De Revisor. Jaargang 3

[p. 73]

Schrijverij die ons niet meer in geestdrift brengt of Een literaire graf- en puintocht aan de hand van Wim Zaal gevolgd door Een bezoek aan de tandarts. Verlucht met vele illustraties.

1

In Elseviers Magazine van 10 juli 1976 stond de eerste van drie afleveringen ‘toeristische tips’, alle betrekking hebbende op ‘litteraire herinneringen in Nederland en Vlaanderen’, getiteld Reis langs literaire pleisterplaatsen. De tips werden verzameld door Wim Zaal, geïllustreerd door Eppo Doeve. Bestaat Doeves grafische bijdrage uit een fragment van de kaart van Nederland, - deze eerste aflevering uit het gedeelte ‘Noord- en Oost-Nederland’, - waarop in hoofdzaak Gezichten Van Schrijvers prijken, dusdanig naar het leven geportretteerd dat de beschouwer ervan gesteven raakt in wat hij altijd al wist: alle schrijvers zijn gek, - de gezellige tips van Zaal verwijzen naar kerkhoven en laatste rustplaatsen van veel overleden letterkundigs, al kan het doel van een tochtje bijvoorbeeld ook Wieuwerd in Friesland zijn, in het kerkje van welke gemeente het wal visbenen kunstgebit van Anna Maria van Schurman te bezichtigen is.

Ik bezocht enige in de provincie Gelderland door Wim Zaal aangetipte literaire pleisterplaatsen.

Nijmegen

Op het kerkhof Jonkerbos het graf van Anton van Duinkerken gevonden. Foto van gemaakt (foto 1). Dr. Willem Asselbergs ligt met zijn in 1967 overleden zoon Gustave in dezelfde groeve. Zonder hulp van de kerkhofwachter is het graf onvindbaar. Jonkerbos is een dodenstad met duizenden identieke, uniforme grafgevels. Uit de richting van het nabijgelegen Goffertstadion dragen windvlagen nu en dan het gejoel van toeschouwers van de voetbalwedstrijd N.E.C.-De Graafschap aan. De kerkhofwachter











heet A.W.M. Sterk.

Nijmegen is volgens een oude overlevering de plaats waar Elius alias Lohengrin alias de Zwaanridder is geland, en wel op de plaats waar later het Valkhof verrees. De stad was in deze eeuw een centrum van katholieke literatuur: Gerard Bruning en Albert Kuyle woonden en stierven er; van 1952 tot zijn dood in 1968 woonde Anton van Duinkerken, Regentessestraat 23 (hij ligt begraven op het kerkhof Jonkerbos); en Vossenlaan 22 woonde Ernest Michel, in de jaren vijftig een der eersten die tegelijk katholiek en zen-boeddhist waren.

Gerard Bruning, gestorven Nijmegen, 8 oktober 1926, werd begraven op de r.k. begraafplaats aan de Daalseweg: tweede klasse, vak 2, rij 4, graf nummer 10. De naam Gerard Bruning werd uit de karthoteek van de administratie van dit begraafoord verwijderd; zijn graf bestaat niet meer.

Albert Kuyle overleed op 4 maart 1958 in het Diaconessenhuis te Utrecht. Die Wim!

Oosterbeek. Hier stierven Johannes Kneppelhout alias Klikspaan (die hier woonde) en Jacob van Lennep (die hier op vakantie was): ze liggen begraven op het kerkhofje.

Oosterbeek

‘Het kerkhofje’ moeilijk gevonden. De verzakte en verweerde verzameling zerken rondom het protestantse kerkje meegerekend, is de gemeente Ooster-

[p. 75]

beek vier kerkhoven rijk. Ik ben er niet aan begonnen de sluimerkuilen van Johannes Kneppelhout en Jacob van Lennep op het Airbornekerkhof vol Britse oorlogsvliegers te zoeken. ‘Het kerkhofje’ is de oude begraafplaats aan de Fangmanweg. Er liggen misschien honderd doden, beschaduwd door eeuwenoud geboomt, omdarteld en ondergraven door hazen.

Het grafmonument van Van Lennep gevonden. Foto van gemaakt (foto 2). Het is al aangeraakt door het bederf des tijds: het goud waarmee zijn naam op het voetstuk is aangebracht is bezig af te bladderen, de plakette met zijn gelaat is aangekorst door vuil. Tesamen met een treurloof over het dichtersgraf spreidende, in kolossale bochels uitgegroeide boom, bevindt Van Lenneps graf zich in een omheining van tralies. Foto van gemaakt (foto 3). Het biedt het grafperceel de aanblik van een wildedierenkooi. Ter linkerzijde kan de kooi door een poortje worden betreden, zij het niet door mij: de toegang is met een groot, roestig hangslot gesloten. Iemand, ergens, bezit de sleutel die bij dat hangslot hoort.

Johannes Kneppelhout alias Klikspaan op het kerkhofje begraven?

Geen sprake van. Die Wim! Johannes Kneppelhout alias Klikspaan rust in een familiegraf te Katwijk.

Wel ook op het kerkhofje begraven is Augusta de Wit, overleden te Baarn, 1939. ‘Haar leven was liefderijk en edel’, zo geeft haar door rododendrons en roosjes omgeven zerk te lezen. Foto van gemaakt (foto 4). Ze ligt in hetzelfde plekje aarde dat haar ouders bergt: Mr. Jan Karel de Wit en Vrouwe Anna Maria Johanna de Lacouture, ‘Echtgenooten’. Op diens gedeeltelijk al in de aarde verzonken grafdeksel prijken de nog slechts gedeeltelijk leesbare woorden: ‘En nu blijf geloof hoop en liefde deze drie doch de meeste van deze is de liefde’. De zerk van Augusta staat rechtop aan het hoofdeinde van de steen op















het graf van haar ouders. ‘Nu blijven geloof, hoop en liefde deze drie maar de liefde is de alleruitnemendste’, staat er op. Volgens sommige handboekenmakers overleed Augusta de Wit op 10 februari, volgens andere op 11 februari; de grafsteen vermeldt 9 februari.

Lochem is de stad van Staring, wiens buitengoed De Wildenborch achter grote rododendron-struiken enkele kilometers ten zuiden van de stadskern ligt: hij overleed er in 1840

Lochem

Het is niet om te willen vitten, maar ook dit klopt niet geheel: ‘enkele kilometers ten zuiden van de stadskern’, daar waar wijlen mr. A.C.W. Starings buitengoed De Wildenborch staat, heet Lochem niet meer Lochem, maar Vorden. Wat in Lochem zelf nog aan Staring herinnert, is het aan weerskanten van een stichtelijke spreuk voorziene bord boven het toegangshek van het oude kerkhof, gelegen naast de friet- en frikadellenkrocht van de heer Jan Patat. Beide spreuken zijn van Staring. Onder de titel Opschriften voor begraafplaatsen komen ze in zijn verzameld werk voor. Van beide kanten van het bord foto's gemaakt (foto's 5 en 6). Het hout is aan het splijten, het bord hangt scheef in zijn hengsels, een van de hengsels raakt los van de muur. Binnenkort wordt met de sanering van de oude begraafplaats een aanvang gemaakt.

Te Vorden bij de autochtone sigarenboer een ansichtkaart van De Wildenborch gekocht (foto 7). ‘Rododendron-struiken’. Staring hield zich bezig met bosbouw. ‘Hij nam uitge-

[p. 77]

breide proeven met verschillende boomsoorten. Een van de eerste Amerikaanse eiken in ons land groeide uit een persoonlijk door Staring gepote eikel. De boom vormt thans nog een bezienswaardigheid in het park van het kasteel. Ook een prachtige Libanonceder en twee hoge en zware moerascypressen zijn uit Starings tijd behouden gebleven. In 1836 beschikte Staring over 13 verschillende populiersoorten.’ Overgeschreven uit De acht kastelen van Vorden door Annet Tengbergen (De Walburg Pers, Zutphen, 1971).

Tesamen met zijn echtgenote en zijn als wees opgevoede kleinzoon Jan Isaac Brants en diens echtgenote ligt A.C.W. Staring ‘van den Wildenborch’ onder dezelfde steen op het als een parkje te doorwandelen kerkhof van Vorden. Steen en aan de hoofdzijde daarvan gelegen grafterp zijn omsloten door een hekwerk. Het poortje daarin is niet maar kan wel op slot. Iemand, ergens, bezit er de sleutel van. Foto van het grafcomplex gemaakt (foto 8). Foto van de zerktekst gemaakt (foto 9). Had geen handvegertje bij me om de zerk eerst van takjes, sprietjes en andere onreinigheid te zuiveren.

De teksten links en rechts van het toegangshek tot het kerkhof, aan de kerkhofzijde ervan, zijn van Staring. Foto van gemaakt (foto 10).

Eibergen

Naast de voordeur van de Nederlands Hervormde kerk is een gedenksteen ingemetseld, waarop staat: ‘willem sluiter / predikant / dichter / 1653-1672 / Prediker in deze kerk / Pastoor der gemeente / Dichter tot Gods Eer / 1935 / Protestants Eibergen’. Foto van gemaakt (Mislukt). Bij de autochtone sigarenboer een ansichtkaart van de Nederlands Hervormde kerk gekocht (Tijdens thuistocht na mijn Reis lang literaire pleisterplaatsen uit de auto gewaaid).

In het doktershuis dat ‘ons’ méér interesseert















omdat daar in 1902 Menno ter Braak werd geboren, heeft enige jaren geleden brand gewoed, ten gevolge waarvan het interessante pand heden een uitgebluste aanblik biedt. Foto van gemaakt (foto 11). Het krot wordt nog dit jaar gesloopt. Die Wim!

Eibergen was de woonplaats van de stichtelijke dichter Willem Sluyter, die er predikant was; maar vlak bij zijn kerk staat het doktershuis dat ón méér interesseert, want daar werd in 1902 Menno ter Braak geboren.

Behalve de de literaire toerist hol toegeeuwende bouwval bewaart Eibergen geen herinnering aan Ter Braak, de schrijver, zèlf. Op het oude gemeentekerkhofje, waar de naam Ter Braak veelvuldig van het grafgesteente valt af te lezen, ligt het graf van zijn ouders, beide overleden in 1952, moeder Ter Braak drie maanden na vader Ter Braak, die te Eibergen tot op de huidige dag ‘De oude dokter’ wordt genoemd.

2

Hierna bezocht ik de tandarts. In diens wachtkamer doorbladerde ik Elseviers Magazine van 17 april 1976. Daarin las ik een stukje van Wim Zaal over René de Clercq. Citaat:

In Nederland brengt men René de Clercq in verband met hollebollegijzen-versjes als ‘Tineke van Heule’ en ‘Op de hei zat vader pappe met moeder mamme en hun koter papsemams’ of iets soortgelijks; in elk geval een schrijverij die ons niet meer in geestdrift brengt.

Het is wel zeer gemakkelijk, zo dacht ik, de mond gesperd en de ogen gesloten tegen het schijnwerperlicht boven de boorinstallatie, om in de door Wim Zaal aangeslagen toontoets over verzenmakerij te schrijven. Of het nu de

[p. 79]

verzenmakerij van René de Clercq is of niet.

Gesteld, ik zou als volgt Gerrit Achterberg citeren: ‘Hij dacht bij zijn eigen in de regen op een miezerige morgen in de Dapperstraat dat hij gelukkig was’ of iets soortgelijks. Hoe goedkoop en anti-poëtisch zou dat zijn, nietwaar? Dat is één. En hoezeer zou het getuigen van dezelfde lulmeierlijke achteloosheid en on-accuratesse als waarmee Wim Zaal in Elseviers Magazine zijn stukken over letterkundige onderwerpen schrijft, nietwaar? Immers dat over de Dapperstraat heeft niet Achterberg, maar J.C. Bloem geschreven. Dat is twee. Want: zomin als Albert Kuyle in Nijmegen is gestorven, maar in Utrecht, Johannes Kneppelhout in Oosterbeek begraven ligt, maar in Katwijk, De Wildenborch in Lochem staat, maar in Vorden, en het geboortehuis



tehuis van Ter Braak een huis is, maar een ruïne, zomin is dat versje over ‘papsemams’ of iets soortgelijks van René de Clercq. Het is van C.S. Adama van Scheltema. Het heet De keuterboer.

‘Nu even de tanden flink op elkaar en de mond wijd open.’ Grapje van mijn tandarts. Altijd weer leuk. Het is hem te doen in een rechter benedenkies. Om er niet aan te denken, probeer ik me hartstochtelijk op iets anders te concentreren. Het boortje piept. ‘Wieuwerd’, denk ik en vervolgens: ‘walvisbenen kunstgebit’.

Jeroen Brouwers

1	Graf Anton van Duinkerken
2	Grafmonument Jacob van Lennep
3	Wildedierenkooi
4	Graf Augusta de Wit
5	Opschrift kerkhof Lochem straatzijde
6	Opschrift kerkhof Lochem kerkhofzijde
7	De Wildenborch. Vorden
8	Graf A.C.W. Staring
9	Zerkplaat op het graf van A.C.W. Staring
10	Opschrift kerkhof Vorden kerkhofzijde
11	Geboortehuis Menno ter Braak
12	Graf van de ouders van Menno ter Braak