De Revisor. Jaargang 2

Een praalgraf voor Van Oudshoorn

De vroeger zo miskende schrijver J. van Oudshoorn wordt door Athenaeum-Polak & Van Gennep geëerd met een monumentale driedelige uitgave van zijn verzameld werk, waarvan nu deel II is verschenen: de romans, van aantekeningen voorzien door W.A.M. de Moor (f 95, -). Deze heeft, zo deelt hij mee, allerlei varianten uit manuscripten en typoscripten toegevoegd om de waarde van deze uitgave te verhogen, en is daar ongetwijfeld in geslaagd.

Wie zoals ik gefascineerd is door van Oudshoorns wereld, weet zich behept met een twijfelachtige belangstelling voor ‘de afzichtelijkste psychische en psychopathologische werkelijkheden’ (Victor van Vriesland). Van Oudshoorn is een schrijver bij wie zonde, loutering en het verzaken van alle lustgevoelens centraal staan. Bij het lezen van zijn romans doet zich de indruk voor dat al die verzaakte wellust zich baanbreekt in zijn taalgebruik: ‘Dof snikkend vluchtte hij naar zijn kamertje, verhit blind snikkend in de beddekussens, zich rusteloos wringend, tot met de dompe schokking van zijn koortsig lijf...’ We zouden hem de laatste der Romantici kunnen noemen, voor wie lust en zonde één begrip zijn, voor wie zuiverheid en eenzaamheid onverbrekelijk zijn verbonden: de ware bevrijding is pas te vinden in de dood. Willem Mertens vliegt ‘in een doelbewuste zweving’ het Andere tegemoet, al is hij eerst door zijn schuldvisioen, zijn alter ego dat hem voor een laatste afrekening komt bezoeken, uit het raam gesmeten. Willem Mertens' Levensspiegel: hij ziet in zijn spiegel niet anders dan een ‘gore lange’, en kan slechts ontsnappen door er dwars doorheen te springen. De enige andere gemoedstoestand die nog te dragen is, is berusting in de eigen verworpenheid. Bij van Oudshoorn spreekt alles van innerlijke gespletenheid, en tegelijkertijd van het onoverbrugbare dat de omgang met anderen kenmerkt, het bezoedelende van de anderen. Wat zijn figuren in anderen aantreffen aan gelijkenis, maakt hen tot even zondig als henzelf; wat hen anders doet zijn, maakt hen onbereikbaar. Dit alles wordt beschreven in een mengeling van sarcasme en weemoed, sarcasme dat soms tot in het absurde wordt doorgevoerd: ‘Hij lette weer op haar, zooals zij, met haar vreemd-bleek wiebelend hoofd telkens een uitgeschild geel stuk aardappel in den emmer naast haar plonsen deed’. Een onweerstaanbaar dubbelbeeld: het bleek-wiebelend hoofd en de gele aardappel.

Een verschil met de Romantici van de negentiende eeuw is dat visioenen van Het Andere, zoals Willem Mertens die beleeft, voor hemzelf niet geloofwaardig zijn, en dat hij weet waanzinnig te zijn en van ieder mens gescheiden. Het goddelijke heeft alle glans verloren, en wordt haast een bespotting. Van Oudshoorn schrijft steeds opnieuw een epos van het weten, maar dan van het vernietigende weten dat een gesloten cirkel vormt, zonder uitkomst. Alleen in de roman Tobias en de Dood is die grens overschreden, het ontbreken van schuldgevoel slaat hier om in gewetenloze berekening, het weten heeft de weg gebaand naar het achteloze, met ironie geladen spel met de eigen lotsbestemming. Tobias spoedt zich stoutmoedig naar de laatste afrekening, en wordt door de dood terzijde gestaan: zijn tegenstander wordt door een noodlottig ongeval uit de weg geruimd.

Typerend is ook dat deze roman de enige is die zich afspeelt in goed gesitueerde kringen, en in het innerlijk van een heel ander personage: ‘Hij stak een sigaret op en scheen met de zuur-zwoele rook nieuwe levenskracht in te zuigen.’ Terwijl Willem Mertens ‘toen hij van een cigaret de eerste zuur-zwoele trekken ingezogen had, van een ijl-flauwe duizeligheid werd.’

[p. 70]

Van Oudshoorn is een geheimzinnig mengsel van het lyrisch taalgebruik van de tachtigers, maar dan zonder hun geloof in het romantische, én het psychologisch inzicht van een Vestdijk, maar dan zonder diens distantie. De verstandelijke ‘Aufklärung’ die bij Vestdijk optreedt is bij hem nog onmogelijk: hij kan zich alleen redden met een heimelijk cynisme, een machteloze zelfspot. Zelfs het toch al gedistantiëerd geschreven Tobias en de dood eindigt met een subtiele dreiging, al heeft de hoofdpersoon dan ook krachtdadig zijn leven geordend. Alles is in deze roman radicaal omgedraaid: de zinnelijkheid wordt hier in plaats van een vloek, een ‘flonkerende ader die door het al grauwend verleden liep, en zijn oogen verkregen nieuwe glans bij deze herinnering.’ En zelfs: ‘Pas toen hij zich vleeschelijk wist, had zijn leven vaster vorm en inhoud aangenomen. Het geestelijke, dat hij bij ingeving gehaat had en vermeden, kwam daardoor, van uit een donker-warme schuilhoek onverschillig waargenomen, voor goed in geluidlooze verten te liggen.’ In Tobias en de dood zijn het steeds de anderen die sterven, of doodsverlangen in zich dragen, en men zou haast gaan denken dat er in Van Oudshoorn een omkering heeft plaatsgevonden van haat tegen zichzelf naar haat tegen anderen.

De hoofdpersoon uit Louteringen is bij uitstek de verdoemde - al heet hij dan Verkoren - die louteringen heeft te ondergaan, die lijdt aan de vloek van de geslachtsziekte: straf voor de zondige begeerte. De ziekte wordt gevolgd door onthouding, uitbanning der zinnen. De enige bevrijding bestaat uit het begeerteloos aanschouwen van het schone, de reine kunst. Verder biedt het leven niets dan stille afzondering en eenzame reflectie. Neurotici zijn mensen die in hun eentje duizend levens leiden, iedere gedachte afwikkelen tot het teleurstellend eind, en daarom van alles afzien. In de eindeloze monologue-interieur van deze romans viert het zwijgen hoogtij: verstening naar buiten, maar van binnen vloeit een onophoudelijke, op zich al wellustige stroom van woorden. Maatschappelijke situeringen komen in van Oudshoorns romans nauwelijks aan de orde: er is vrijwel altijd sprake van een schimmig, armoedig kantoorbestaan, in een decor van mensen die zich gedragen als kartonnen figuurtjes.

Al is het een grote stap van Willem Mertens' Levensspiegel (1912) naar Achter Groene horren (1944), van lyriek naar een soort snelle zakelijkheid, toch zijn er dingen die altijd blijven terugkeren: het hoopvol begin van een leven, begaafdheden, grote beloften, het geprezen worden om goede prestaties en dan vragen of er niet een vergissing in het spel is, de geborgenheid van de vroegste kinderjaren waaruit de hoofdpersoon ruw wakkerschrikt, de ‘andere jongen’ die als inwijder dient in de grove zinsverlokkingen, het tekenen, dat ook altijd weer leidt tot zinnelijke fantasieën... Merkwaardig is dat Achter groene horren, ondanks de zakelijke stijl, even weinig concrete informatie biedt en evenveel vaagheid, als een boek als Willem Mertens. Het veelvuldig noemen van Dickens, in Achter groene horren, doet onwillekeurig denken aan diens Great Expectations, waarin ook de sfeer van ‘het boze’ zo voelbaar rondwaart. Toch eindigt het Verzameld Werk, begonnen in helse romantiek en barre waanzin, met 's Leevens aanvang (titel van het slothoofdstuk in Achter groene horren): een onbestemde toekomst in een nieuw land, vol nieuwe kansen op een beter bestaan.

Liefhebbers van pathologische zelfontleding kunnen na dit boek al verheugd uitzien naar het volgende deel, met het sardonische toneelstuk Zondag, dagboekfragmenten, en het prachtige, door de ziel knersende werk Het onuitsprekelijke.

Anneke Brassinga