De Revisor. Jaargang 3

[p. 13]

Anton Haakman
Extatische reizen naar hemel en hel

Ook na 1969 is het reizen naar de maan science fiction gebleven, met de nadruk op fictie. Wij hebben op de televisie, lang geleden alweer, gezien hoe twee robots rare sprongen maakten op een onbepaalbaar stuk grond. Tijdens het amateurfilmfestival van Harlingen werd een 8-mm-filmpje vertoond van een meneer uit Hengelo die een maanreis met behulp van speelgoed geloofwaardiger wist voor te stellen dan dat tv-programma. Een enkele oplichter, hier te lande, viel door de mand toen hij deed alsof hij vanuit Amerika ooggetuigeverslagen gaf terwijl hij thuis zat; de anderen hebben we niet kunnen ontmaskeren, maar de twijfel is gebleven. De Amerikanen hadden kennelijk niets beters weten te verzinnen dan een dure verfilming van Jules Verne's ‘Reis naar de maan’: Ook een militair project, basis Cape Kennedy, Florida, in de nabijheid van Verne's Stone Hill; stuurraketten; de terugreis niet meer dan een duizelingwekkende val in zee - maar zo kwam Icarus immers ook al terug van zijn ruimtereis. Daarna de triomftocht. Het thuisfront, bij Verne volumineus belichaamd door de heer Maston, was op eigentijdse wijze vervangen door een aantal anonymi in een computercentrum, en kanonnen beginnen nu ook echt uit de tijd te raken, maar verder leek het alsof Vernes profetie zichzelf in vervulling had laten gaan. Sinds de uitvinding van de film wordt nu eenmaal ieder bedenksel zo snel mogelijk gerealiseerd, zelfs als het zo zinloos is als de ruimtevaart.

De Russen ging het kennelijk te ver, zij hebben nooit mannen op de maan afgezet. Bij de Amerikanen ging het kennelijk meer om het amusement dan om de wetenschap. Maar als zulke dromen in daden worden omgezet, als Verne's astronauten halverwege het boek (Vuur!) zijn opgestegen, is de aardigheid eraf. De fantasie wordt dan beperkt door het waarmaken en het waarnemen.

Henri Michaux meent dat reizen en extase niet goed samengaan: ‘De poëzie wil in vervoering raken bij het reizen... maar houdt de reis wel zoveel van vervoering? Dichters zouden van het reizen willen houden als van een vrouw, maar de reis is iets mannelijks; aktie is zijn hartstocht.’ Het is de vraag of hij principieel gelijk heeft, maar de ruimtevaarders van nu doorstaan in ieder geval voordat ze opstijgen een psychologische test die uitmaakt of ze voldoende lijken op Vernes doortastende astronaut Michel Ardan.

Het Apollo-project heeft een eind gemaakt aan onze nieuwsgierigheid naar de maan. Niemand denkt er nog aan de saaiste plek van het universum opnieuw te gaan bezoeken. Het reizen naar de maan eindigde in 1969, het begon lang voor Verne. Aanvankelijk wat lacherig. Lucianus van Samosate schreef in 125 n. Chr. zijn dialoog ‘Een waar verhaal’ als parodie op andere opschepperige reisverhalen. Dante, Ariosto en Kepler bereisden het heelal zonder zich veel van de stand der techniek aan te trekken: engelen, demonen of het voertuig waarmee Elias ten hemel was gestegen zorgden voor de drijfkracht. Francis Godwin maakte in 1638 gebruik van wilde zwanen, bij Cyrano de Bergerac tracht de astronaut in 1648 op te stijgen door flessen met dauw om zijn middel te binden (de zon trekt dauw aan), maar in 1662 maakt hij in een tweede boek gebruik van raketten. Geleidelijk gaat men de mogelijkheden van een ruimtevaart zonder bovennatuurlijke krachtbronnen serieus nemen. John Wilkins geeft in ‘A discourse concerning a new world and another planet’ te kennen dat hij de maanreis voor mogelijk houdt, en hij roept op tot wetenschappelijk werk dat daarop gericht is. In 1728 beschrijft McDermot een reis naar de maan per granaat, en in 1774, 39 jaar voor Montgolfier, beschrijft Christian Kindermann een ruimtereis met een vacuumballon, naar een idee van de 17de-eeuwse jezuiet Francesco Lana die dacht dat een luchtledige bol lichter dan lucht was, maar die zijn uitvinding niet aan de praktijk wilde toetsen omdat God zoiets nooit goed zou vinden: als je zou kunnen vliegen, zou je zware voorwerpen op mensen kunnen laten vallen. Het schrikbeeld van het bombardement zat er ook in bij Wilkins, en bij Bilderdijk, die in 1813 een ruimtevaart per luchtschip beschreef, in 1831 gevolgd door Poe's ‘Unparalleled Adventure’ van ene Hans Pfaal, een Rotterdamse blaasbalgenmaker die, in financiële moeilijkheden geraakt, opsteeg in een ballon van oude kranten.

Jules Verne schreef ‘De la terre à la lune’ in 1865; het jaar daarvoor had hij zijn ‘Voyage au centre de la terre’ gepubliceerd. Beide boeken zijn in veel opzichten complementair. Voor het kanon dat het maanschip moest afvuren werd een 300 m diepe put gegraven, de astronauten werden uitge-

[p. 14]

braakt door een kunstmatige vulkaan, ze overwegen vanaf de maan kogels met berichten naar de aarde te schieten vanuit een echte vuurspuwende berg. De hele reis blijkt op niets anders uit te draaien dan een bezichtiging van de vulkaan Tycho. De reis naar het middelpunt der aarde begint met de afdaling in een vulkaan, of eigenlijk al met de bestijging van een toren waar de jonge held Axel van zijn mentor professor Lidenbrock les krijgt in het ‘in de diepte kijken’. Verne zelf verwijst in dit boek naar de ‘facilis descensus Averni van Virgilius’, de gemakkelijke afdaling bij Avernus, de toegang tot de onderwereld. Virgilius was ook Dantes gids bij diens reis naar het binnenste der aarde waar zich Satan bevindt die na zijn val als een komeet aan de ‘andere kant’ van de destijds bekende aarde was ingeslagen, op de plek waar uit de weggeslagen aarde een vulkaan ontstond, de Louteringsberg. Vernes reizigers bereiken het middelpunt niet, Dante en Virgilius wel: zich vasthoudend aan de haren van de ingevroren duivel maken ze de Grote Verandering door die gepaard gaat met het passeren van dit kritieke punt: wat boven was, is nu beneden, de avond is ochtend geworden; Satan, de kwade worm die de aarde als een appel heeft doorboord, hangt nu ondersteboven; ze zijn bevrijd en ze volgen net als later bij Verne een beekje dat als draad van Ariadne leidt naar de uitgang, de vulkaan vanwaar Dante zal opstijgen naar het firmament.

Reizen in de ruimte en in de diepte schijnen elkaar in evenwicht te houden als twee aspecten van één en hetzelfde proces. Beide zijn meestal ook reizen in de tijd: in de algemene en in de persoonlijke voorgeschiedenis. Verne ontmoet in de diepten onze voorouders. Wij weten dat we, als we omhoog

De hebreeuwse letter Aleph wijst tegelijk omhoog en omlaag: wat beneden is, is ook boven.
Illustratie uit Kirchers werken.

kijken, sterren uit een ver verleden zien. Wat beneden is, is ook boven, zeiden de mensen die het onbekende uit het bekende trachtten af te leiden.

Een van de mooiste voorbeelden van een gecombineerde diepte- en ruimtevaart is ‘De onderaardse reis van Klaas Klim’ (Nicolai Klimii Iter Subterraneum, 1751), geschreven door Ludwig Holberg, een Deen van Noorse afkomst. Het boek verscheen in 1890 te Harderwijk in een gekuiste Nederlandse vertaling. Klaas Klim, net afgestudeerd in Kopenhagen, gaat zich in zijn vaderland Noorwegen bezighouden met geologie en mineralogie. Met een pikhaak in de hand daalt hij aan een touw af in een krater. Het touw breekt. Zijn val duurt even lang als die van Alice in het konijnenhol. Na verloop van tijd ziet hij een heldere hemel; eerst denkt hij dat hij dood is, maar dat idee verwerpt hij als ‘al te gek met het oog op mijn schippershaak en de lange staart van touw die ik achter mij aansleepte’. In het binnenste der aarde ziet hij een zon en een planeet. Een tijdlang cirkelt hij als een satelliet om deze satelliet heen, totdat hij wordt aangevallen door een vliegend monster. Hij haalt zijn promotiebul uit zijn tas, maar zijn geleerdheid betekent hier niets, hij moet zich verdedigen met zijn haak. De dodelijk getroffen vogel sleurt hem mee in zijn val naar het planeetje Nazar, waar de bomen de baas zijn. Zij bewegen zo langzaam dat voor hen de planeet ruim van afmetingen is, maar Klaas is 24 x zo snel en daarom wordt hij benoemd tot boodschapper. Te voet maakt hij een Gulliver-achtige reis om de planeet, waarbij hij allerlei alternatieve leefwijzen en staatsvormen ontmoet.

In dit boek over de betrekkelijkheid van de wetenschap zijn ruimte- en dieptevaart identiek. Een verhaal waarin de reis naar maan en planeten in evenwicht wordt gehouden met een tocht naar het binnenste der aarde is ‘Iter Extaticum’ van Athanasius Kircher, waaruit hierachter een paar fragmenten volgen. Het eerste deel werd in 1656 te Rome gepubliceerd, het tweede een jaar later. De ‘Iter’ werd nooit in een moderne taal vertaald, hoewel het hier gaat om een stadium in de ontwikkeling van fantastische literatuur naar science fiction. Athanasius Kircher (1602-1680), een Duitse jezuiet die het grootste deel van zijn leven te Rome woonde en die daar dikke boeken schreef over alle wetenschappen, was in zijn tijd wereldberoemd, vooral vanwege het feit dat hij pretendeerde de hiërogliefen te kunnen ontcijferen; maar in de 19de eeuw werd hij uit de geschiedenis geschrapt omdat zijn hiërogliefenduiding en een paar van zijn andere theorieën niet klopten. Kircher was een gelovig man. Hij kende geen raadsels. Met als uitgangspunt ‘alles ligt in alles besloten’ zag hij het heelal als een coherent, ontcijferbaar, door God geschreven geheimschrift waarvan de code in ieder object lag opgeslagen. Hij werkte aan een machine waarmee al het onbekende via een beperkt aantal cijfercodes en wiskundige bewerkingen berekend kon worden. Eén enkele tabel moest, als een soort steen der wijzen, het grondpatroon aangeven waaruit al het mogelijke door substitutie kon worden afge-

[p. 15]

leid. Zijn ‘Ars Combinatoria’ is een systematische encyclopedie die uitgaat van een principiële ordening van alle dingen. Aan het eind van zijn leven werkte hij aan een ‘Ars Analogica’, een leerboek in de kunst van hoe ‘over een willekeurig thema een uitgebreide verhandeling te schrijven door gebruik te maken van de analogieën die de natuur biedt.’ Deze afleidingskunst (analogica) is ook de logica van de science fiction, een genre waaraan veel van zijn wetenschappelijk bedoelde werk deed denken maar dat hij alleen bewust als fictie bedreef in zijn ‘Extatische Reis’. Zij het met de beperkte natuurwetenschappelijk mogelijkheden van zijn tijd. In het eerste deel, de reis naar de maan en de planeten, vertrekt hij nog als vanouds per engel, maar de tocht door de ingewanden van de aarde wordt gemaakt per kristallen duikboot. Ook al laat Kircher voortstuwing, luchtverversing en verlichting voor het gemak aan zijn beschermengel over, toch is dit de eerste Nautilus uit de fantastische literatuur en de enige afdaling in de onderwereld via waterwegen: Kircher stelde zich het binnenste van de aarde voor als een labyrint van vuur-, water- en luchtgangen: onderaardse verbindingen als oorzaken van bovenaardse zeeën, winden en vulkanen.

Zoals in de oude ruimtevaartliteratuur gebruikelijk was, begon Kircher dit boekje, dat hij schreef op aandringen van keizer Ferdinand III en van een engel die hem in een droom verscheen, met een inleiding waarin hij het fantastische aannemelijk maakte door het als droom te presenteren. Dat procédé was al door Cicero toegepast in zijn ‘Somnium Scipionis’, en in navolging van hem door Kepler (Somnium..., 1634), maar ook later staat de droom, de hallucinatie, de extase aan het begin van menig avonturenverhaal. Zelfs Vernes Reis naar het middelpunt der aarde begint met allerlei valdromen van Axel; onderweg drinken ze veel jenever. De reis naar de maan wordt ingeleid met een drinkgelag op de bodem van de put; de astronauten ervaren de gewichtloosheid als een toestand van dronkenschap. Bij Kircher wordt de extase opgewekt door een muziek die voldeed aan alle voorwaarden die hij in zijn boek Musurgia Universalis had gesteld aan de barokke ‘mucica pathetica’: een muziek die op weldoordachte, efficiënte wijze ‘de ziel buiten zichzelf moet brengen’ door gebruik te maken van de analogie die er bestaat tussen harmonische intervallen (getallenverhoudingen) en gemoedsbewegingen. De componist moet de toehoorder met hartstocht vervullen, maar zelf het hoofd koel houden. De musica pathetica berust op afwisselende emoties als gevolg van een contrastwerking tussen majeur en mineur, tussen consonenten en dissonanten, even en oneven maatsoorten, snel en langzaam: barokke contrasten die een muziek opleverden waarin de krachten zich moesten afspiegelen die het

Het binnenste der aarde, met water, vuur en luchtgangen. Illustratie uit Kirchers Mudus subterraneus, een ander boek over de onder wereld.

[p. 16]

heelal in evenwicht houden. Het begin van de ‘Iter’ is een heldhaftige poging om muziek en de uitwerking ervan op de toehoorder onder woorden te brengen; een voorbeeldig verslag van een concert dat werkelijk heeft plaatsgevonden, zoals Kirchers assistent Caspar Schott in de tweede druk meldde.

De muziek, het eigenlijke ruimtevaartuig, brengt Kirchers personage Theodidact in de harmonie van de hogere sferen, waar hij zijn leidsman, de engel Cosmiël ontmoet - een figuur die vanwege de dialoogvorm ook werd gebezigd door voorgangers als Cicero, Virgilius en Dante. De ruimtereis is natuurlijk een bevestiging van een aantal dingen die Kircher verwachtte: alles ligt in alles besloten, de aarde is een organisme met menselijke vormen, de maan is kaal en onbewoond. Maar op Venus ziet Theodidact hoe vanuit een kristallen berg, tussen bomen vol edelstenen hemelse jongelingen hem met muziekinstrumenten en bloemvazen tegemoet treden: de apostelen. Hun schoonheid tart iedere beschrijving, Kircher gaat zich te buiten aan vruchteloze pogingen. Hoe verder hij van de aarde verwijderd raakt, des te lyrischer wordt zijn taal, en des te machtelozer. Aangekomen aan de rand van het heelal overziet hij het hele (geocentrische) systeem. Een overweldigende aanblik, maar zijn woorden schieten echt tekort.

Het tweede deel, de onderaardse reis, is de verbeelding van een theorie die hij al lang tevoren had opgevat. Op een van zijn vele reizen nam hij vanuit zee een verhoogde activiteit van de Etna en de Stromboli waar, die gepaard ging met een hevige aardbeving. In Napels aangekomen, ging hij op weg naar de Vesuvius om te onderzoeken of deze vulkaan onderaards in verbinding stond met de twee andere. Hij huurde voor veel geld een sterke man die hem aan een touw in de (na de uitbarsting van enige jaren terug nog zeer roerige) krater liet zakken zodat hij vanaf een uitstekende rotspunt zijn onderzoek kon aanvangen en met een instrument van eigen vinding metingen kon verrichten. Het touw brak niet. Hij verschafte zich toegang tot de onderwereld per duikboot. Vermoedelijk heeft de Franse geleerde Nicolas Claude Fabri de Peiresc met wie hij enige tijd te Aix had samengewerkt, hem op dat idee gebracht. Peiresc heeft een studie geschreven over de Nederlander Cornelis Drebbel, graveur, alchemist, uitvinder van een thermostaatkachel, een zeewaterdistilleerapparaat, allerlei explosieven, een eeuwige klok, een verbeterde microscoop en allerlei hydraulische instrumenten; beroemd als constructeur van een vermeend perpetuum mobile en van een onderzeeër waarmee hij ten aanschouwe van een duizendkoppige menigte, onder wie koning Jacobus I, urenlang onder het water van de Theems bleef en daarbij van Westminster naar Greenwich voer. Het vaartuig had geen bodem, was dus een bewegende duikerklok, en kon daarom niet van zuurstof worden voorzien via een snorkel. Een van de roeiers vertelde later dat Drebbel af en toe een fles opende waardoor de lucht gezuiverd werd. Kon hij zuurstof maken? Drebbel wilde zijn geheim alleen prijsgeven in ruil voor de Steen der Wijzen.

Kennelijk had Kircher, die verzot was op technische nieuwtjes, niet voldoende informatie over Drebbels onderzeeër om er zijn kristallen duikboot adequaat mee uit te rusten. Ook de onderzeese reis is meer fantastische literatuur dan science fiction. De onderaardse wouden en monsters zijn belangrijker dan de techniek. Sam Lundwall, auteur van het boek ‘Science Fiction: What it's all about’, maakt zich zorgen over een definitie van het genre waarin ongelijksoortige elementen als ruimtevaart en vuurspuwende draken, moderne techniek en bijgeloof coëxisteren. ‘Waar blijft de logica?’ Maar misschien berust het genre juist op die combinatie: de techniek dient vaak alleen maar om het bijgeloof goed te praten.

Het tweede deel getuigt van meer fantasie dan het eerste. De Duitser Kircher is kennelijk beter in zijn element in de diepte dan in de hogere sferen. Niet voor niets liet Verne zijn expeditie naar het middelpunt der aarde ondernemen door Duitsers. Maar de labyrinten onder en boven ons schijnen elkaar aan te vullen en zelfs niet buiten elkaar te kunnen. De tocht door de onderaardse doolhoven en de reis naar de hemelse sferen zijn metaforen van twee aspecten van een persoonlijk ontwikkelingsproces.

Verne's reizen, zelfs die naar de maan, leiden in de regel naar een vulkaan, een onderaardse grot, een labyrint. In veel verhalen over onderaardse reizen spelen geologen de hoofdrol (ook Kircher hield zich intensief met die wetenschap bezig). Zij stuiten op steeds dieper liggende lagen, maar bereikten meestal niet het doel van hun wetenschappelijke expeditie. Lidenbrock en Axel bereiken het middelpunt niet. De helden van Virgilius, Dante, Kircher, Holberg en Verne vergeten hun oorspronkelijke doel zelfs, omdat ze andere dingen ontdekken. De geologen uit de reizen onder het aardoppervlak zijn te vergelijken met de alchemisten. Voor de buitenstaander zoeken ze in de ‘schoot der aarde’ naar goud. Zelf weten ze dat het Grote Werk een geestelijk proces is. Het reizen naar de diepte komt neer op een graven in het verleden, de historie, de eigen oorsprong. Dat is de zin van het ‘in de diepte leren kijken’. Wie hoog wil stijgen, moet ook diep kunnen dalen, dat is het alternatief voor de ‘hoogmoed die komt voor de val’ van Icarus en Lucifer, want vliegen en vallen horen kennelijk voor ons begrip nog steeds bij elkaar.

Verne noemde zijn reisverhalen ‘voyages extraordinaires’, Kircher sprak van ‘extatische reizen’. Beiden bedoelden hetzelfde: ongehinderd reizen door ruimte (aarde, lucht, water, kosmos) en door de tijd, met als doel het bewijzen van een wetenschappelijke theorie en als resultaat een vaag antwoord op de vraag: wie ben ik?