De Revisor. Jaargang 2

[p. 76]

Sies de Haan
Methodologie als houwdegen
Kanttekeningen bij Verdaasdonk's vorm van literatuurwetenschap

‘In het vierde hoofdstuk (Die Abenteuer des Freiherrn von Münchhausen im Kriege gegen die Turken) van zijn mémoires verhaalt de baron von Münchhausen, hoe hij eens met zijn paard wegzonk in een moeras. Hij redde zichzelf en zijn paard door zich aan zijn pruik omhoog te trekken. Ik kreeg de indruk, (...) dat sommige literatuurtheoretici menen iets soortgelijks te kunnen doen. Verwarren deze onderzoekers niet de bijzondere kwaliteiten van de pruik van Von Münchhausen met de bescheidener vermogens van de methodologie? Een wat meer ontspannen houding tegenover de methodologie lijkt mij wel gewenst.’
Arn. Evers, Logische en psychologische interpretatie. De Nieuwe Taalgids 64, p. 362, vtn. 1.

Inleiding

Op zichzelf is het heel begrijpelijk en zelfs toe te juichen dat in de literatuurwetenschap onder invloed van allerlei interne en externe ontwikkelingen steeds meer aandacht is ontstaan voor de vraag naar de bruikbaarheid van de gehanteerde begrippen en methoden. Een dergelijke methodologische reflexie kan zeer nuttig zijn, en als daarbij de resultaten van de wetenschapsfilosofie (of wetenschapstheorie, c.q. algemene methodologie) worden betrokken, dan kan dat getuigen van de evenzeer toe te juichen houding dat men bereid is iets te leren van het vallen en opstaan van anderen, i.e. de hoger ontwikkelde takken van wetenschap.

Aan de andere kant is het ook begrijpelijk dat sommige literatuurbestudeerders op deze toenemende methodologische aandacht kribbig reageren, gestoord als zij zich voelen in hun prettige literaire beslommeringen. Weinig takken van wetenschap hebben immers een objekt als de literatuurwetenschap dat er als het ware voor gemaakt is de aandacht van de mensen om zichzelfs wille tot zich te trekken, hen zich prettig te doen ontspannen onderuit geschoven in een diepe fauteuil bij een knappend haardvuur of iets dergelijks. Dit vormt nogal een schril kontrast met de vaak abstrakte methodologische verhandelingen die ze tegenwoordig moeten doorworstelen.

Maar toch, als je je op serieus wetenschappelijk nivo wilt bezig houden met de bestudering van literatuur en alles wat daar zoal aan vast blijkt te zitten, dan kom je er niet onderuit dat er fundamentele problemen zijn met betrekking tot de begripsvorming en de bewijsvoering in het wetenschappelijke literatuuronderzoek. Eenmaal op die problemen gestoten is het heel begrijpelijk dat bij elke verhandeling over literatuur weer vragen opduiken rond noties als ‘feit’, ‘verklaring’, ‘betekenis’, ‘interpretatie’, ‘genre’ en ga zo maar door. Een zo heel natuurlijk gegroeide aandacht voor fundamentele, methodologische problemen kan echter ontaarden in een soort obsessie: de kritische gestemdheid over het bestaande onderzoek maakt dan dat men overweldigd raakt door de enorme hoeveelheid onopgeloste, onoplosbaar lijkende problemen, en de tot dusver behaalde resultaten alleen nog maar negatief kan waarderen. De zuigkracht van gerechtvaardigde methodologische twijfels is dan zo groot dat men alleen nog maar tot abstrakte methodologische verhandelingen in staat is over de kwalen van de bestaande onderzoekspraktijk en de ideale literatuurwetenschap. Zo lang men in de ban is van deze obsessie is vruchtbaar wetenschappelijk werk onmogelijk. Blijkens zijn publikaties is H. Verdaasdonk in deze fase aangeland. Zijn zesdelige feuilleton in De Revisor (nrs. I/7, I/8, II/1, II/2, II/3 en II/4), in coproduktie met C.J. van Rees en K.D. Beekman, getuigt hiervan breedvoerig.

Waarom volgens mij de vorm van literatuurwetenschap die Verdaasdonk in De Revisor zo overvloedig opdient, en die zo sterk aan de wetenschapsfilosofie is gekoppeld, een vrij steriele zaak is, wil ik hieronder zo kort mogelijk uiteen zetten. De vele detailpunten van het betoog van Verdaasdonk waarover ik in meerdere of mindere mate met hem van mening verschil zal ik daarbij om des lezers wil laten rusten. Ik wil ingaan op een drietal aspekten van het wetenschapstheoretisch bezig zijn, te weten het empirisch karakter van methodologische analyses, het verschil tussen algemene en vakgerichte methodologie, en het verschil tussen wat ik gemakshalve procesgerichte en resultaatgerichte methodologie noem. Deze kanten van het methodologiebedrijf wil ik plaatsen tegenover de manier waarop Verdaasdonk de methodologie gebruikt.

Voor Verdaasdonk schijnt de methodologie een soort houwdegen te zijn waarmee elke hem onwelgevallige uitwas verwijderd kan worden uit het in zijn ogen te bont geschakeerde gebied der literatuurwetenschap. Hij ontpopt zich als een ware wetenschapstheoretische moralist die het meer te doen lijkt om het prijzen maar vooral verdoemen van vormen van onderzoek dan om het geven van verhelderende analyses van literatuurtheoretische problemen.

[p. 77]

Methodologie: ook een empirische discipline

Methodologie beweegt zich tussen twee polen, een normatieve en een empirisch-deskriptieve. Het is een vak dat beoogt een rationele rekonstruktie te geven van het wetenschappelijke bedrijf, en wel op basis van empirisch onderzoek naar de relevante kenmerken van duidelijke voorbeelden van wetenschap, en van konseptuele analyse van sleutelbegrippen zoals ‘feit’, ‘theorie’, ‘verklaring’, ‘waarneming’.

De methodoloog wil laten zien hoe het spel gespeeld wordt, en wat als een goede praktijk geldt bij wetenschappelijk onderzoek. Dit tweezijdige karakter van de wetenschapstheorie schept vaak een spanningsveld, omdat de kriteria waarop normatieve oordelen over een bepaalde praktijk gebaseerd zijn, voor een belangrijk deel ontleend zijn aan analyses van duidelijke voorbeelden van rationeel onderzoek. En voorzover deze analyses interpretaties zijn van bepaald feitenmateriaal is er altijd ruimte voor diskussie over die analyses en daarmee over de eraan ontleende kriteria.

De bezwaren die verderop zullen worden ingebracht tegen de door Verdaasdonk gebruikte kriteria en de wijze waarop hij ze gebruikt, vallen onder deze diskussie over de te hanteren kriteria voor wetenschappelijkheid. Er zit echter ook op andere wijze een empirisch moment in een normatief oordeel over een onderzoekspraktijk. Als Verdaasdonk wil vaststellen dat de ‘koerante literatuurwetenschap’ niet ‘compatibel’ is met enig bestaand methodologisch kader, dan zal hij zo'n vaststelling moeten gronden op empirisch onderzoek naar de kenmerken van de praktijk in de literatuurwetenschap. Door deze kenmerken te vergelijken met aan de methodologie ontleende kriteria komt zijn oordeel tot stand. Dit empirische onderzoek naar de kenmerken van de feitelijke gang van zaken bij literatuuronderzoek heeft Verdaasdonk niet uitgevoerd, althans uit zijn artikelen valt dit niet op te maken. Daarmee beantwoordt ook zijn vorm van literatuurwetenschap niet aan de methodologische kriteria die hij oplegt aan andere vormen, zodat zijn negatieve beoordeling van die vormen volgens eenvoudige principes van konsistentie en rechtvaardigheid op zijn eigen werk terug slaat. Maar wat belangrijker is: door het ontbreken van een empirische basis aan zijn uitspraken heeft Verdaasdonk het wettige en overtuigende bewijs voor zijn beweringen niet geleverd.

Zo ontbreekt om te beginnen ieder spoor van een enigszins redelijke argumentatie voor de bewering dat er in de literatuurwetenschap maar twee methoden zijn met elk hun eigen basispostulaten en type probleem. Deze bewering doet dan ook onrecht aan de door Verdaasdonk zelf gekonstateerde en verfoeide rijkdom van de literatuurtheorie. Omdat deze rigoreuze tweedeling de leidraad voor Verdaasdonk's betoog moet leveren, raakt dat op dit punt al enigszins verwijderd van de werkelijkheid in de richting van de fiktionaliteit. Verdaasdonk raakt echter pas goed op drift als hij de ‘koerante literatuurwetenschap’ voor wat de door hem hermeneutisch genoemde pool betreft gelijkschakelt met een drietal artikelen van resp. Mooij, Göttner en Oversteegen (de relevantie van De Groot is al helemaal twijfelachtig), alle drie met een methodologisch karakter. Zijn kritische bespreking van deze artikelen namelijk vormt de enige adstruktie voor zijn konklusie dat de probleemstelling en onderzoeksprocedures van de ‘hermeneutische’ richting kwa duidelijkheiden vruchtbaarheid te wensen overlaten. Maar laten zien dat een betoog van Göttner niet in elk opzicht even sterk is (een buitengewoon ingenieuze rekonstruktie van het betoog van Göttner, noemt Verdaasdonk dat dan), is iets heel anders dan laten zien dat de koerante literatuurwetenschap met geen enkel bestaand methodologisch kader kompatibel is. Een ander punt waarop Verdaasdonk de empirische werkelijkheid geweld aandoet, is de relatie tussen hermeneutiek en literatuurtheorie. Niemand zal willen ontkennen dat de hermeneutische filosofie invloed heeft uitgeoefend op het denken over literatuur, maar om elk interpreteren van literaire werken