De Revisor. Jaargang 5

[p. 27]

Anthony Paul
Rol en vervulling

Ik slenter over straat met mijn jas slobberig open. Hij is mij eigenlijk te groot, zodat mijn korte, brede, tamelijk schone vingers met de stompe, beschaafd afgebeten nagels, nog net om de rand van mijn mouwen krullen. Het effect is ontwapenend, een tikje kinderlijk. Mijn gezicht is rond, vol en open. Mijn blik rust welwillend op wat ik onderweg zoal passeer: een man met ballonnen, de etalage van een snoepwinkel. Het is een zonnige zaterdagochtend en de straat is vol winkelende mensen. Je ziet vrouwen achter de kinderwagen, met een baby erin, boodschappen of allebei. Ook jonge mannen, getrouwd of vrijgezel, met draagtasjes of een bolle, doorschijnende vracht voor de Wasserette. Zelf heb ik een boodschappennetje opgerold in mijn jaszak. Ik moet vlees halen, groente, fruit en een paar repen chocola. Ook nog koffie en suiker. Al lopend glimlach ik naar deze en gene, dat vage lachje van mij waar niemand zich aan stoort, want iedereen kan zien dat ik het goed bedoel.

Op weg naar de markt loop ik een espressobar binnen en ga met mijn koffie aan het raam zitten, waar ik kijk naar de mensen die voorbijkomen. Ik doe dat graag en ik drink mijn koffie graag zwart en heet, net als de killer in ‘Shane’, gespeeld door Jack Palance. Al is de vergelijking natuurlijk in ieder ander opzicht absurd. Ik herinner me het magere, doodsbleke gezicht en de zwarte kleren, de zachte stem en de zachte, zwartleren handschoenen aan zijn gevoelige moordenaarshanden, zijn grijns alleen met z'n tanden. Palance is een acteur die ik bewonder. Ik herinner me hem ook als de veel sjofeler gangsterfiguur die de pest dreigde te verspreiden, in de film ‘Paniek op straat’, waarin Richard Widmark de held speelde.

Ik denk met genoegen terug aan films en filmrollen die ik goedvond. Misschien denk ik zo graag aan acteren omdat het me dwingt niet te vergeten dat ook ik een acteur ben. Zo nu en dan moet ik dat mezelf echt inprenten, uit zelfbehoud! Ik moet er mijzelf op wijzen dat deze jas, deze veel te wijde, niet al te schone broek in wezen niets met mij te maken hebben. Ik zou net zo goed een artistieke kaftan met sandalen kunnen dragen, een onberispelijk pak van de allerbeste kwaliteit, of een snelle combinatie van spijkerbroek, coltrui en suède jasje. Ik heb een eindeloze verscheidenheid aan kostuums en personages tot mijn beschikking. Mijn veelzijdigheid laat ik me niet afnemen. Accepteren dat je altijd hetzelfde soort rol te spelen krijgt, dat is tekenen voor een bepaald soort succes ten koste van je artistieke vrijheid, en wat heb je daaraan?

Ik zit dus aan het raam van die espressobar en kijk naar de mensen die langskomen. Als ze door het raam naar me kijken - en juist nu is er een klein meisje, met haar moeder, dat me een ogenblik recht aankijkt, zodat ik mijn gezicht moet afwenden, al is het maar een fractie - weet ik niet of ze me zien. Misschien zien ze een deel van mijn gezicht met hun eigen spiegelbeeld er doorheen. Misschien kunnen ze in het halfduister, tussen de plastic wijnranken, de bungelende chiantiflessen en de teksten die zijn aangebracht op het raam - snacks, milk shakes - net een glimp opvangen van mijn ineengedoken gestalte of het vochtig glinsteren van mijn ogen. Mijn ogen zijn groot en zacht. En nu begint mijn hand met het kopje te trillen, kennelijk omdat mij iets over mezelf te binnen schiet. Ik zet de kop abrupt neer en kijk vlug om mij heen. Niemand heeft iets gezien. Ik steek een sigaret op die ik stuntelig uit het pakje frommel, op de onbeholpen manier van het personage bij wie ik ben ingetrokken: Ik houd mijn hand om de lucifer en neem snelle, korte trekjes, met de sigaret midden tussen mijn tamelijk dikke, vochtige lippen. Ik rook onhandig als een meisje, maar gulziger. Met neergeslagen ogen adem ik de rook diep in. Nu kan ik mijn koffie drinken.

Alleen zo kan ik werken. Ik vecht het uit met mijn rol, leef ermee, vierentwintig uur per dag. Daardoor zie ik de rol in het licht van iedere situatie. Ik maak er mijn dromen, mijn meest werktuiglijke handelingen aan ondergeschikt. Dat is heel inspannend, maar ik zou het nooit op

[p. 28]

een andere manier kunnen. Alleen zo heeft het zin voor mij, bevredigt het mij. Niet dat er geen andere methode zou zijn - ik bewonder het werk van veel acteurs die precies weten wat ze doen, die je misschien nooit helemaal laten vergeten dat ze een rol spelen, maar dat hoort erbij. Ik benijd ze, want zij kunnen hun stijl verfijnen en perfectioneren in een mate die voor mij onbereikbaar blijft. Deze acteurs bieden het publiek puur amusement, in z'n meest herkenbare vorm - en wat ook heel belangrijk is: ze stellen het gerust. Dit is niet ironisch bedoeld, ik meen het. En natuurlijk is er in die trant ook veel geschreven - het echte blijspel bijvoorbeeld vergt altijd een zekere distantie: je moet spelen met je rol, ermee goochelen. Dat is voor mij niet weggelegd. Ik acteer op mijn manier, zoals ik het geleerd heb, zoals ik wel moet acteren. Ik moet bekennen dat de hoogste prestaties en de diepste voldoening in ons vak volgens mij alleen bereikbaar zijn langs de weg die ik gekozen heb.

Mijn huidige rol is, oppervlakkig beschouwd, niet al te sympathiek. Ik ben enigszins afstotelijk met m'n sjofele kleren, m'n schuinse, aarzelende glimlach, de wijze waarop ik blijf weifelen in de marge van het menselijk contact, tussen prijslijsten en plastic bladeren. Ik loop zomaar wat in de zon, in mijn lange, zwarte jas, en denk flauwtjes aan de koffie en chocola die ik moet kopen. Mijn vingers spelen met iets - een doosje lucifers misschien - in mijn linkerzak. Aan de andere kant van een glazen ruit zijnde mensen. Ik glimlach naar ze, alsof ik hoop dat dat tot iets zal leiden, een vorm van intimiteit. Want ik snak naar contact met mensen en ben me er pijnlijk van bewust hoe ver ik van ze afsta. Niet dat ik het laat merken. Behalve erg gesloten ben ik ook nog trots, en ik doe gewoon heel rustig mijn zaterdagse boodschappen.

Maar nu, op het moment dat ik de espressobar uit kom, zie ik wat tot dusver niet meer was dan een wazige vlek aan de donkere grens van mijn bewustzijn. Ik zie wat ik misschien beter niet zou kunnen zien. Dat is vroom gehuichel. Als ik daar niet gauw mee stop, ga ik straks nog jammeren dat niemand mij begrijpt, dat ik niet in staat ben mijn driften te beheersen, al die slijmerige praatjes. (Kijk, daar gaat ze, uitdagend zwaaiend met 'r dartele pijpekrullen. Mijn darmen draaien zich om in mijn lijf.) Pervert! Wie heeft het recht dat woord te gebruiken - imbeciel gepiep van afgunst en onbenul dat totaal verdrinkt in de muziek van mijn bestemming, waarop ik nu voortstap met blije, onbezorgde pas, vol aanvaarding, op weg naar mijn engel, mijn demon, mijn schat, die heel haar klein leven op mij heeft gewacht om bij mij te zijn en mij te vervullen. Want al waar ik nederig (en toch met een adembenemende durf die de meesten van u niet gegeven is) naar op zoek ben is: vervulling. Die aanvankelijke opwelling van stereotiep zelfverwijt wijs ik nu totaal af - ik ben in hoger sferen nu, mijn tred is een tedere, prooibeluste baltsdans - en ik ga zelfs zover te zeggen dat mijn ambitie zeldzaam is en hartstochtelijk. Vervulling: hoe velen weten wat dat betekent? Noem mij een sentimentele idealist als u wilt.

Maar laat ik zorgen niet helemaal weg te zweven! Ik mag niet vergeten dat ik uiterlijk maar een kleurloos mannetje ben, iemand die zijn boodschappen doet voor het weekend en achteloos over straat slentert. O zo achteloos! Zo kalm en argeloos. Ik speel met de lucifers in mijn zak en

[p. 29]

fluit mijn wijsje tussen mijn tanden. Zonder geluid! Zo perfectionistisch ben ik in mijn sluwheid! Maar mij klinkt het luid genoeg in de oren, ja, luid genoeg. Het is genadeloze muziek die niet kan worden weerstaan. Het geluid van het leven zelf.

Ik laat mijn zachte, starende blik vrij ronddwalen en zorg dat ik naar die vlek van bleek leven, recht voor mij uit, niet langer blijf kijken dan naar de vissekoppen op straat of de sinaasappels opeen stal. Verraad ik mezelf tegenover de meest opmerkzame toeschouwers, zij die het miniemste krullen van mijn bovenlip zien, of het onwillekeurig even opslaan van mijn glazige, geloken ogen? Ik speel met de lucifers, ik kijk naar die onzinnige sinaasappels.

Nu laat mijn ene hand de lucifers los, de andere herinnert zich de meegebrachte chocola en, heel kalm nu, met een glimlach, stap ik naar voren, terwijl ik de paar woorden bedenk die ik zeggen zal. Ik ben een gereserveerd man. Als ik het ijs wil breken doe ik dat aarzelend, zij het goed voorbereid. Maar daar draaft ze al weer weg, dat lieve domme ding, als een vlinder zo gauw afgeleid, nu dooreen kakelbonte kraam met plastic speelgoed. Ik wandel achter haar aan, laat mijn glimlach niet van mijn lippen wijken en mijn hand tast in mijn zak naar kleingeld. Tomdiedeldiedom. Ergens in de diepte splijt een ijsberg doormidden en tussen de groene wanden druipt iets dat warm is en zoet. Zo terloops dat het pijn doet - vele lagen heeft het veinzen! - stap ik op haar toe. ‘Vind je dat een lief popje?’ zal ik zeggen. ‘Hoe heet je?’ Ik maak mijn lippen nat met mijn tong. Nu sta ik naast haar, kijk met een glimlach op haar neer en, o ja, glimlach ook naar de man van het stalletje. Mijn medeplichtige. Ik steek mijn hand uit naar het goedkope speeltje waar ze naar kijkt.

Mijn hart is in ijs geklonken. Haar moeder is uit de grond verrezen en staat naast haar. Ik wend mijn gezicht af, naar het donker. Mijn rechterhand is warm en kleverig van de chocola die ik al die tijd heb vastgehouden. Mijn benen gaan op de loop. Ik probeer me te vermannen. In een etalageruit zie ik mijn gezicht dat slingerend op mij afkomt en met een ruk keer ik mij af om mijn eigen blik te vermijden. Met mijn klamme linkerhand pluk ik aan mijn gezicht om de zenuwtrekking te laten ophouden: ik beef zo erg dat ik er doodmoe van word. Ik heb echt een borrel nodig en ik moet even zitten.

Voor het moment is het nu misschien wel genoeg. Niet dat ik al helemaal voldaan ben. Maar het is zwaar werk om in de huid te kruipen van dit armzalig personage en er een tijd te blijven. Ik moet me even van hem losmaken, een stapje naar achter doen om te zien hoe hij langzaamaan gestalte krijgt, en om hem te vergelijken met Peter Lorre's rol in ‘M’, Fritz Langs film over een kindermoordenaar, een vergelijking die, gelukkig, niet al te ongunstig uitvalt. 't Is een beetje absurd welbeschouwd. De hele toestand. Ik moet erbij vertellen dat dit een van de ogenblikken is waarop ik, na volledig opgegaan te zijn in mijn werk, mijn kunst, of wat u maar wilt - zonder mijn controle, zonder mijzelf ooit helemaal te verliezen! - abrupt een stap terug heb gezet om tot de alarmerende ontdekking te komen dat het, zoals ik zei, allemaal een beetje absurd is. Er zoveel tijd in steken om een ander te zijn, om diens kleren te dragen, te huiveren van zijn duistere verlangens, te verdwijnen in de wirwar van zijn tics en reflexen, heel het

[p. 30]

fictieve, ingewikkelde complex van een persoonlijkheid die tot leven is gebracht door het vakmanschap van een schrijver, een regisseur en van mij - de ‘gastheer’ of incubator. Het is in ieder geval denkbaar, lijkt het mij op zulke ogenblikken, dat het allemaal in de hoogste mate zinloos is. En toch zie ik mezelf niets anders doen. Ik ben toneelspeler tot inde toppen van mijn vingers, acteren zit me in het bloed en in zekere zin houd ik nooit op met acteren.

Die borrel had ik echt nodig. Nu voel ik het bloed weer lustig door mijn aderen stromen. We gaan gewoon door. Tenslotte moet ik nog steeds een paar boodschappen doen. Op straat bedenk ik dat ik een krant moet kopen. Met rechte rug stap ik resoluut de krantenzaak in, zet mijn meest zelfverzekerde stem op, smak het geld neer en werk me weer naar buiten, zwaaiend met de opgerolde krant waarmee ik tegen mijn dij sla. Het weer is vandaag heel afwisselend, beurtelings zonnig en bewolkt, en er staat een stoeierig windje.

Ik stop mijn hand in mijn zaken stuit op de kleffe chocolademassa. Dus maak ik mijn jas los, laat 'm open hangen en slenter verder, met de krant in mijn ene hand, en de andere in mijn broekzak. Ik zie er vandaag nogal slonzig uit, geloof ik: mijn haar zit in de war en ik heb me niet geschoren. Van die dingen trek ik me nooit veel aan, mijn uiterlijk is niet zo belangrijk voor me. Diep in mijn broekzak vindt mijn rechterhand een van die waardeloze dingen waarvan ik er steeds meer met me mee schijn te dragen. Een klein, sierlijk, maar vlijmscherp zakmes. Ik betast het al lopend en geniet ervan hoe glad en slank het aanvoelt.

Het is nu een uur of twaalf en op geen ander uur is de dag zo stralend en tintelend. Ik wandel door het winkelcentrum bij mij in de buurt - op en top de jeugdige acteur met talent voor morbide rollen, zo losjes en ontspannen als het maar kan in zijn zaterdagse vrijetijdskleren.

Het is allemaal weer voorbij nu en als gewoonlijk ben ik helemaal leeg. Na drie uur van totale concentratie lukt het niet direct om me te ontspannen. Ik weet niet hoe het gegaan is, of het goed is gegaan of slecht. Ik zou ook niet precies kunnen vertellen wat ik gedaan heb - een rijke, complexe rol waar je met zorg en begrip aan hebt gewerkt, die beloont de acteur door als het ware het heft in handen te nemen. Het is moeilijk uit te leggen hoe dat precies in zijn werk gaat.

Met het publiek - een zwarte leegte met, ver uiteen, wat verspreide lichtjes - voel ik me nu niet méér verbonden dan eerst. Het kan haast niet de bron zijn van dit applaus dat als een stortvloed door mijn hoofd davert, warm, overdadig, donker, zoutig, voedend.

De vertaling van dit verhaal is het resultaat van zes werkcolleges aan het Instituut van Vertaalkunde en kan beschouwd worden als een coproductie van Ineke Crezee, René Kurpershoek, Nan Lenden, Lene Meyer, Anne Veerman, Rien Verhoef, Han Visserman en Eva Wolff, die tot stand kwam onder leiding van Peter Verstegen en met medewerking van Anthony Paul, de auteur.