De Revisor. Jaargang 2

[p. 89]

Poëtisch vreemd gaan

Er zou ieder jaar een bloemlezing moeten verschijnen van recente misse gedichten uit het werk van min of meer gevestigde dichters, althans literatoren. Want om de poëzie van ‘Opwenteling’, deels ook van ‘De Beuk’ of van in eigen beheer uitgevende dichtertjes aan te pakken, dat zou immers wat al te kinderachtig zijn. Zo'n bloemlezing zou dan van commentaar voorzien moeten worden door een venijnige geest als Hermans of Komrij - maar Son trop zou ook mogen -, zou moeten bestaan uit gedichten die weliswaar als poëzie gepresenteerd worden maar die in die pretentie onmiddellijk ontmaskerd kunnen worden, en zou de eenvoudige titel moeten dragen ‘Het Slechtste uit...’, waarna het jaartal. Leerzaam en amusant!

Twee dichters zouden in die bloemlezing zeker niet mogen ontbreken: Rudolf van Lier, die na dertig jaar zwijgen bij Van Oorschot ‘Rupturen’ publiceerde, en Martien J.G. de Jong, uit wiens twee tot dusver verschenen bundeltjes alleen al een bloemlezing als boven bedoeld is samen te stellen.

Om met Van Lier te beginnen: een goed deel van z'n gedichten mislukt omdat hij vasthoudt aan een geijkte, dichterlijke woordkeus die ten tijde van z'n debuut (‘Praehistorie’, 1944) al gedateerd was: er wordt ontloken en tot festijnen genood, in der geluiden koeler morgen worden minzieke armen om warme leesten geslagen, tijdswielen wentelen, gezichten wijzen als heldere manen de weg door het levenswoud. Dit alles, helaas, zonder enige ironie. Rijmdwang wordt ook niet altijd vermeden. In de laatste strofe van ‘Twee vissers’ - een gedicht waaraan Nijhoff's ‘Ik ging een dag uit vissen’ niet vreemd zal zijn - is de keuze voor ‘Jericho's deuren’ in plaats van ‘poorten’ kennelijk ingegeven door de rijmpositie:

Jim en Joe in twee kleuren,
waar het spectrum der mensheid in breekt,
twee vissers voor Jericho's deuren,
dat hoog nog zijn torens opsteekt.

Maar echt onleesbaar is voor mij
een gedicht als ‘De Bevredigden’:

Zijn voelspriet in haar warme schacht
tastte de lust van de geslachten af
tot het oerslijm.
Als taal communiceren is,
hebben zij elkaar
de volstrekte mededeling gedaan,
er valt niets meer te zeggen,
en niets meer te doen
dan sterven.

Dat post-coitum-gevoel is nog invoelbaar, maar het gedicht wordt ongenietbaar door de ongewild komische woordkeus: die onsmakelijke voelspriet, die warme schacht, dat oerslijm. Je moet er niet aan denken! Van Lier zal het wel ernstig bedoeld hebben, maar die woordkeus veroorzaakt een discrepantie tussen zijn intentie en de reactie van de lezer. Als die zo'n gedicht waardeert, zal dat om een oneigenlijke reden zijn: omdat het bombastisch is. In de bloemlezing dus.

In ‘Rupturen’ komen overigens ook gedichten voor, waaruit blijkt dat Van Lier heel wat beter kan. Ik denk aan het onderstaande Prikkebeenachtige fragment uit het pretentieloze ‘Klanken voor duisternis’: heel wat leuker en uiteindelijk heel wat minder vies:

Bakboord, stuurboord, alle hens
liggen nu met volle pens
in het koele ruim te slapen,
wie zal nu de vruchten rapen
van het betoog van de geleerde
Doctorandus Van de Eerde.
Het heeft geen zin om ze te wekken,
want dan gaan ze meiden dekken,
die in de beneden hutten
liggen met ontblote kutten.
't Schip loopt buiten koers en kaart
onder kap'tein Kalisvaart.

Hoe Martien J.G. de Jong - behalve dichter hoogleraar aan de literaire faculteit in Namen en literair essayist - zulke slechte gedichten durft te publiceren als in ‘Tweesprong’ voorkomen, is me een raadsel. Zijn eersteling was ‘Aardbeien uit een blauw vergiet’ (1972). Die bundel stelde weinig voor, werd in Vlaanderen tot de ‘goede nieuw-realistische poëzie’ gerekend en leverde de dichter een televisie-interview op met Paul de Wispelaere.

De Jong kwalificeerde de gedichten uit die bundel, blijkens de omslag, als ‘anekdoten en andere kleine teksten’. Die bescheidenheid werd overigens royaal te niet gedaan door de precieuze opzet van het geheel: citaten in vijf vreemde talen gaan aan de afdelingen vooraf; de ‘kleine teksten’ - voor het merendeel inderdaad anekdotisch of louter informatief van aard - dragen, om ze een meerwaarde te geven die ze op zichzelf niet hebben, nogal eens aan literatuur ontleende titels (Dante, Böll, Marsman, Evangelie); de gedichten zelf geven wat al te nadrukkelijk blijk van een grote algemene ontwikkeling. De anekdoten zijn vaak al te gemakkelijk geëngageerd: Vietnam, dissidenten, hongersnood in India. Het zijn inderdaad anekdoten - aardig om te vergeten:

Pater E.D. Krekelberg S.J.
wierp op 2 augustus 1970
de eerste steen
in de ruit van een seksboetiek
met kunstpenissen

tot op heden bleef onbekend
hoeveel stenen hij reeds wierp
in de ruiten van wapenwinkels
met messen of lange geweren
en zwaar freudiaanse gummistokken

In vergelijking met ‘Tweesprong’ (1975), dat niet meer bij Sijthoff verscheen maar bij Nijgh en Van Ditmar - de uitgever die vrijwel uitsluitend slechte dichters in haar

[p. 91]

fonds stopt - is ‘Aardbeien uit een blauw vergiet’ echter nog een van bescheidenheid getuigend werkje. In ‘Tweesprong’ gaat De Jong er kennelijk van uit dat zijn lezers Spaans kennen: een als motto gebruikt citaat in die taal wordt tenminste niet vertaald. Een gedicht krijgt de titel mee ‘Steaua de Mare’ - je moet al in Roemenië geweest zijn om te weten dat dat ‘Ster van de zee’, of voor mijn part ‘Sterre der Zee’, betekent. Een ander wordt opgedragen ‘To our beloved master N.C., with kindest regards from Julia’. Waarom die initialen-flauwekul en niet gewoon Noam Chomsky en Julia Kristeva? De Jong is ongetwijfeld heel geleerd en koketteert daar graag mee, maar wat heeft dat met poëzie te maken?

En dan die overdreven royale opzet van de bundel: 24 gedichten op 57 bladzijden, meer wit dan druk dus. De linkerpagina's - lang niet de slechtste overigens - zijn alle blanco! Bij al die pretentie doet de ook hier aan de titel toegevoegde aanduiding ‘kleine teksten’ aan als onbescheiden in zijn bescheidenheid.

Nu kan een bundel natuurlijk pretentieus zijn opgezet en toch goede gedichten bevatten. Dat is hier niet het geval. De Jong wil òf leuk zijn, òf het mooi zeggen, en het is moeilijk uit te maken wat hem het slechtste af gaat.

Een geforceerde poging tot grappigheid vinden we bijvoorbeeld in gedicht 1.3 uit de reeks ‘An introduction to poetry’. Dan bedoel ik nog niet eens het feit, dat De Jong zich daarin impliciet dichter noemt - al is dat natuurlijk ook grappig - maar dat studentikoze enjambement, nog speels geaccentueerd door strofescheiding:

Ik ben niet zo'n jongen
die schrijft god
verdomme dat moet nu maar eens
uit zijn met dat gezeik
over sterren en rozen en boven
aardse waarden en alle
menschen werden brüder en
zo. ik bedoel uiteindelijk is het
zo dat ieder vogelt

je zingt
zoals het gebekt is
en het enige wat ik
niet begrijp is
dat ik zelf zo
gebekt ben

‘Vogelen’ betekent neuken. Die betekenis moet, inderdaad met alle geweld, meeklinken, maar binnen de context van het gedicht gaat dat niet. In Vlaanderen zullen ze het wel gewaagd vinden.

De ereplaats in ‘Het Slechtste’ zou echter door ‘Apollo 1000’ ingenomen moeten worden, 'n gedicht uit de vijf bladzijden in beslag nemende reeks ‘Stella’, die uit twee hele gedichten bestaat. Het andere gedicht uit die reeks, ‘Steaua de mare’, mag wat mij betreft goede tweede worden. Evenals Van Lier in ‘De Bevredigden’ beschrijft De Jong in die gedichten een ‘ik’ die het met iemand doet. Waar dat allemaal niet toe leidt! Om met ‘Steaua de mare’ te beginnen: ‘haar dijen’ worden, even nadrukkelijk allitererend als er in het bovenstaande gedicht van enjambementen gebruik gemaakt werd, vergelijken met

bruine masten

van het geheime schip
dat ik kabbelend bestreel
en stormend bestijg

De vraag komt op, of dat nou lekker ligt tussen dijen als bruine masten. En hoe doe je dat: kabbelend bestrelen? In de volgende strofe worden reddeloos witte boeien (borsten, denk ik) omklemd. Wat er daarna, druk assonerend, gebeurt, is wel heel erg vies:

(ik) drijf hijgend mijn hete wig
in de blanke flanken van een vis (!)

Je moet er maar van houden! Evenals in ‘Apollo 1000’ wordt de daad tenslotte in een kosmisch perspectief geplaatst. Daarbij loopt het met de gelieven slecht af:

ik boor ons spartelend tot zinken
in weerbarstige wolken
tussen de sterren op het martelend strand

Dat komt er van als je het met een vis doet. Maar ‘Apollo 1000’ is nog veel mooier:

zachte zuigzwam
onverzadigbare spons
het stuifmeel stijgt in mijn stengel (!)
en zoekt vermorzeling
in de verse vijg (!)
van je mals malende wanden

Wat moet je daar nou van zeggen? De Jong weet in ieder geval wel wat alliteratie is. Bovendien is hij uitstekend in staat om op zich aardige zaken als geslachtsdelen uiterst onfris te beschrijven. Je zal toch zo zijn, dat je je stuifmeel door een verse vijg wil doen vermorzelen. En je zal zo'n onsmakelijk lief hebben. Niettemin wordt De Jong zo lyrisch van haar, dat de taal kennelijk niet toereikend is:

ongenadigbare (!)
vlei de donkere deken van je haren
om mij heen als een moeder
....
hier verga ik als een graankorrel
tussen de molenstenen
van je klaarkomend dijwerk (!)
....

Ziet wat de coitus vermag: van vijgen molenstenen maken. Aan het slot weer dat kosmisch perspectief, alsof dat vergaan tussen klaarkomend dijwerk al niet erg genoeg is:

maar bij het einde van het wonder
is er een eeuwig ogenblik lang
die vlucht over de melkweg
langs wolken als zwellende luchtschepen
en hevig sissende staartsterren
die duikelend vergaan

De derde bundel staat op stapel.

Anton Korteweg