinden over dentine, wortelvlies en wat dies meer zij. Conclusie: de gegeven soort encyclopedische illustraties in deze Larousse zijn vaak best zinnig maar ze zijn (a) in principe onvindbaar omdat ze niet via verwijzingen ontsloten zijn, en ze zijn (b) niet werkelijk in het woordenboek geïntegreerd. Zoals de encyclopedische illustraties er nu in staan - althans de illustraties met overzichttekeningen, schema's en samenvattende lijstjes - vormen ze Fremdkörper.

Behalve die illustratieve gegevens is er nog een ander type encyclopedische informatie in deze Larousse. Bij sommige trefwoorden wordt er na de eigenlijke omschrijving nog een ‘verdere encyclopedische uitleg’ (aldus de Aanwijzingen voor het gebruik) gegeven. Bij ‘aarde’ wordt het een en ander verteld over de positie van deze planeet ten opzichte van de zon en van sommige andere planeten, over de diameter, de massa en zo meer.

Handig en interessant. Maar intussen is mijn blik, wat verstrooid, teruggedwaald naar het stofomslag. Pas nu valt het me op dat de titel op het stofomslag net iets anders luidt dan op de titelpagina. ‘Kleine Larousse in woord en beeld’, lees ik, ‘Nederlands woordenboek en encyclopedie in kleur’. Daarmee wordt onthuld dat we hier niet met een encyclopedisch woordenboek te doen hebben, maar met een woordenboek plus encyclopedie. Snel blader ik het hele boek even door en bevind dan dat het stofomslag óók gelijk heeft! De tweede helft van 't boek is pure encyclopedie. Het wordt nu natuurlijk interessant te zien hoe die encyclopedie zich verhoudt tot het woordenboek. Wist de encyclopedist wat de lexicograaf deed? En omgekeerd? Ik beperk me tot een minimaal en geenszins representatief onderzoekje. Van het trefwoord ‘wiskunde’ heb ik hierboven al aangehaald wat het woordenboek erover zegt.

* Over de oorzaken daarvan, en met name de dominerende plaats die het Woordenboek der Nederlandsche Taal in de wetenschappelijke lexicografie van ons taalgebied inneemt, zie P.G.J. van Sterkenburg, Nederlandse lexicografie en taalwetenschap, in: Forum der Letteren 1978, 86-101.

[p. 67]

Een omschrijving was dat; niets meer en niets minder. Wat voegt de encyclopedie daaraan toe? Niets: hier zelfs geen trefwoord wiskunde. Niets over Euclidische meetkunde, Euclides, algebra, Pythagoras, algebraïsche meetkunde. Dezelfde toestand tref ik aan bij ‘tand’: niet in de encyclopedie opgenomen. Of zou die informatie misschien bij het trefwoord ‘kies’ gedeponeerd zijn? Nee, ook dat trefwoord ontbreekt. In een trefwoord ‘gebit’ is evenmin voorzien.

Ook het trefwoord ‘aarde’ ontbreekt in de encyclopedie. Men had zijn kruit blijkbaar reeds geheel verschoten in het woordenboekgedeelte. Een en ander lijkt erop te wijzen dat het woordenboek de encyclopedie krachtig leeggezogen heeft waardoor de laatstgenoemde is vermagerd tot een lijst van hoofdzakelijk eigennamen (personen, steden, landen), hier en daar met een landkaart verlucht. Namen, namen, namen; geen samenhangende informatie. Een broodmagere, tot het bot uitgeteerde encyclopedie, kortom.

Eén van de onaangename trekjes van veel woordenboeken, zeker van Nederlandse - en onmiddellijk weer in verband te brengen met de 19e-eeuwse achtergrond waaruit ze ontstaan zijn - is, dat het totaal aan informatie dat in de betekenisomschrijvingen opgeslagen ligt, uitzonderlijk rommelig georganiseerd is. Rommeliger dan in welke encyclopedie ook. Encyclopedieën hebben het voordeel dat hun opzet een gecentraliseerde, niet-versnipperde behandeling van onderwerpen toelaat en vaak zelfs uitlokt. Dat leidt er in de praktijk toe dat de over een encyclopedie gedistribueerde informatie gewoonlijk (bijv. door verwijzingen) wat beter toegankelijk gemaakt en gecoördineerd is dan in woordenboeken pleegt te gebeuren. Woordenboeken, verplicht als ze zijn om vele tienduizenden woorden - waaronder veel synoniemen en gedeeltelijke synoniemen - elk op hun beurt als trefwoord te



honoreren en te beschrijven resp. omschrijven, komen door die gigantische taak nauwelijks aan een zinvolle opzet toe. Ze verdrinken in de vele informatie die ze geacht worden te geven. Zelfs bij heel gewone trefwoorden vinden we dientengevolge een soort informatie dat, in onderlinge samenhang beschouwd, het best als ‘ratjetoe’ is te kwalificeren. Heel gewone trefwoorden, zei ik - zelfs die in de orde van poep en pies. Ik beperk me hier tot het eerstgenoemde en vermeld allereerst, ter oriëntatie, wat de Winkler Prins over de vaste uitwerpselen te berde brengt, en hoe. Daarna volgt hetgeen Larousse weet te melden. De WP omschrijft het trefwoord ‘faeces’, zondags synoniem van poep, als: vaste uitwerpselen. Het trefwoord ‘faeces’ is ontsloten vanuit een paar andere trefwoorden, nl. faecaliën, fecaliën en excrementen. Uit de omschrijving blijkt dat ‘uitwerpselen’ het genus proximum, oftewel het naastgelegen overkoepelende begrip, het meest nabije hyperoniem is. Bij het trefwoord ‘uitwerpselen’ staat geen omschrijving maar wordt de lezer verwezen naar ‘faeces’. Dat is jammer, maar ik kan uit het een en ander toch wel concluderen dat uitwerpselen het geheel van vaste èn vloeibare afvalstof is. Bij ‘ontlasting’ zegt de WP nog dat dit woord ‘menselijke faeces’ betekent, en er wordt weer verwezen naar ‘faeces’.

Dat levert al met al een redelijk bruikbaar totaalbeeld. Geldt dat ook voor de informatie die Larousse terzake geeft? Gemakshalve begin ik maar bij het trefwoord ‘poep’; dit staat omschreven als ‘drek’. Ik ben zo vrij, dat als een impliciete verwijzing op te vatten en kijk bij ‘drek’. Aldaar - woordenboeken kunnen het niet laten - word ik op soortgelijke wijze doorverwezen naar ‘uitwerpselen’. Van daar gaat het op ‘ontlasting’ en ‘fecaliën’ aan (beideals synoniemen opgevoerd). De omschrijving achter ‘ontlasting’ maakt mij in dit verband niets wijzer: het woord wordt gedefinieerd in de handeling-aanduidende betekenis ‘zijn gevoeg doen’. Pas bij ‘fecaliën’ komt er enige duidelijkheid in de materie. Daar is een betekenis ‘feces’ en een betekenis ‘urine en feces’. Een engere betekenis en een ruimere. Doordat die twee verschillende betekenissen hier aldus naast elkaar worden opgevoerd, ligt de implicatie voor de hand (althans als we zouden mogen aannemen dat Larousse over dit stukje wereldbeeld en de bijbehorende terminologie grondig heeft nagedacht), dat alle eerder genoemde synoniemen van ‘fecaliën’ eveneens die tweeledige betekenis hebben. ‘Poep’ dus ook. Aangezien dit nu eenmaal niet zo is, valt het zojuist geëtaleerde fragment van het omschrijvingensysteem in Larousse als een kaartenhuis ineen. Er is geen systeem. Ook deze Larousse blijkt dus een onvervalste loot aan Neerlands woordenboekenstam. Zo'n woordenboek is te vergelijken met een gigantische legpuzzel van enkele duizenden stukjes, waarvan er - misschien, door toeval - slechts enkele tientallen aan elkaar passen.

Hier manifesteert zich duidelijk de terreur van het alfabet. De rechtgeaarde, dat wil zeggen de doorsnee-lexicograaf werkt vanuit de A richting Z zonder ooit een blik naar opzij, naar

[p. 69]

achteren of naar voren te werpen. Ook als het gaat om woorden en daarmee corresponderende verschijnselen die aan nauw sluitende criteria gebonden zijn en die ook onderling nauwe begrenzingen tonen. Verschijnselen dus die alleen zus of zo heten wanneer ze aan die en die criteria beantwoorden. Een paar voorbeelden kunnen dit duidelijk maken. Allereerst noem ik hier een cluster termen uit de chemie, met een korte toelichting:

(1)	Colloïden zijn grote moleculen, of clusters van moleculen
(2)	Colloïden die in een oplossing verdeeld zijn, heten ‘colloïdale oplossing’ of ‘sol’
(3)	Een sol waarbij de colloïden in een gas opgelost zijn, heet een ‘aërosol’ (dus b.v. rook, mist)
(4)	een aërosol waarbij de opgeloste stof een vloeistof is, heet ‘nevel’
(5)	een nevel in een spuitbus heet een ‘spray’.

Zo zit het in elkaar. Vinden we dat in Larousse terug? Wanneer we van bijzonder naar algemeen gaan, of anders gezegd: van minder omvattend naar meer omvattend, moeten we beginnen bij ‘spray’. Larousse's omschrijving luidt: ‘d.m.v. bv. een spuitbus fijn verstoven vloeistof, nevel’. Deze formulering laat twee interpretaties toe: je kunt ‘nevel’ enerzijds opvatten als een synoniem van de zinsnede ‘...verstoven vloeistof’ en anderzijds als een bijstelling bij het woord ‘vloeistof’. De eerste interpretatie is fout omdat een nevel niet gelijk te stellen is met een ‘verstoven vloeistof’, de tweede omdat een nevel überhaupt geen vloeistof is. Die toevoeging van het woord ‘nevel’ aan de omschrijving doet Larousse bij dit trefwoord dus de das om.

Ik verplaats mijn aandacht naar het trefwoord ‘nevel’. Tot mijn verbazing merk ik dat dit woord niet in de scheikundige betekenis omschreven is, maar uitsluitend in de zin van ‘grijsachtige sluier in de atmosfeer v. microscopische waterdeeltjes waarbij het horizontaal zicht a.h. aardoppervlak beperkt wordt’ enz. Dit is de engere, alledaagse betekenis van ‘nevel’; de ruimere, chemische betekenis ontbreekt. Hoe staat het met de volgende term in de reeks, aërosol? Larousse: ‘spuitbus gevuld met een mengsel v.e. vloeistof en een vloeibaar aandrijfgas’. Toch raar dat die andere betekenis, in gas opgeloste colloïden, onvermeld blijft. Nu naar sol: ‘colloïdale oplossing: Aërosol’. Nou breekt m'n klomp! Toen ik ‘aërosol’ zoëven op z'n alfabetische plaats opzocht, vond ik alleen maar die spuitbus-betekenis. Maar nu, bij ‘sol’, blijkt Larousse de aërosol - stiekem! - toch wel degelijk óók te kennen als een subcategorie van de sol. De linkerhand wist niet wat de rechter deed...

Storend van onsamenhangendheid is ook de behandeling die men de kleurnamen heeft toebedeeld. In de hierna volgende citaten uit Larousse beperk ik me tot de hoofdkleuren:

rood: hoofdkleur v.h. spectrum, met de kleinste breekbaarheid

geel: hoofdkleur v.h. kleurenspectrum tss. oranje en groen blauw: één der drie hoofdkleuren van het spectrum, gelegen tussen groen en violet, met een golflengte v. 4360 à 4950 Å. ultraviolet: zegt men v. onzichtbare stralingen met een hogere frequentie dan violet, maar met een kleinere golflengte. (Ze hebben een heilzame werking op rachitis, maar zijn schadelijk voor het oog).

Ineens duikt hier een beknopte medische handleiding op waar volstaan had kunnen worden met een vermelding van de golflengte. En dan liefst niet, zoals Larousse bij ‘blauw’ deed, uitgedrukt in de per 1 januari jongstleden officieel afgeschafte eenheid Ångström, maar in nanometers.

Behalve de boven genoemde typen informatie geeft Larousse, als elk ander woordenboek, natuurlijk ook informatie over grammaticale eigenschappen van de woorden e.d. Over de kwaliteit daarvan kan ik kort zijn: Larousse voegt weinig of niets toe aan wat we hier te lande op woordenboekgebied reeds in huis hebben. Ik volsta met één voorbeeld. Het ‘woord vooraf’ belooft de lezer gegevens betreffende de uitspraak. Van Dale doet daar niet aan, Koenen slechts bij uitzondering, kortom geen enkel Nederlands woordenboek heeft daar totnogtoe serieus aandacht aan besteed; uitgezonderd natuurlijk het meer specialistische uitspraakwoordenboek van De Coninck, uitsluitend aan dit ene onderwerp gewijd. Hier lag een primeur klaar voor Larousse. Hoe spreek je ‘murw’ uit? Moet dat met een - w of moet/mag het met een - f? Hoe spreek je ‘junta’ uit? Wordt ‘abortus’ uitgesproken met een a zoals in ‘man, of met de a van “maar”? Of kan het allebei? Zelfs bij een klassiek probleempje als “oeuvre”, waar Koenen, zij het ook primitief, iets over de uitspraak zegt, laat Larousse het afweten. Wat dat aangaat was het natuurlijk al een veeg teken dat er bij de aanwijzingen voor het gebruik geen fonetisch alfabet gegeven is. Bevat de Larousse eigenlijk woorden die wel van uitspraakinformatie voorzien zijn? Eindelijk vind ik iets: Ångström “uitspr: ongstreum”. In die omgeving tref ik ook aan: angostura: [kit. tu; tu=tu]. “Kit.” zal wel “klemtoon” betekenen; maar wat mag tu=tu wel betekenen?

Tenslotte nog één eigenaardige kwestie. In de gebruiksaanwijzing staat dat de verwijzing ‘z. frontispice’ inhoudt, dat er een illustratie over dat trefwoord te vinden is bij het begin van de letter waarmee het trefwoord begint. Ik maak hieruit op dat ‘frontispice’ bij Larousse wordt gebruikt in de betekenis ‘begin van een nieuwe letter in een alfabetisch naslagwerk’. Die betekenis van ‘frontispice’ ken ik niet. Maar ik ben bereid te leren en zoek het trefwoord ‘frontispice’ op. Daar vind ik alleen de betekenissen die ik al kende, nl. ‘versierde titelpagina v.e. gedrukt boek; later: illustratie tegenover de titelpagina v.e. boek’. De Larousse-redactie is zich kennelijk totaal niet bewust van haar eigen taalgebruik.

Ik blader nog even terug naar de titelpagina van de Larousse. De Larousse heeft geen frontispice.