De Revisor. Jaargang 2

[p. 62]

Ton Anbeek
Methodologie en mensenwerk

Geen enkele academicus gaat zo onder minderwaardigheidsgevoelens gebukt als de literatuurwetenschapper. In de eerste plaats kan hij al nauwelijks exact aangeven wat zijn object is; verder lijkt het aantal benaderingsmogelijkheden van literatuur vrijwel onbeperkt; en tenslotte is het lang niet altijd duidelijk waar de kennis die hij over literatuur vergaart eigenlijk toe dient (wie er wat aan heeft). Bij deze onzekerheden op het punt van object, benaderingswijze en doelstelling komt dan nog een moeilijkheid waarmee biochemici of astronomen nauwelijks te maken hebben: iedereen, tot de eerste de beste ‘ongeschoolde’ gek (Cornets de Groot bijv.) toe, mag van alles over literaire teksten beweren. Op de een of andere manier moet de literatuurwetenschapper waar maken dat wat hij zelf over literatuur te berde brengt, beter, diepgaander of juister is dan wat de leek beweert. Kortom: dat hij het alleenvertoningsrecht heeft op de wetenschap die zich met de schone letteren bezighoudt. En dat zal hem zeker niet makkelijk lukken: het lijkt onmogelijk een scherpe grens te trekken tussen zinloze en zinvolle uitspraken over literatuur.

Het is gezien deze situatie niet onbegrijpelijk dat juist binnen de literatuurwetenschap zo nu en dan de roep om een sterke man zo duidelijk te horen is. Die sterke man, of liever - om het geslacht van het zelfstandig naamwoord te respecteren: die sterke vrouw heet dan De Theorie.

Een paar jaar geleden dacht men die theorie te kunnen lenen van de taalwetenschap. De taalkunde leek zich immers onder invloed van het Chomskiaans imperialisme te ontwikkelen tot een echt vak, een wetenschap die voldeed aan de modernste methodologische eisen. Dat was iets waar de literatuuruitpluizer altijd van gedroomd had. Niet weinig droeg tot het prestige van deze richting bij dat het iets met wiskunde te maken scheen te hebben: dus moest het wel erg exact zijn. De laatste tijd horen we weinig meer van de profeten die letterenstudie met taalkunde probeerden te combineren. Dat komt waarschijnlijk door twee dingen: in de eerste plaats bleek de liefde in de relatie taalkunde-letterkunde helemaal van één kant te moeten komen, en in de tweede plaats ontdekte de verbaasde literatuurwetenschapper dat er bij de taalkundigen helemaal niet zoveel overeenstemming bestond als men eerst maar gemakshalve had aangenomen.

Tijd dus voor een Nieuwe Theorie: op dat moment marcheert Verdaasdonk binnen onder het banier van De Methodologie.

De coherentie van Verdaasdonks artikelen

De opbouw van Verdaasdonks Revisor-artikelenreeks (verder afgekort als: Verd. i, Verd. ii, enz.) is in grote lijnen als volgt. Hij stelt in de eerste aflevering (Verd. i) dat er in de literatuurwetenschap twee methodes worden gehanteerd, de hermeneutische en de logisch-linguistische, en hij wil deze twee methodes analyseren: ‘Een analyse als boven bedoeld, zal haar vertrekpunt in de methodologie moeten hebben. (...) Aan de methodologie nu zijn kriteria te ontlenen waaraan wetenschappelijk onderzoek moet voldoen om met recht “wetenschappelijk” genoemd te worden. De eisen die, meer in het bizonder, aan empirische disciplines gesteld moeten worden, dienen natuurlijk ook te gelden voor de literatuurwetenschap. Om deze reden vormt de methodologie een onontbeerlijk kader voor de aangekondigde analyse.’ (Verd. i, blz. 19). In Verd. i wordt dan dit methodologische kader aangegeven.

Het onderscheid in twee methoden wordt in Verd. ii nog eens gemotiveerd:

‘In de praktijk van de literatuurwetenschap nu, blijkt dat sommige methoden - de hermeneutische - zich expliciet buiten het gegeven methodologische kader plaatsen, en dat andere methoden - de linguistisch-logische - binnen dit kader willen blijven. Dit is de motivering van het eerder gemaakte onderscheid tussen hermeneutische en linguistisch-logische methoden’ (Verd. ii, blz. 38).

In Verd. iii en iv wordt dan eerst met de hermeneutische methode de kachel aangemaakt. We hullen ons daar in een wolk van niet-weten: we blijken niet te weten wat we onder kernbegrippen van de hermeneutiek als betekenis, eenheid e.d. moeten verstaan. Vervolgens wordt in Verd. v duidelijk dat de linguistisch-logische methode ook al een uitgangspunt heeft dat volkomen in de lucht hangt. Op dat moment is het erg spannend geworden want de lezer vraagt zich af: wat blijft er in godsnaam nog over?

De laatste aflevering (Verd. vi) is nogal teleurstellend. De toon is plotseling veel voorzichtiger geworden; waar in eerdere artikelen bijv. werd gesproken over ‘een eerlijk gezegd, vrij dolle, variatie op Gadamers stelling enz.’, daar ontbreekt dat soort ludieke formuleringen nu volledig (de voorkeur wordt gegeven

[p. 63]

aan uitdrukkingen als ‘veel te wensen overlaten’). De eerste vijf afleveringen van Verdaasdonk hebben iets van een cowboyfilm: bij bosjes worden de slachtoffers weggemaaid. Het laatste stuk is meer in de stijl van een deftig-vermanende epiloog. Een dergelijk verschil in toon is op zichzelf helemaal niet verwerpelijk, als het maar geen grove inconsequenties in het betoog oplevert. En dat is hier wel het geval; er staan allerlei opmerkingen in het laatste stuk die niet te rijmen zijn (Verd. zou zeggen: ‘niet kompatibel zijn’) met de uitspraken in eerdere afleveringen.

Waar in het eerste deel gezegd is dat het bij de hermeneutische methode gaat om auteurs die ‘zich expliciet buiten het gegeven methodologische kader plaatsen’, lezen we in Verd. vi dat met opzet alleen auteurs bekeken zijn ‘die het op het punt van de te volgen spelregels in principe met ons eens waren’ (Verd. vi, blz. 58). Dit is een tegenspraak; een van de twee uitspraken, die aan het begin of die op het eind, moet onwaar zijn.

Verder valt op dat in Verd. vi plotseling de methodologische kritiek wat gerelativeerd wordt: men wilde vooral niet de indruk wekken dat de methodologie een ‘guillotine-functie’ heeft. Nu werd in het eerste deel die methodologie nadrukkelijk als toetssteen gepresenteerd (zie het citaat hierboven); in de vier artikelen die volgen is er geen enkele auteur die deze toets doorstaat; maar in het laatste artikel blijkt de indruk die de voorafgaande afleveringen maken (nl. dat er een boel domme mensen op de wereld bestaan, dat die mensen zich bij voorkeur met de literatuurwetenschap bezighouden en dat ze zo snel mogelijk moeten worden opgeruimd), dat die indruk volkomen verkeerd is geweest. Domme lezer!

Eerlijk gezegd zie ik niet hoe deze uitspraken te rijmen zijn. Misschien is het zo op te lossen: in de artikelen van Verdaasdonk wordt meer dan eens het postulaat ‘een tekst is een eenheid’ geattakeerd; zelf heeft hij waarschijnlijk daarom met opzet een incoherente artikelenreeks aan de lezer gepresenteerd, zoals ook de Russische Formalisten, om het verschijnsel ‘vreemd-maken’ in de literatuur te illustreren, plotseling een gekke zin door hun opstellen gooiden.

Hoe het ook moge zijn, het laatste artikel uit de reeks bevat dan de lang verbeide eigen voorstellen. In een eerder opstel van Van Rees en Verdaasdonk (in de bundel Controversen) kon men aan het slot lezen:

‘De inzet van een debat, dat ten doel heeft de literatuurwetenschap compatibel met welk methodologisch kader dan ook te laten zijn, zullen allereerst de vragen vormen die men zich met enige kans op theoretische en empirische resultaten, naar aanleiding van literaire teksten kan stellen. Deze, nu, zijn helaas niet onmiddellijk te geven’.

Een buitengewoon teleurstellende afronding: we hebben wel een mooie methodologie, maar we kunnen hem nog niet gebruiken, want er zijn geen problemen om op te lossen. Blijkbaar hebben de twee avant-gardetheoretici dit zelf ook wel gevoeld, want in de Revisor komen ze wel degelijk met eigen voorstellen, althans voorstellen die hun goedkeuring mogen wegdragen. Maar wie die voorstellen leest, ziet dat ze vrijwel uitsluitend betrekking hebben op de bestudering van teksten over literaire teksten, en niet van literaire teksten zelf! De cruciale passage staat op blz. 61-2:

‘Het lijdt geen twijfel dat de literatuurwetenschap zich bezig moet houden met (literaire) teksten. Niettemin zouden we de opvatting willen verdedigen dat het, bij de huidige stand van zaken binnen de literatuurwetenschap, van belang is de analyse van de huidige onderzoekspraktijk voort te zetten’.

Wat ik hier wil bewijzen is dat deze onmogelijkheid ook maar iets over literaire teksten in het midden te brengen het noodzakelijk gevolg is van Verdaasdonks uitgangspunt, en met name van zijn verwerping van de hermeneutiek.

De aanval op de hermeneutiek

De Haan heeft er al op gewezen dat Verdaasdonk de mogelijkheid van een aan de literatuurwetenschap gebonden methodologie botweg ontkent. Verdaasdonk gaat er zonder verder commentaar toe over de spelregels die in de natuurwetenschappen ontwikkeld zijn, op te leggen aan literairwetenschappelijk onderzoek, met het bekende cowboyfilm effect.

Het werk van methodologen als Nagel en Hempel lijkt op het eerste gezicht weinig te maken te hebben met wat er gewoonlijk binnen de literatuurwetenschap gebeurt. Verdaasdonk heeft echter één belangrijk aanknopingspunt: waar nl. de methodologen kritiek hebben op de zgn. methode van het Verstehen (‘navoelen’, ‘invoelen’). Het is waar dat in de traditionele (of zoals Verdaasdonk pleegt te zeggen: koerante) literatuurwetenschap het interpreteren van literaire teksten een centrale plaats inneemt, en evenzeer is het juist dat bij dat interpreteren het Verstehen een belangrijke rol speelt. Verdaasdonk geeft tot tweemaal toe een bijzonder oubollige karikatuur van wat interpreteren inhoudt:

‘(...) we kunnen (...) Turks Fruit “verstehen” als de uiting van (existentiële) wanhoop, van een boodschap (“niets blijft, zelfs de liefde niet”), als de unieke realisering van het genre “romantekst” (dan valt het woord “struktuur” nog al een) of als de manifestatie van typische twintigste-eeuwse ideeën en opvattingen’ (Verd. ii, blz. 39); nog grappiger is de opmerking:

‘De gebruikelijke literatuurwetenschappelijke interpretaties zijn daarentegen betogen waarin een tekst geduid wordt als een kreet van (existentiële) wanhoop (over het verschil tussen droom en daad, verstand en gevoel, heden en verleden, sol y sombra, enz.)’ (Verd. iii, 66).

Het is natuurlijk altijd makkelijk een vijand te bestrijden die je eerst op maat gesneden hebt. Het beeld dat Verdaasdonk hier van interpretaties geeft, heeft weinig te maken met de praktijk van het interpreteren. Hetzelfde geldt overigens voor de diepzinnige betogen van hermeneutische filosofen van Dilthey tot Gadamer: hun redeneren bevindt zich op een niveau dat hoog verheven is boven het ‘gewone’ interpreteren van een literaire tekst, een bezigheid die tegelijkertijd banaler en boeiender is.

Dat interpreteren begint zo gauw een tekst een lezer voor problemen stelt. Fontijn geeft die praktijk juist weer als hij zegt:

[p. 64]

‘Het is een gulden regel om bij interpretatie te beginnen bij problematische passages’ (Revisor II/1, blz. 34). Ik zal heel kort een voorbeeld geven van zo'n interpretatieprobleem en hoe je dat op kan lossen.

In De achtste plaag van Jan Wolkers (het verhaal staat in de bundel De hond met de blauwe tong) komt een tamelijk schokkende scène voor waarin de ik-figuur een kip verkracht, wat het beest met de dood moet bekopen. Waarom doet die jongen dat? In eerste instantie zou je zeggen: uit pure lust. Maar dat is niet helemaal acceptabel omdat de ik-figuur zich in andere scènes juist bijzonder het lot van dieren aantrekt. Hij ontmoet nl. een jongen die met plezier parende kikkers uit elkaar trekt en die met klonten kikkerdril gooit. De ik reageert dan zo: ‘Ik liep achter hem aan, ik wist dat ik er toch niets aan kon doen.’ De verkrachting-uit-pure-lust lijkt dus niet aannemelijk. Maar er is een andere mogelijkheid: de ik verkracht de kip uit wraak op zijn vader. Die vader heeft nl. het door hem zo geliefde konijn geslacht: de ik wreekt zich door de lievelingskip van de vader te verkrachten. Deze wraak-veronderstelling is veel aannemelijker omdat hij steun vindt in allerlei andere gegevens uit de tekst. Als het konijn op tafel komt, staat er: ‘Er zou vuur uit de hemel neer moeten komen, dacht ik. Als God bestond zou Hij mijn konijn weer levend kunnen maken’. (Ook de titel van het verhaal is binnen deze wraakveronderstelling te verklaren).

Voor het gedrag van de ik-figuur zijn twee verklaringen mogelijk. Beide verklaringen zijn gevonden op grond van Verstehen (identificatie); met het oog op de context blijkt één van de twee verklaringen acceptabeler dan de andere. Ik geef met de wraakverklaring de daad van de jongen een ‘betekenis’. Ieder kan, dacht ik, begrijpen wat hier met het door Verdaasdonk zo gesmade woord ‘betekenis’ is bedoeld.

Met dit voorbeeld heb ik twee dingen duidelijk willen maken:

Ten eerste: niemand zou ook maar iets van het gedrag van welke romanfiguur dan ook kunnen begrijpen als hij zich niet verplaatste in die romanfiguur: Verstehen is onontbeerlijk voor het volgen van een romantekst. En niet alleen van een romantekst: het Verstehen is geen puur wetenschappelijk procédé, maar de manier waarop mensen in het dagelijks leven van de wereld kennis nemen (vgl. Goudsblom, Balans van de sociologie, blz. 168). Hoe zullen we ooit iets begrijpen van wat andere mensen beweegt, als we ons niet met hen proberen te identificeren? Zo'n beroep op de eigen levenservaring wordt problematisch als we te maken hebben met het gedrag van mensen in een samenleving waar heel andere normen gelden dan de onze. Dat is het probleem van de antropoloog: hij moet zich inleven in de manier van denken van een ander volk (vgl. het door Verdaasdonk verboden boek van Feyerabend, Against Method, blz. 250). Soortgelijke problemen kent de lezer/interpretator van middeleeuwse of Chinese teksten.

Het tweede punt is belangrijker: interpretaties berusten op Verstehen, maar deze door identificatie gevonden verklaringen kunnen tegen elkaar afgewogen worden door middel van een beroep op de context. Het gaat dan om meer of minder acceptabele verklaringen; van verwerpen in strikte zin kan natuurlijk geen sprake zijn. Nu kan men in zo'n situatie twee dingen doen: ofwel men verwerpt het hele interpreteren als een onwetenschappelijke bezigheid (‘niet compatibel met enig methodologisch kader’), ofwel men accepteert de beperktheid van de menselijke mogelijkheden en probeert er het beste van te maken door minimumeisen te formuleren. Het laatste doet J.J.A. Mooij, die in een artikel uit 1963, ‘Over de methodologie van het interpreteren van literaire werken’ concludeert:

‘In pregnante zin kan vooralsnog dus moeilijk van het toetsen van interpretaties gesproken worden. Dat zou een reden kunnen zijn het wetenschappelijk karakter van interpretaties te bestrijden, daar immers velen van mening zijn dat wetenschappelijke hypothesen aan de eis der (pregnante) toetsbaarheid moeten voldoen. De eis lijkt echter voor sommige wetenschappen wat zwaar. En het voorafgaande sluit toetsing in een iets soepeler zin niet uit. Daartoe kan men bijv. rekenen: een serieus onderzoek naar de vraag, of een interpretatie inderdaad het gehele werk begrijpelijk maakt en samenhang tussen de elementen ervan schept; een zo kritisch mogelijke analyse van de argumentatie; een poging om na te gaan of er ook argumenten zijn, die voor verwerping der voorgestelde interpretatie pleiten. In dit kader zullen dan vragen als de volgende behandeld kunnen, en moeten, worden: Voert het betoog wellicht tot consequenties, die minder aanvaardbaar zijn? Kan de geldigheid der argumenten worden betwijfeld, resp. hoe kunnen deze argumenten zo goed mogelijk worden gefundeerd? Zijn er gegevens verduisterd, die tot andere resultaten leiden?’

Het is belangrijk erop te wijzen dat Mooij het bestaansrecht erkent van een iets soepeler toetsingsbegrip: bepaalde interpretaties zijn acceptabeler dan andere, en daarvoor kunnen argumenten gegeven worden. Vrijwel alle auteurs die over het interpreteren schrijven, wijzen op die mogelijkheid (Oversteegen bijv.). Het dilemma is, nogmaals: ofwel men aanvaardt deze vorm van soepeler toetsing, ofwel men wijst elke tekstinterpretatieve bezigheid als onwetenschappelijk af. Het laatste doet

[p. 65]

Verdaasdonk in de heilige naam van methodologische spelregels uit andere wetenschappen. Over de mogelijkheid interpretaties tegen elkaar af te wegen op grond van argumenten spreekt hij niet eens: hij beperkt zich tot het geven van een karikatuur.

De consequentie van Verdaasdonks standpunt is niet gering: men kan niets meer over literaire teksten beweren dat het erepredicaat ‘wetenschappelijk’ waard is. Ik vraag me af wat het nut mag zijn van een dergelijke openbare zelfcastratie. Wel vaker vindt men bij Verdaasdonk deze zelfvernietigende radicaliteit. Zo valt hij aan het eind van Verd. iii de koerante literatuurwetenschap aan omdat zij zich vaak bedient van termen die een samenvatting van de tekst aanduiden, d.w.z. begrippen als thema, intrige e.d. Hij merkt daarover op:

‘Maar ook als het gaat om teksten waarop de termen kennelijk wel toegepast kunnen worden, dan is het absoluut onduidelijk op welke gronden we kunnen zeggen wat het thema of wat de intrige is. De betreffende termen hebben niet zozeer betrekking op de tekst die we voor ons hebben, maar duiden veeleer operaties aan - resumeren, parafraseren, konklusies trekken, beoordeling van de (on)verenigbaarheid van verschillende uitspraken - welke tijdens de lektuur van teksten worden ondernomen. Van deze operaties weten we in het geheel niets’ (Verd. iii, blz. 68).

De laatste opmerking is ongetwijfeld juist: over de psychologische processen die bij het samenvatten van een tekst een rol spelen is weinig bekend. Maar dat verhindert niet dat men samenvattingen van teksten kan geven, en betere van slechtere samenvattingen kan onderscheiden. Stel dat iemand beweert: ‘Turks fruit gaat over een geoloog die een expeditie in Noorwegen onderneemt’; dan kan iemand anders zeggen: ‘Nee, je bedoelt natuurlijk Nooit meer slapen.’ Natuurlijk zal de samenvatting die A geeft van Nooit meer slapen verschillen van die van B, maar er valt over te praten. Verwerpt men de mogelijkheid een tekst te resumeren (‘daar weten we niets van’), dan heeft dat eigenaardige gevolgen voor iemand als Verdaasdonk: in zijn eigen artikelen vat hij immers ook herhaaldelijk werk van anderen samen! Ook hier leidt rigoureuze consequentheid tot volstrekte steriliteit. ‘Daar weten we niets van’ is geen reden om dan ook maar helemaal niets te doen tot het Koninkrijk Gods op aarde is gerealiseerd (vgl. Verdaasdonk 1984f, ‘Prolegomena tot enkele suggesties voor een mogelijke probleemstelling’).

Dialoog

- Zeg heb je dat artikel van Janssens in de Revisor (II/4) gelezen, over dat nieuwe boek van Joseph Heller, Something Happened? Hij noemt de hoofdfiguur van dat boek ‘kleingeestig en verachtelijk’; vond jij dat nu ook?

- Wij weten niet wat een ‘personage’ is.

- Die Janssens zegt dat aan het eind de hoofdfiguur zijn eigen zoontje doodt. Gek hè, maar dat had ik er nu helemaal niet uitgehaald, jij wel?

- Sorry hoor, maar we weten echt nog niet wat een ‘intrige’ is.

- Zeg, heb jij dat boek eigenlijk wel gelezen?

- Boek? Ik ben nu eerst aan het onderzoeken of we hier eigenlijk wel van een ‘tekst’ mogen spreken.

- Wie dacht je eigenlijk wel dat je bent?

- Ik ben de Methodoloog.

Geen nieuwe voorstellen

In de laatste aflevering van zijn serie geeft Verdaasdonk toe dat de door hem voorgestelde taken van de literatuurwetenschap ‘geen nieuwlichterij’ zijn. Het gaat dus om al bestaande onderzoeksrichtingen die nu van de methodologen het ‘nihil obstat’ krijgen. Interessant zijn de suggesties op blz. 63:

‘Direkt in het verlengde van het bovenstaande ligt onze suggestie dat de studie van poëtika's of van sterk poëtikale geschriften (interpretaties, kritieken, stukken over literatuurbeleid van uitgevers, overheid, enz.) een centrale plaats binnen de literatuurbeschouwing moet innemen. In dit soort teksten wordt een literatuuropvatting onder woorden gebracht. Een studie als hier bedoeld, zou waardevol materiaal leveren over