De Revisor. Jaargang 2

Lektuur van ‘Praag schrijven’

Praag schrijven is de vijfde boekpublikatie van Daniël Robberechts. Eerder verschenen De labiele stilte (1968). Tegen het personage (1968). De grote schaamlippen (1969, heruitgegeven onder de titel Open boek, 1972) en Aankomen in Avignon (1970). Robberechts is redakteur en uitgever van het blad Schrift, waarvan de nummers 12-22 gewijd zijn aan een karakteristiek van het schrijven als kommunikatie-medium.

De meest globale konstatering die men over Praag schrijven kan doen, is dat het boek zich aandient als een verzameling uitspraken, voor het merendeel ontleend aan verschillende soorten teksten: reisgidsen, officiële dokumenten, ambtelijke en privé-korrespondentie, dagboeken, linguistische opstellen, enz. Een, eveneens globale, klassifikatie van het boek lijkt nu voor de hand te liggen. Een dergelijke onderneming roept echter grote bezwaren op. Er bestaan niet of nauwelijks kriteria om teksten in soorten in te delen. We zouden, bij gebrek aan beter, bepaalde lektuurmoeilijkheden waarvoor de tekst ons stelt, kunnen aangrijpen om Praag schrijven als specimen van de een of andere (‘experimentele’) ‘stroming’ te kwalificeren. Deze procedure wordt nogal eens gevolgd, maar zij ontneemt de mogelijkheid een nauwkeurig beeld te krijgen van verschillen en overeenkomsten in de manier waarop kan worden omgesprongen met teksten die tot één of tot verschillende ‘stromingen’ gerekend worden. Gezien de problemen die het onderzoek naar teksten kent, lijkt het verstandig voorzichtig na te gaan wat voor lektuurmogelijkheden Praag schrijven biedt. Daarna kunnen wat suggesties gedaan worden voor een ‘adekwate’ lektuur van het boek. Bepaalde opmerkingen die elders in dit nummer (Vormen van literatuurwetenschap) gemaakt zijn, worden zo hopelijk wat specifieker.

Zoals elders gesteld, wordt een manier van lezen niet ‘spontaan’ of ‘direkt’ bepaald door de tekst die men voor zich heeft. Een leeswijze hangt, in eerste instantie, samen met de literatuuropvatting van waaruit men de tekst benadert. Deze leeswijze, en de literatuuropvatting die daarbij in het geding is, blijken ten opzichte van de gegeven tekst altijd min of meer hanteerbaar. Wat Praag schrijven betreft, zou men een leeswijze kunnen kiezen waarmee men niet goed uitkomt. Men raakt dan in de positie, aan te moeten geven op welke punten het boek kennelijk om een andere lektuur vraagt. Laat men het daarbij, dan loopt men het risiko Praag schrijven hoogstens als een afwijkende tekst op te kunnen vatten. Weliswaar zijn ‘afwijking’, ‘desautomatisering van de lektuur’ sleuteltermen die de literatuurbeschouwing voor literaire, of specifiek ‘avant-gardistische’ teksten beschikbaar houdt, maar het is onduidelijk hoe deze beschouwingswijze ons kan helpen bij een karakteristiek van de verschillende soorten teksten die in een bepaalde periode gemaakt worden, laat staan bij een karakteristiek van de literaire ontwikkeling. We bereiken misschien meer als we, op basis van zekere lektuurmogelijkheden van de tekst, proberen vast te stellen wat deze voor effekt kunnen hebben op het literatuurkonsept waarvan we bij het lezen van deze tekst uitgaan. We ontveinzen ons overigens niet, dat we ons hier op bijzonder glad ijs begeven. Volgens de huidige literatuurbeschouwing doen literatuuropvattingen, c.q. auteurspoëtika's, betrouwbare middelen aan de hand om iets over teksten te zeggen. Omdat er nauwelijks verschil wordt gemaakt tussen de lektuur van een tekst en de beschrijving van een tekst, is men tot het (onjuiste) standpunt gekomen dat, wanneer er een expliciete auteurspoëtika beschikbaar is, deze tot een lektuur leidt, die de tekst volledig recht doet en zelfs de tekst rechtvaardigt. Om deze reden zou zo'n lektuur dan inzicht, zoniet wetenschappelijke kennis leveren over de opbouw en de betekenis van de tekst. Is er geen expliciete auteurspoëtika, dan hanteert men, vanuit hetzelfde standpunt, de meest koerante literatuuropvatting. Er is mijns inziens wel degelijk sprake van, dat een literatuuropvatting belang heeft voor de lektuur van een tekst. Of er ook sprake is van een evenredig belang van een literatuurkonsept voor de beschrijving van teksten, lijkt me

[p. 77]

minder zeker.

Ten aanzien van Praag schrijven, stel ik voor het boek te benaderen vanuit een bepaalde literatuuropvatting en na te gaan in hoeverre men uitkomt met de leeswijze die door de gekozen literatuuropvatting wordt aangegeven. Daarna zal gesuggereerd worden op welke punten deze literatuuropvatting kan worden ‘bijgesteld’. Tenslotte zeg ik iets over het probleem van de ‘adekwate’ lektuur dat hier rijst.

Op grond van de titel duid ik Praag schrijven aan als een reisverhaal. Er is nu een tekstkonsept denkbaar waaraan de volgende indikaties over de tekst en over een leeswijze zijn te ontlenen. De tekst bevat één hoofdpersoon uit wiens perspektief de gebeurtenissen worden gepresenteerd. De biografische gebeurtenissen zijn in hoge mate anekdotisch; er is veel couleur locale - zeden, gebruiken, plaatsbeschrijvingen - en andere personen treden vrij toevallig in het relaas op. Naast anekdotes bevat de tekst ook een groot aantal bespiegelingen - een reisverhaal is in de meeste gevallen tevens verslag van een bewustwording. De moeite die de hoofdpersoon doet om zich in nieuwe situaties staande te houden, gaat gepaard met uitgebreide reflekties op wat hij als zijn persoonlijke problematiek aangeeft. De leeswijze die hierbij aansluit, is lineair: men volgt de gebeurtenissen (en eventueel de bewustwording) van begin tot eind. De lektuur kan vrijwel uitsluitend anekdotisch gericht zijn, of juist op de bespiegelingen van de hoofdpersoon. Deze laatste keuze wordt plausibel op grond van het vertelperspektief en naar de mate waarin er tijdens de bespiegelingen over de persoonlijke problematiek aangeknoopt wordt bij de vertelde gebeurtenissen. De aandacht van de lezer valt op wat de hoofdpersoon vertelt - kommentaar, uitleg, reflektie - en niet zozeer op de klassifikatie van gebeurtenissen als elementen van een oor-zaak-gevolg-keten. De lezer zal zich meer op konkrete omstandigheden konsentreren, dan op soorten gebeurtenissen.

Dat de keuze van dit tekstkonsept betrekkelijk willekeurig is, lijkt me geen groot bezwaar. Wanneer men aanneemt, dat het aantal mogelijke literatuuropvattingen eindig en misschien zelfs zeer beperkt is, dan kan Praag schrijven vanuit willekeurig welke literatuuropvatting benaderd worden. Er treden dan andere verschillen op tussen de lektuurmogelijkheden van de tekst en de gehanteerde leeswijze, en de literatuuropvatting zal op andere punten bijgesteld moeten worden, dan die waarvan ik hier uitga. Van deze laatste literatuuropvatting, om didaktische redenen gekozen, kan in ieder geval gezegd worden dat zij zeer wel verenigbaar is met een globaal en volgens mij algemeen aangehangen idee over literatuur. Dit idee houdt, heel ruim geformuleerd, in dat de funktie van literatuur verstrooien en informeren is en dat het geëigende middel hiertoe gevormd wordt door een relaas van allerlei avonturen, dat één persoon voor zijn rekening wenst te nemen, en aan welk relaas allerlei psychologische en filosofische beschouwingen worden vastgeknoopt. Het gekozen uitgangspunt om Praag schrijven te benaderen is natuurlijk wel problematisch, inzoverre het onduidelijk is of de elementen die aangevoerd worden als karakteristiek voor een literatuuropvatting, ook werkelijk als zodanig kunnen gelden. Zoals al elders opgemerkt, weten we erg weinig over de aard van literatuuropvattingen. Deze onwetendheid lijkt me echter niet hopeloos. Ook het begrip ‘leesmogelijkheid’ dat hier gehanteerd wordt, verdient, zacht gezegd, enige precisering.

De bovengegeven indikaties over tekstuele elementen en een leeswijze kloppen maar gedeeltelijk voor Praag schrijven. De stad Praag is geen reisdoel, maar wordt geïntroduceerd als (exotisch) woord, naar aanleiding waarvan informatie kan worden verzameld. Praag schrijven is geen reisverslag. Er is niet één hoofdpersoon die het vertelde voor zijn rekening neemt en uit wiens perspektief de gebeurtenissen worden gepresenteerd. De biografische informatie betreft verschillende personen (Kafka, Jan Emmanuel Robberechts, Ilia X., enz.) en wordt via citaten uit authentieke dokumenten - dagboeken, getuigenissen, korrespondentie - geleverd. Het optreden van deze personen is niet ad hoc, hun biografische feiten staan in een duidelijke politiek-, sociaal-, literair-, familiaal-historische kontekst. Behalve in de vorm van letterlijke citaten, krijgt men informatie die aan verschillende soorten bronnen is ontleend - kranten, reisgidsen, geschiedenisboeken. Een belangrijk deel van deze informatie heeft betrekking op de gebeurtenissen voor en na de interventie van de Warschau-pakt-landen in Tsjechoslowakije. Deze informatie is biografisch-politiek, het gaat om vrijwel alle politici die bij deze gebeurtenissen waren betrokken. Verdere gegevens zijn: een toeristische beschrijving van Praag, fragmenten van werk uit de Praagse linguistenkring (Jakobson, Havránek, Mukařovský) en bespiegelingen van een ‘ik’ (Daniël Robberechts).

Men kan Praag schrijven strikt lineair lezen. In dat geval krijgt men nogal kaleidoskopische informatie die als voorbeeld kan dienen van wat zich, naar aanleiding van ‘Praag’, aan dokumenten en feiten laat verzamelen. Wanneer men let op de veelsoortigheid van de verstrekte informatie en de gebruikte bronnen, is het mogelijk de lektuur in meer of mindere mate te richten. Men kan zich bijvoorbeeld konsentreren op de politieke gegevens en trachten analogieën en verschillen te konstateren tussen deze en andersoortige (literaire, biografische) informatie, of deze laatstgenoemde informatie als verstrooiend en ad hoc opvatten. Alnaargelang de gegevens die

[p. 79]

men in aanmerking neemt, leent het boek zich tot een ‘politieke’, ‘kulturele’, en/of biografische lektuur. Welke keuze men ook doet, bepaalde gegevens zullen de lezer altijd als volslagen willekeurig blijven voorkomen. Deze willekeur is niet in verband te brengen met een hoofdpersoon die nu eenmaal van alles meemaakt, en zij wordt niet opgeheven doordat het vertelde achteraf in allerlei bespiegelingen wordt aangewend. Alle feitelijke gegevens in Praag schrijven zijn verifieerbaar, hun authenticiteit wordt niet gesuggereerd door ze voor rekening van een belevende hoofdpersoon te laten komen.

We hebben met een aanvankelijk literatuurkonsept en met een daarbij horende leeswijze gewerkt, waarmee we bij Praag schrijven niet goed uitkwamen. Houdt men streng aan dit konsept en aan deze leeswijze vast, dan zal men het boek als ‘onbegrijpelijk’ of hoogstens ‘normverbrekend’ kunnen beschouwen. Een ‘adekwate’ lektuur wordt mijns inziens mogelijk, wanneer men de aanvankelijke benadering ‘korrigeert’ op basis van bepaalde leesmogelijkheden die de tekst biedt. In dit konkrete geval betreffen de ‘korrekties’ de opvatting, binnen het literatuurkonsept, over zaken als vertelwijze - een groot aantal geciteerde vertellers, in plaats van één belevende verteller, het verhaalsverloop - een verzameling diverse gebeurtenissen waartussen analogieën en verschillen zijn te konstateren, in plaats van een vrij homogene verzameling gebeurtenissen waartussen relaties van oorzaak en gevolg gepostuleerd kunnen worden, en de norm voor de authenticiteit van het vertelde - verifieerbaarheid van het meegedeelde aan de hand van dokumenten, in plaats van het presenteren van gebeurtenissen door één spreker-ooggetuige.

Wat moet, tenslotte, worden verstaan onder een ‘adekwate’ lektuur?

Het kan hier niet gaan om een partijdige leeswijze, waarbij de tekst die men voor zich heeft als norm wordt genomen, en de aanwezigheid van zoveel mogelijk elementen in de tekst wordt gerechtvaardigd (‘verklaard’) door te verwijzen naar een literatuuropvatting. Deze onderneming is vrij problematisch. Ik zou willen aannemen dat de lezer de mate van adekwaatheid van zijn lektuur zelf bepaalt. Hij huldigt een literatuuropvatting en daarmee een aantal postulaten over het ‘wezen’ van een (literaire) tekst. Tijdens zijn lektuur kan hij uitgenodigd worden om sommige postulaten op te geven of te nuanceren. Alnaargelang het gewicht dat hij aan deze postulaten hecht, zal hij dit wel of niet doen. De lezer acht zijn lektuur adekwaat als hij een evenwicht heeft bereikt tussen het maximale aantal postulaten waaraan hij wenst vast te houden en de realisering van het maximum aan leesmogelijkheden, gegeven door de tekst, waarop hij wenst in te gaan.

H. Verdaasdonk

Daniel Robberechts, Praag schrijven.

Raster reeks 5, De Bezige Bij, f 27,50