De Revisor. Jaargang 3

[p. 42]

Willem van Toorn
Elckerlijck in de nieuwe wereld
over John Updike

John Updikes verhaal ‘De muziekschool’ begint met de zin: ‘Mijn naam is Alfred Schweigen en ik besta in de tijd.’ Een ander verhaal indezelfde bundel (‘Lits-jumeauxin Rome’, uit De muziekschool) vangt aan met ‘De Maples waren nu negen jaar getrouwd, wat bijna te lang is.’ Updikes laatste roman heet A Month of Sundays.

Tijd is een element dat zo constant optreedt in het werk van Updike, dat het naar mijn mening beschouwd kan worden als de kern. Het gaat daarbij om tijd in twee betekenissen: tijd als tijdperk en tijd als dimensie, als motor van verandering, van voorbijgaan. Tijd in de tweede betekenis staat centraal in de vele verhalen waarin Updike terugkeert naar zijn jeugd, of (om aan de veilige kant te blijven) naar de jeugd van de ‘ik’ in die verhalen. In ‘The Dogwood Tree - a Boyhood’ (uit Assorted Prose) is de ik ongetwijfeld Updike zelf. In andere verhalen duiken andere achternamen op (‘Nordholm’ in ‘The Happiest I've been’, uit The Same Door) of ontbreekt een naam (‘In het voetbalseizoen’ uit De Muziekschool), maar de naam van het stadje waar de jeugd zich afspeelt is bijna steeds Olinger, waar ook de roman The Centaur is gesitueerd.

De jeugd lijkt voor Updike het domein waar het grote voorbijgaan nog niet is begonnen, waar de tijd nog niet aan mensen en dingen heeft gevreten. Er is wel verleden, maar dat is het verleden van anderen, de volwassenen. Van de scholieren die in het verhaal ‘In het voetbalseizoen’ na een voetbalwedstrijd door de donkere straten van het stadje naar huis lopen, zegt hij: ‘En nu, nu we de hoek naar de volwassenheid omsloegen, ontdekten we dat tijd in een zwarte, onuitputtelijke, immense hoeveelheid aanwezig was, als wind.’ De jeugd is het verloren paradijs, waarin de dood nog ver weg is; ze is ook een maatstaf, waaraan kan worden afgemeten wat de volwassenen hebben gedaan met die immense hoeveelheid tijd, in hoeverre ze zich hebben laten aantasten, verraad hebben gepleegd aan het kind dat ze zijn geweest, rollen zijn gaan spelen die ze niet tot een goed einde kunnen brengen.

Dit zou een verklaring kunnen zijn voor de gepreoccupeerdheid van Updikes volwassenen met het verleden, de voorbije tijd, die aan één kant onherroepelijk weg is, maar aan de andere kant als herinnering niet voorbij kan gaan, voortbestaat in beelden, geluiden, geuren. In zijn beste werk lijkt Updike ernaar te streven, de stroom van de tijd stil te zetten, heden en verleden even in één vlak samen te brengen en te kijken wat die confrontatie oplevert. De spanning die je daarbij als lezer ervaart (dat geldt althans voor deze lezer), kan vertaald worden in twee vragen: Lukt het; kun je woorden op papier inderdaad zo opladen met betekenissen dat de kortsluiting ontstaat? en: Wat ontdek je daarbij over mensen; wat voor wezens zijn het eigenlijk; hoe redden ze zich uit de ‘paradox van denkend dier zijn’ (‘De muziekschool’)? Voorbeelden van verhalen waarin het lukt, waarbij je het gevoel hebt met grote helderheid verbanden te zien tussen wat mensen zijn en wat ze hebben ervaren, zijn voor mij ‘Nu is Harv aan het ploegen’ en ‘De blik’ uit De muziekschool en ‘The day of the dying rabbit’ uit Museums and Women. ‘De sluiter klikt,’ zegt een fotograaf in het laatste verhaal, ‘en wat wordt vastgelegd is grotendeels toevallig.’

De meest bizarre en misschien wel best geslaagde poging die Updike op dit Achterbergse gebied heeft ondernomen is naar mijn mening ‘Vier kanten van één verhaal’ uit De muziekschool. Hierin wordt het Tristan en Isolde-verhaal verteld door de vier belangrijkste betrokkenen, Koning Mark, Tristan, Isolde met de Blanke Handen en de Schone Isolde. Tristan bevindt zich aan boord van een oceaanschip, schrijft in de bar een brief aan Isolde en confronteert de lezer met zo'n krankzinnig mengsel van tijden en perioden, dat het resultaat hetzelfde opheffen van tijd is dat Updike in andere verhalen bereikt. Een paar citaten:

‘Ik schrok nogal toen ik, vlak voor mijn vertrek, van Brangien hoorde dat je naar een psychiater gaat.’

‘De schrijfkamer... is uitgerust met aan flarden gelezen nummers van Paris Match.’

‘... zoals ik eens, vol zweren wonden en op leven na dood in Whitehaven belandde.’

‘Maar ik, die de draak heb verslagen...’

Ook in de brieven van de anderen lopen middeleeuwen en twintigste eeuw door elkaar. In de brief van Isolde met de Blanke Handen staan de borden te rammelen in de afwasmachine, de kinderen zijn op school, maar tegelijkertijd moet ze naar een feest op het kasteel van koning Mark en schrijft ze: ‘Zijn lezing is, dat ze uit hetzelfde glas hebben gedronken.’ Koning Mark schrijft over juridische stappen, de psychoanalyse van de Schone Isolde en de ‘toverdrank’ waartegen hij zijn alchemis-

[p. 43]

ten een tegengif heeft laten ontwikkelen. De lezer blijft achter met het gevoel dat tijd er niet toe doet, dat mensen struikelend en tastend op de aarde rondlopen, niet in staat hun meest geheime gevoelens in overeenstemming te brengen met de wetten en regels die ze zelf hebben ontworpen.

Dat brengt mij op de tijd in de eerste betekenis, die een centrale plaats inneemt in Updikes werk: de eigen tijd. Ik ken weinig schrijvers die hun tijdgenoten zo dicht op de hielen zitten als Updike. Van zijn eerste werk af is hij bezig geweest met een soort onderzoek van wat er gebeurt in het denken en handelen van de mensen om hem heen. Als je dat wilt, zou je zijn hele oeuvre zoals dat nu op tafel ligt, van The Same Door (1959) tot A Month of Sundays (1974) kunnen lezen als één lang moraalonderzoek, gebaseerd op uiterst scherpe waarnemingen en uitgevoerd met een steeds zorgvuldiger techniek. Moraal ligt voor Updike kennelijk in de eerste plaats besloten in menselijke handelingen bij de omgang met anderen (en jezelf, maar misschien is dat wel hetzelfde); waarschijnlijk is daarom zijn aandacht steeds meer gericht geraakt op de seksuele moraal, het gebied waarop het paradoxale van het menselijk gedrag het scherpst tot uiting komt, het grensgebied tussen ‘droom en daad’. Ik haast mij, hier bliksemsnel aan toe te voegen, dat hij daarbij niet uit is op het vinden van regels, of het formuleren van zedelessen, maar op iets dat ik niet anders kan aanduiden dan als een vorm van onderzoek: hoe gedragen we ons; waarom gedragen we ons zo; kun je verbanden duidelijk maken, de paradox zichtbaar maken; zal het ons ooit mogelijk zijn met die paradox te leven in een nieuwe argeloosheid?

Aan de gespletenheid van vrijheid en gebondenheid, vooral in het huwelijk, zijn de meeste verhalen in De muziekschool gewijd, maar ook bij voorbeeld de romans Couples, Rabbil Run en Rabbit Redux en A Month of Sundays. Updike beschrijft onze tijd als een cultuurperiode waarin zo veel fundamentele zekerheden zijn weggevallen, dat mensen zich er in rondbewegen zonder houvast in religie, werk, maatschappelijke orde, een periode waarin het enige houvast lijkt te liggen in anderen, die ook al geen houvast bieden, maar alleen nieuwe onzekerheden aandragen’. ‘Ik ben noch muzikaal, noch religieus,’ zegt Alfred Schweigen in ‘De muziekschool’. ‘Ieder moment van mijn leven moet ik erover nadenken waar ik mijn vingers neer moet zetten, en zet ik ze neer zonder het vertrouwen te hebben dat ik een akkoord zal horen. Mijn vrienden zijn net als ik. Wij zijn allemaal pelgrims, struikelend op weg naar een scheiding.’ In dit citaat zijn de drie elementen verzameld, die Updike in ‘The Dogwood Tree - A Boyhood’ noemt als de drie hoofdthema's die hij als kind in het leven ontdekte: seksualiteit, religie en kunst. Dit zijn ook de drie terreinen, waarop mensen pogingen ondernemen de tijd uit te schakelen, zichzelf even de illusie te geven dat het voorbijgaan ongedaan kan worden gemaakt.

Een sleutel tot Updikes werk is het wonderlijke en vermakelijke Bech: A Book, waarin de Amerikaanse schrijver Bech, die al vijf jaar geen letter meer heeft geschreven, op een culturele reis is door Oost-Europa, ‘als een laagvliegende U-2.’Tegen een Bulgaarse dichteres, die hij bij een officiële ontvangst ontmoet en op wie hij verliefd wordt, zegt Bech, dat hij in zijn werk heeft geprobeerd ‘onder de melodie van de handeling een tegenmelodie van beelden te plaatsen.’ Dat is wat Updike in een groot deel van zijn werk doet. Tegen dezelfde dichteres zegt Bech, dat hij nog eens een essay heeft geschreven over het orgasme...’ - ken je dat woord?’

Ze schudde haar hoofd. Hij herinnerde zich dat dit Ja betekende.

‘- over het orgasme als volmaakte herinnering. Het grote mysterie is, wat herinneren we ons?’

Bech moet verder op zijn reis zonder dat het tot een wezenlijk contact met de dichteres komt, en het antwoord wordt niet gegeven. Hier zijn de barrières: tijd en een reisschema en taal, in andere omstandigheden zijn er andere barrières, een mens stelt vragen, krijgt geen antwoord en neemt als Elckerlijck afscheid van wat troost, gezelschap, zou kunnen zijn.