De Revisor. Jaargang 3

[p. 24]

Gerrit Bussink
Progressieve literatuur temidden van felle reaktie

In het interview met hem dat elders in dit nummer staat afgedrukt stelt Peter Schneider dat bloeiperiodes inde (Duitse) literatuur altijd zijn ontstaan op de basis van een politieke nederlaag. Naar zijn mening is zo'n periode nu weer in aantocht. Als dat klopt dan moet je zeggen: jammer voor Duitsland (enz.) - gelukkig voor de literatuur. Maar klopt het voor de literatuur van de laatste jaren echt? Is het gerechtvaardigd zo'n nauw verband te leggen tussen de politieke en de literaire ontwikkeling in de Bondsrepubliek? En als dat het geval is, waar ligt dan de kern van de politieke nederlaag en waaruit bestaat de aanzet tot de nieuwe bloeiperiode van de Duitse literatuur die Schneider ziet dagen?

Kijken we naar de politiek/ekonomische en naar de literaire ontwikkeling in het Westduitsland van het laatste decennium dan blijkt er tussen die twee aspekten een tamelijk overzichtelijke en duidelijke parallel te bestaan.

Door het restauratieproces van het politieke en ekonomische systeem, de koude-oorlog-voering, het verbod van de kommunistische partij in 1956, de anti-atoombeweging, het verzet tegen de oorlog in Vietnam, tegen de autoritaire samenlevings-strukturen en tegen het kolonialisme was er een situatie geschapen die de aandacht tot ver in de zestiger jaren vooral op de politieke situatie en op de politieke diskussies gericht hield. Mede daardoor droeg de literaire produktie een sterk agiterend karakter, wat niet alleen zichtbaar werd in allerlei protest- en agitprop-richtingen, maar ook bij iemand als de op zijn publiek scheldende Peter Handke. De verhalen over de dood van literatuur als schone letteren kwamen daarom in zo'n tijd natuurlijk niet uit de lucht vallen. Literaire salons, waarvan ook de beroemde Gruppe 47 in een later stadium niet meer dan een variant was, konden geen alternatief formuleren tegen de bijna allesoverheersende politieke indrukken van die jaren. Wel heeft de politieke protestbeweging die zich vooral rond de universiteiten koncentreerde een bewustzijnsontwikkeling teweeg gebracht waarvan daarna (inderdaad ná de bijna komplete nederlaag van de progressieve anti-autoritaire oppositie aan de universiteiten en elders) ook de literatuur profiteerde.

Daarbij kun je grofweg drie richtingen onderscheiden: de jonge en invloedrijke generatie die zich de laatste vijf à tien jaar begint te manifesteren en die vooral voortkwam uit de politieke en (anti-)literaire diskussies van de tweede helft van de jaren zestig, een generatie die belichaamd wordt in mensen als F.C. Delius, Peter Schneider, Hans Christoph Buch e.a.; een aanzienlijke groep oudere schrijvers die onder de indruk van de gebeurtenissen in de restauratie-fase van het Westduitse politieke en ekonomische systeem en van de vaak gewelddadige, in zijn uitwassen zelfs terroristische reacties daarop, naar nieuwe posities evalueerden (Heinrich Böll en Martin Walser zijn hiervan sprekende voorbeelden); niet te verwaarlozen is tenslotte ook de veelgelezen maar door de literaire kritiek nauwelijks ter kennis genomen groep waarvan je weliswaar niet kunt zeggen dat ze helemaal pas op de plaats heeft gemaakt, maar die noch qua literaire vormgeving, noch qua literaire inhoud duidelijk nieuwe posities is gaan betrekken waaruit zou kunnen blijken dat ze van de fouten uit de jongste Duitse geschiedenis veel heeft opgestoken. Dit geldt het duidelijkst voor mensen als Hans Habe, wiens roman ‘Palazzo’ deze zomer in Nederlandse vertaling is verschenen en die wel eens niet geheel ten onrechte voor lakei van multi-media-boss Axel Springer is uitgemaakt. Verder kun je ook de vrij grote algemeen humaan, vaak ook religieus georiënteerde groep (waarvan je Luise Rinser een voorbeeld zou kunnen noemen) niet van al te grote mobiliteit ‘beschuldigen’. Er zijn zelfs stemmen die Günter Grass in deze hoek plaatsen.

Literatuur die reageert en verwerkt zal in haar produktie ook feller of tammer zijn naarmate maatschappelijke ontwikkelingen en konflikten zich scherper of zwakker manifesteren. Zonder de andere West-Europese landen inklusief Nederland te onderschatten kun je wel stellen dat de konflikten zich in de jaren zestig het sterkst toespitsten in de Bondsrepubliek en in Frankrijk. In beide landen is na de roerige jaren van de studentenrevolte en de anti-autoritaire akties veel hoop van de jonge generatie de bodem ingeslagen. Met één groot verschil: terwijl in Frankrijk de door de studenten beweging opgeroepen reaktie met enige voorzichtigheid probeerde om de hervormingsdiskussies in te dammen en de reeds bereikte resultaten te neutraliseren, was in de Bondsrepubliek de reaktie van het Pruisischtraditionele apparaat van staat en ekonomie zondermeer bruut te noemen. De extremistische oppositie als van de Rote Armee Fraktion werd daarbij dankbaar als excuus aangegrepen, maar

[p. 25]

was die er niet geweest, dan had men ongetwijfeld wel andere motieven gevonden. Berufsverbote, politieke justitie (zoals in het geval Peter Paul Zahl, een linkse schrijver, verdacht van ‘anarchistische’ sympathieën, die eerst tot vier en daarna door een truc van de justitie tot 15 jaar werd veroordeeld wegens verzet bij zijn arrestatie - hij kreeg de maximaal mogelijke straf, omdat hij als een vijand van de staat wordt beschouwd) en censuur zijn slechts enkele voorbeelden van de rigoreuze politieke repressie in dat land.

Een van de gevolgen van de meer politieke oriëntering in de zestiger jaren was een intensieve diskussie over vorm en funktie van de literatuur en de samenhang van die twee aspekten. Daarbij speelde, en speelt nog steeds, de diskussie over de mogelijkheden van dokumentaire literatuur een vooraanstaande rol. Er kwamen een aantal vrij extreme opvattingen naar voren, zoals bijvoorbeeld de stelling dat literatuur alleen als pure realiteits weergave resp. documentatie van realiteit in deze tijd nog in staat zou zijn om in de hoofden en in het dagelijks leven van de mensen nog enige verandering te bewerkstelligen. Günter Wallraff was een van degenen die een tijdlang bij zulke tamelijk vergaande opvattingen over de rol van het document in de literatuur zwoeren, een standpunt dat bij hem ook het meest voor de hand lag omdat zijn onthullende reportages over het totale ontbreken van demokratie binnen de bedrijfsmuren inderdaad alleen maar op die manier konden funktioneren en dan ook vaak praktische veranderingen (hoewel natuurlijk geen principiële) voor de direkt betrokkenen tot gevolg hadden. Anderen gingen in hun opvattingen en ook in hun werkwijze niet minder ver. Naast Wallraff's reportages zijn er vele voorbeelden te geven van de verschillende mogelijkheden die een collage van documenten bleek te bieden. Indrukwekkend is in dat verband het satirische ‘Unsere Siemenswelt’ van F.C. Delius, een ‘Festschrift’ ter gelegenheid van het 125-jarig bestaan van de firma Siemens waarin hij in de huid van een Siemens-scribent kruipt en in de vorm van een feestelijk jubileum-boek talloze informaties opdist die inhoudelijk allemaal tegen de praktijken van het concern gericht zijn. Eerder had Delius al in 1966 op soortgelijke manier een congres van de CDU aangegrepen om door middel van een collage van citaten van bekende politici en ekonomische machthebbers een indruk te geven van het gevaar van hun opvattingen.

Ook Enzensberger (met zijn stuk ‘Das Verhör von Habana’ en zijn documentaire roman ‘De korte zomer van de anarchie’ over de Spaanse anarchist Durruti, die in de Spaanse burgeroorlog is omgekomen), Peter Weiss met zijn stuk over het Auschwitz-proces ‘Die Ermittlung’, Dieter Kühn (‘Die Präsidentin’ e.a.), Bernt Engelmann (‘Grosses Bundesverdienstkreuz’), Kipphardt (‘In Sachen J.R. Oppenheimer’) en vele andere auteurs leverden met hun ‘documentaire’ werk in de meest uiteenlopende varianten (subjektieve ordening van documenten of delen ervan; koppeling van fiktie met non-fiktie; konkrete reconstruktie van bepaalde gebeurtenissen of processen) voldoende tegenargumenten tegen degenen die zoals

Klaus Staeck

Heinz Piontek vonden dat op deze wijze de scheppende fantasie van de schrijver de das omgedaan werd.

De literatuur in Westduitsland blijft in beweging. Gezien de onderwerpen die er aan de orde zijn is daarbij kennelijk sprake van een reactie op de grote politieke druk op de vooruitstrevende jonge generatie, die enkele jaren geleden door een kombinatie van grondige theoretische diskussies en praktische akties de wind in de zeilen leek te hebben gekregen. Maar dat leek inderdaad alleen maar zo, want de verschillende richtingen in de meer vooruitstrevende literatuur (voor een nadere bepaling daarvan zij ook maar weer gemakshalve naar het interview met Peter Schneider verwezen) zijn behoorlijk in de verdediging gedrongen. En als Peter Schneider zich niet zo optimistisch over de situatie in de Bondsrepubliek uitlaat dan heeft dat te maken met een aantal keiharde feiten als de onlangs door Bondsdag en Bondsraad aangenomen veranderingen in het wetboek van strafrecht: de beruchte paragrafen 88 en 130 die het mogelijk maken om literatuur te verbieden waardoor volgens de een of andere willekeurige officier van justitie illegale gewelddaden worden ‘bevorderd’ (bv. door er met enig begrip over te schrijven). En dan te bedenken dat volgens het wetboek van strafrecht het kraken van een huis, fabrieksbezettingen,

[p. 26]

spontane stakingen met stakingsposten evenzeer tot geweldpleging wordt gerekend als bomaanslagen en dergelijke. In ieder geval zijn schrijvers, drukkers, verspreiders, verkopers etc. in zo'n geval allemaal strafbaar - drie jaar maximaal staat daarvoor!

De omvang van door zulke maatregelen veroorzaakte zelfcensuur is moeilijk te schatten omdat je nooit weet hoeveel er in het andere geval wél resp. ánders zou zijn geschreven. Maar de tendens is duidelijk: Nu de tijd er door het veranderde politieke en ekonomische klimaat rijp voor is worden er een aantal administratieve en juridische maatregelen doorgedrukt, die zo nodig in de toekomst op elk gewenst moment kunnen worden toegepast.

Mede door zulke achtergronden geeft de huidige literaire situatie in de Bondsrepubliek een toenemende solidarisering te zien. Sektarische diskussies zoals die de laatste tien jaar door het theorie-fanatisme van een aantal linkse groepen vooral op politiek terrein optraden hebben binnen de literatuur een volstrekt ondergeschikte betekenis. De diskussies tussen enerzijds de groepering rond de DKP - de sinds 1968 weer toegelaten kommunistische partij die weliswaar elektoraal geen enkele rol speelt maar in kultuurpolitiek opzicht een des te grotere - en anderzijds de zichzelf als ‘ondogmatisch’ links definiërende groepen rond uitgeverijen als de Rotbuch en de Wagenbach Verlag zijn niet sektarisch te noemen omdat ook binnen die groepen zelf vrij intensieve meningsverschillen bestaan. De grenzen tussen de standpunten van de verschillende groepen zijn vaak vloeiend wanneer het gaat om de zin van de keuze van bepaalde literaire middelen en om de vraag hoe expliciet de partijdigheid van een schrijver in een literair werk tot uitdrukking mag/moet komen.

Hoe ingrijpend en ernstig de situatie in de Bondsrepubliek door de schrijvers wordt ervaren blijkt ook uit de houding van een groot deel van de ‘oudere’ schrijversgeneratie. Alfred Andersch bijvoorbeeld, een van de belangrijkste anti-fascistische Duitse schrijvers (zie daarvoor o.a. zijn veelbesproken roman ‘Winterspelt’ uit 1973), veroorzaakte dit jaar volkomen onverwacht een enorme rel met zijn gedicht (!) ‘Artikel 3 (3)’, waarvan de Nederlandse vertaling in Vrij Nederland van 5 juni j.l. stond. In dat gedicht citeert Andersch aan het begin artikel drie van de Westduitse grondwet waarin staat dat niemand vanwege ras, geloof, politieke overtuiging benadeeld mag worden. Dit citaat konfronteert hij vervolgens met de bestaande praktijken van het Berufsverbot en vergelijkt dan de ondervragers van de mensen die van anti-kapitalistische sympathieën verdacht worden met de beulen uit de nazi-kampen. Het gedicht werd prompt door een schijterige tv-boss voor uitzending verboden, waarmee hij de zoveelste illustratie van de al vergevorderde (zelf-) censuur in de media gaf.

Maar Andersch bevindt zich in goed gezelschap, want ook onverdachte mensen als Heinrich Böll en Martin Walser, die men nu niet bepaald in de agit-prop-hoek kan plaatsen, zijn de laatste jaren met hun werk steeds duidelijker en direkter ingegaan op de politieke ellende in hun land. Zo laat Böll in ‘De verloren eer van Katharina Blum’ zien welke mensenvernietigende invloed een hetzecampagne in de boulevardpers kan hebben. En Martin Walser, die met zijn Kristlein-trilogie en ‘Ehen in Philipsburg’ nog heel algemeen de beperktheid van het kleinburgerlijke intellektuelenmilieu schilderde, is sinds ‘Die Gallistl'sche Krankheit’ begonnen zijn romanfiguren niet alleen maar te portretteren maar ze ook konklusies te laten trekken uit wat ze meemaken. Het meest duidelijk was nog de keuze van Gallistl: voor zijn nieuwe, linkse omgeving. Maar Walser doet zoiets niet kritiekloos zoals uit zijn laatste boek ‘Jenseits der Liebe’ blijkt waarin de vertegenwoordiger Franz Horn zich als een volslagen mislukkeling ziet afgaan tegenover zijn collega's in het bedrijf waar hij werkt: jonge dynamische managertypes met academische opleiding die hem in kille technokratenstijl, maar wel met schouderklopjes, boven het hoofd groeien. Horn geeft zijn handtekening aan een door kommunisten gevoerde aktie. In de partij zelf ziet hij echter maar weinig heil zolang die zich blijft gedragen als een wat hij treffend noemt ‘buitenlandse partij’ - wat Walser weer op een reprimande kwam te staan van de nauw met de DKP verbonden Gerd Fuchs, romancier en dichter en een van de mensen voor wie het verwijt van ‘overidentifikatie’ (zie Peter Schneider in dit nummer) wel opgaat.

Overigens is het probleem van al dan niet identifikatie met een (politieke) lijn een van de zaken die binnen de groep van zeg maar ‘verfassungsfeindliche’ literatoren de scherpste scheidslijnen trekt. De sterkste posities aan weerszijden van die grens worden ingenomen door twee groeperingen die ook in het kultuur-publicistische wereldje het meest van zich doen spreken: - de groep waarvan het bij de Rowohlt-Verlag verschijnende ‘Literaturmagazin’ de voornaamste spreekbuis is - een groep die vaak als ‘niet gebonden’ of ‘ondogmatisch’ links wordt gekwalificeerd;

- de groep die zich de laatste jaren rond de DKP geformeerd heeft en die vooral aan het woord komt in een tijdschrift als de ‘Kürbiskern’ en in de literaire edities van de Autoren Edition van de Bertelsmann Verlag in München.

De manier en het niveau waarop tussen deze twee vleugels gediskussieerd wordt komt heel aardig uit de verf als we een paar algemene uitspraken over literatuur naast elkaar zetten.

Zo formuleerde Hans Christoph Buch, een van de verantwoordelijke mensen van het ‘Literaturmagazin’, tijdens een symposium in Graz in 1974 zijn uitgangspunten als volgt:

‘Ik zie niets in een literatuur van de kleine stapjes, ik zie er niets in wanneer iemand een roman schrijft alleen om te bewijzen dat er ergens een ondernemingsraad ingesteld moet worden, want om dat te bewijzen hoef je geen roman te schrijven. Echte realiteit is altijd onrealistisch, schrijft Kafka. Ik beschouw überhaupt alleen dié literatuur als realistisch die de “alleenvertegenwoordigingseis” van de realiteit van de hand wijst, die niet alleen het bestaande schildert, maar die de utopische mogelijkheden laat zien die in de dagelijkse werkelijkheid verstikken en verkommeren. En ik vind dat we niet langer moeten luisteren

[p. 27]

naar bevrijders die in hun privé leven onderdrukkers zijn en die ons oproepen om de bevrijding van hun persoonlijke wensen tot na de revolutie uit te stellen.’ (Op de wat onfrisse suggestie van de laatste zin zal ik hier niet verder ingaan.)

En in ‘Literaturmagazin 4’ vervolgt Buch dan min of meer programmatisch: ‘Literatuur moet gevaarlijk zijn’, heeft Wallraff in een interview na zijn aktie in Griekenland gezegd [waar hij zich in Athene met een ketting om zijn hals op het Plein van de Grondwet vastketen de en stencils uitdeelde waarin hij tegen de junta protesteerde - gb], ‘levensgevaarlijk’ - voor de schrijver zelf evenzeer als voor de maatschappij waarin hij leeft en schrijft. Dit soort engagement lijkt mij produktiever, maar ook riskanter voor de schrijver dan de identifikatie met een politieke partij, of dat nu een kommunistische of een sociaal-demokratische is, dat doet er niet toe. Het mag dan misschien lichtvaardig of arrogant klinken, maar ik geloof dat de schrijver zelf een soort anarchist is, die met de middelen van de literatuur individuele terreur bedrijft.’

Op deze laatste uitspraak van Buch reageerde de redaktie van de ‘Kürbiskern’ in het nummer over satire (nummer 1/1976) al even programmatisch:

‘Ergens in de berm van de weg hurkt echter, schilderachtig gekostumeerd, de redakteur van het Literaturmagazin Hans Christoph Buch, en die wijst op een maatschappelijk fenomeen waarvoor volgens hem de literatuur zich meer zou moeten interesseren: het terrorisme. En niet om de maatschappelijke verbanden te laten zien, maar om de auteur de gelegenheid te geven “zijn existentie in de waagschaal” te stellen, omdat de dichter daar naar zijn wezen bijna recht op heeft... In wezen zegt Buch: iedere schrijver moet vooral doorgaan met in zijn eentje te werken, hij kan en mag rustig wat kunstjes uithalen, maar de literatuur is aan het eind van haar latijn als ze samen met anderen - “van buitenaf gestuurd” - handelt. Het is een slechte grap als Buch zich daarbij op Wallraff beroept. Juist van die schrijver zou je praktische solidariteit in plaats van hysterische pose, strikte betrokkenheid op de praktische werking van het geschrevene in plaats van het ijdele tentoonstellen van het eigen persoontje kunnen leren. Gevaarlijk, zelfs levensgevaarlijk, om met Wallraff te spreken, zou literatuur vooral moeten zijn voor de maatschappelijke fenomenen waar ze tegenop moet boksen. Literatuur die haar levendigheid niet aan kamikaze-vluchten van individuele auteurs ontleent maar die levendig is omdat ze wantoestanden veranderbaar vindt en aan die verandering meewerkt, dié literatuur heeft geen circus-slachtoffers nodig.’

[p. 28]

De hier weergegeven, zeer duidelijk van elkaar verschillende posities vinden natuurlijk ook hun weerslag in de literaire produktie. Zo heeft Buch zelf in zijn enige tijd geleden bij Wagenbach verschenen verhalenbundel ‘Aus der neuen Welt’ laten zien wat de literair-inhoudelijke en de literair-formele implikaties van zijn opvattingen zijn. Zijn stijl is heel sterk ontleend aan de korte en informatieve verslaggeverachtige schrijfwijze - weinig suggererend, koel beschrijvend. Inhoudelijk doet Buch zijn ideeën eveneens recht: belangstelling voor het individu en afwijzing van alle georganiseerde, op taktische overwegingen gebaseerde politiek. Het eerste komt tot uitdrukking in het verhaal over de opstand van de gevangenen in de gevangenis van Attica in 1971, waarbij de politici ervoor verantwoordelijk waren dat een groot aantal gevangenen volledig onnodig werd afgeslacht. Het tweede blijkt uit het ook in de bundel opgenomen verhaal ‘Die Invasion von Siam’, waarin Buch de Amerikanen en de Russen allebei, na onderlinge afspraken vanzelfsprekend, een stukje van de wereld laat veroveren. Of er tussen die twee ook principiële verschillen bestaan die ons denken over hun handelen, ondanks alle flaters die links en rechts geslagen worden, ook enigszins zouden kunnen of moeten modificeren, dat speelt in het verhaal geen enkele rol.

Aan ‘de andere kant’ staat dan de laatste jaren de literaire produktie van iemand als genoemde Gerd Fuchs of Roland Lang (met zijn stilistisch en formeel gezien heel sterk geschreven roman over het politiseringsproces van iemand in de zestiger jaren ‘Ein Hai in der Suppe oder das Gluck des Philipp Ronge’ - Autoren Edition), waarin de uitbeelding van ervaringen en ontwikkelingen van individuen er kennelijk - gezien de vaak onlogische ‘breuken’ in de ontwikkeling van de helden - alleen nog maar toe dienen om te laten zien dát resp. hóe zij hun weg vinden naar de partij van de arbeidersklasse. Ook Franz Josef Degenhardt kan zich aan deze ‘logica’ in zijn jongste roman ‘Brandhaarden’ niet helemaal onttrekken; daarentegen is zijn eerste roman ‘Lont’ nog steeds een van de sterkste roman-debuten van de laatste vijf jaar.

Tussen de polen van de beide hier weergegeven richtingen in de progressieve Westduitse literatuur van de laatste jaren bestaan natuurlijk een groot aantal tussenposities die wat minder nauwkeurig af te bakenen zijn.

Zo weigeren de meeste schrijvers van uitgeverijen als Rotbuch en Wagenbach en Rowohlt (speciaal die van de serie ‘das neue Buch’, waarin overigens min of meer zelfstandig ook het ‘Literaturmagazin’ verschijnt) en van het voor de progressieve kultuurpolitiek zeer belangrijke maandblad ‘konkret’ (met regelmatige bijdragen van schrijvers als Böll, Wallraff, Gremliza, Karsunke, maar ook van Gerd Fuchs en anderen) om dergelijke posities te onderschrijven.

Mensen als Peter Schneider, Christian Geissler (‘Das Brot mit der Feile’), Uwe Timm (‘Hete zomer’), Günter Walraff, Peter Paul Zahl (‘Von einem der auszog, Geld zu verdienen’), Franz Xaver Kroetz en vele anderen zijn er niet op aangewezen om hun figuren lid te laten worden van een partij resp. zich tegen een partij te laten afzetten om hun de nodige uitstraling en overtuigingskracht te verlenen. Hun benadering van mensen via het schrijven van en over literatuur is er in de eerste plaats op gericht het gemeenschappelijke doel in het oog te houden en niet de tegenstellingen onder principieel gelijkgezinden te vergroten - iets dat op vrij extreme wijze wel gebeurd is in de puur politieke diskussies tussen de verschillende frakties, groepjes en partijtjes die veelal uit de studentenbeweging zijn voortgekomen. Diskussies trouwens, die hun invloed niet gemist hebben omdat ze namelijk de progressieve jonge generatie schrijvers in staat gesteld hebben om inhoudelijk verder te komen dan de literatuur in de meeste andere Westeuropese landen waar een opmerkelijke en overdreven aversie tegen theorie bestaat.

Wat de vormaspekten betreft is er van een voorsprong van de jongeren nauwelijks sprake, maar als Peter Schneider gelijk krijgt zullen ook op dat terrein binnenkort enkele initiatieven van ‘ouderen’ als Peter Weiss en ‘buitenlanders’ als een aantal Oostenrijkse auteurs worden overgenomen.

Dat de Bondsrepubliek het Westeuropese land is waar de jonge literatuur (maar ook film en plakkaatkunst) het meest in beweging is, waar vormen worden ontwikkeld waartoe elders pas de eerste pogingen worden ondernomen, waar inhoud er blijk van geeft dat ze iets met de alledaagse werkelijkheid te maken heeft, waar meer dan elders eindelijk weer op een zinvolle manier arbeidersliteratuur van de grond komt via destijds de ‘Dortmunder Gruppe 61’ met mensen als Max von der Grün, Günter Wallraff enz. en tegenwoordig via de zogeheten ‘Werkkreise Literatur der Arbeitswelt’ - dat alles heeft te maken met het feit dat enerzijds een algemene, theoretische diskussie niet uit de weg gegaan wordt (en sommigen verdwalen erin, helaas) en dat anderzijds de felle reaktie en de druk van de konservatieve organen van staat, partijen en ekonomie noodgedwongen tot een soort bindmiddel voor de kultuurproducenten uit de verschillende hoeken geworden is. De resultaten bewerkstelligen hopelijk dat de vrij algemene afkeer die er in Nederland lange tijd tegen de Duitse kultuur resp. literatuur bestaan heeft ten aanzien van de hier beschreven uitingen wat gaat verdwijnen.