De Revisor. Jaargang 2

[p. 56]

H. Verdaasdonk/K.D. Beekman
Vormen van literatuurwetenschap
V. Taalkunde en literatuurbeschouwing

Inleiding

Tot nu toe hebben we enige aandacht gewijd aan de problemen rond het interpreteren van (literaire) teksten. We hebben geprobeerd duidelijk te maken, dat recente pogingen om de tekstinterpretatie niet hermeneutisch op te zetten, weinig overtuigend zijn. Tevens hebben we gewezen op het verband tussen de hermeneutische taalopvatting en de tekstopvatting die in de nieuwe voorstellen over tekstinterpretatie wordt gehanteerd.

We willen deze kwestie nu laten rusten en iets zeggen over wat we eerder (De Revisor I/7) ‘linguïstisch-logische methoden’ van literatuurbenadering hebben genoemd. We omschreven deze als kenmerkend voor onderzoek waar, met behulp van de strukturele linguïstiek of de transformationeel-generatieve grammatika de aanwezigheid van bepaalde kenmerken wordt vastgesteld die een tekst literair doen zijn, en voor onderzoek waar men, met behulp van de transformationeel-generatieve grammatika en de formele logika probeert uit te maken onder welke voorwaarden een reeks zinnen of uitingen als een tekst wordt opgevat.

Om een helder idee te krijgen van de problemen die hier spelen, zouden we een diskussie moeten geven van werk op het terrein van de linguïstische stilistiek, de tekstgrammatika en, een geval apart, van Steen Jansens linguïstische dramamodel. Zo'n diskussie zou kritisch zijn, en we zouden de stelling willen verdedigen dat de immense problemen waarmee men op de aangeduide terreinen kampt, voor een groot deel te wijten zijn aan de onheldere analogie die wordt verondersteld tussen eigenschappen van zinnen en eigenschappen van teksten. Zo wordt, in de linguïstische stilistiek, de literairheid van teksten geanalyseerd als literairheid van zinnen en wordt, in de tekstlinguïstiek, aan de tekst zonder veel omhaal een struktuur toegekend die overeenkomt met die van de zin. Ook Steen Jansens dramamodel stoelt op een soortgelijke opvatting.

Het heeft niet in de bedoeling gelegen om in het kader van deze artikelenreeks aandacht te besteden aan werk dat op al deze terreinen is verricht. We wilden ons beperken tot de verhaalsemiotiek. Op basis van het werk van Propp (1970, eerste uitgave 1928) heeft men geprobeerd om met behulp van de strukturele linguïstiek (Greimas, Todorov) en met behulp van (een vorm van) logika (Bremond, Van Dijk) verhaalstrukturen te karakteriseren. Tegen deze onderneming hebben we bezwaren ingebracht, die volgens ons eveneens gelden voor studies op het gebied van de linguïstische stilistiek en de tekstlinguïstiek alsook voor Steen Jansens dramamodel.

Aangezien onze tekst de beschikbare ruimte overtrof, presenteren we hier een fragment. We bekijken het voorstel van Propp en Greimas' (1966) herformulering van Propps resultaten. In onze opvatting geeft Propp een karakteristiek van verhaalstrukturen op basis van een distributionele tekstanalyse en probeert Greimas Propps bevindingen te verklaren op basis van de semantische theorie die in Greimas (1966) wordt geschetst. We zullen iets proberen te zeggen over de houdbaarheid van dit beschrijvende (Propp) en theoretische (Greimas) onderzoek.

We hopen een nuttige aanvulling te geven op De Meijer (1971), Guépin (1972/1973) en Anbeek (1972).

Propp: een distributionele analyse van teksten

In Propp (1970) wordt geprobeerd een bijdrage te leveren voor de klassifikatie van een bepaald korpus teksten dat, intuïtief, met ‘toversprookje’ wordt aangeduid. Een expliciete klassifikatie is natuurlijk alleen mogelijk op basis van een beschrijving van de teksten uit het korpus waarbij zekere regelmatigheden in de opbouw van die teksten zijn vastgesteld. Propp wil deze basis leveren door een morfologie van het toversprookje op te stellen, dat wil zeggen ‘een beschrijving van de narratieve teksten, gericht op de elementen waaruit deze teksten bestaan en op de relaties tussen deze elementen onderling en met het geheel’ (Propp 1970:28).

Hoe bepaalt men deze elementen? Propp staat uitvoerig stil bij de vraag waarom de gebruikelijke methoden van beschrijving en klassifikatie van elementen uit het verhaal zo weinig houdbaar lijken en zulke povere resultaten hebben opgeleverd. Hij wijt dit aan de willekeurigheid en het heterogene karakter van de gebruikte kriteria. Men heeft verschillende soorten teksten willen onderscheiden op grond van hun onderwerp, hun motieven, het aantal personen, enz. De vaagheid van deze kriteria en het feit dat men ze niet konsekwent hanteerde, verhinderden een behoorlijke karakteristiek van tekstuele elementen en daarmee van tekstsoorten.

[p. 57]

Propp (1970:13, 25) stelt voor de aandacht te richten op de struktuur van de te bestuderen teksten. Het blootleggen van een systeem van formele, strukturele verhaalelementen is de eerste stap van vruchtbaar beschrijvend of historisch onderzoek.

Dit programma lijkt niet onproblematisch. Het valt moeilijk in te zien, waarom elementen als ‘onderwerp’, ‘motieven’ bijvoorbaat buiten beschouwing moeten blijven ten gunste van de evenmin duidelijke ‘formele’ en ‘strukturele’ elementen. De indruk wordt gewekt dat een aanvaardbare beschrijving niet tot stand komt door de overwegingen van de onderzoeker en door de procedures die hij hanteert, maar door eenvoudigweg het juiste soort (‘formele’) elementen in beschouwing te nemen. Een dergelijke opvatting ligt kennelijk ook ten grondslag aan Propps antwoord op de vraag of een goede basis voor een karakteristiek van het toversprookje alleen verkregen kan worden door het hele korpus teksten te analyseren. Natuurlijk hoeft dit niet: men kan, eventueel op basis van de analyse van een klein aantal gevallen, een karakteristiek opstellen en haar blijven hanteren tot zij gefalsifieerd wordt. De houdbaarheid van een hypothese is niet evenredig met de omvang van het materiaal dat bij het opstellen van de hypothese in aanmerking is genomen. Ook volgens Propp (1970:33f.) is de analyse van het hele korpus in principe geen noodzakelijke voorwaarde om een karakteristiek van de teksten te kunnen geven. Hij stelt echter dat de onderzoeker zijn uitspraken alleen op een eindig korpus kan baseren wanneer de relevante gegevens (hier: ‘les phénomènes liés aux contes’) in het oog springen (‘se répètent beaucoup’). Hoe men bepaalt wat de relevante gegevens zijn, wordt niet gezegd. Het lijkt erop dat zij zich simpelweg aan de beschouwer opdringen.

Propp acht dus een behoorlijke klassifikatie van de teksten uit het korpus alleen mogelijk op basis van hun strukturele elementen. Personages, hun eigenschappen, de plaatsen van handeling kunnen, zegt Propp, niet als zodanig gelden. Alleen de handelingen van de personages vormen een geschikte basis om tot zo'n klassifikatie te komen; zij alleen zijn konstante, regelmatig optredende elementen in de te bestuderen tekst. De term waarmee Propp de handelingen van de personages in hun relatie tot het verhaal aanduidt, is ‘funktie’. We zullen deze aanduiding in het vervolg gebruiken. Propp verduidelijkt de status van deze ‘funkties’ door middel van de volgende hypothesen:

-	Alleen de funkties zijn konstante elementen in het toversprookje;
-	Het aantal funkties dat een toversprookje bevat is eindig;
-	De opeenvolging van funkties in ieder toversprookje is gelijk;
-	Alle toversprookjes hebben dezelfde struktuur, dat wil zeggen: een tekst geldt als toversprookje indien hij een bepaald type funkties in een bepaalde volgorde bevat.

Een toversprookje is te beschrijven als een eindige opeenvolging van funkties. De funkties vormen een eindige verzameling en worden tot ketens verbonden (Propp 1970:122).

We zien dat ‘funktie’ het kernkonsept is van Propps morfologie. Het is dan essentieel te weten op welke gronden we kunnen zeggen dat een gegeven tekst die en die funkties bevat. In een konkrete tekst valt bijvoorbeeld te lezen dat iemand wordt betoverd of ontvoerd - ons probleem is dan uit te maken of hier sprake is van de funktie misdaad, die de intrigue in beweging zet, of van een andere funktie. We zitten verlegen om een kriterium, de genoemde handelingen eventueel als elementen van de klasse misdaad op te vatten.

Volgens Propp (1970:30f.) wordt een funktie gedefinieerd door haar plaats in het totale handelingsverloop. Deze summiere karakteristiek valt moeilijk te begrijpen. Zij wordt echter verderop hernomen en iets verduidelijkt, wanneer Propp (1970:81ff.) ingaat op het probleem van de assimilatie, het feit dat één en dezelfde handeling (bijvoorbeeld het doen van een keuze, het betreden van een tuin) voor verschillende funkties kan staan. Het is hier van belang precies aan te geven op welke gronden een handeling als een bepaald type funktie kan worden opgevat. Zo'n kriterium levert volgens Propp (1970:82) de stelregel: ‘définir les fonctions d'après leurs conséquences’.

Deze formulering is niet eenduidig. In onze opvatting wil Propp zeggen, dat een funktie gedefinieerd wordt door die welke erop volgen. Onmiddellijk na de geciteerde zinsnede stelt hij immers dat, wanneer in het toversprookje het verrichten van een taak gevolgd wordt door het verkrijgen van een magisch voorwerp, het vervullen van de taak als de funktie beproeving geldt. Wordt daarentegen het vervullen van een taak gevolgd door het verwerven van de geliefde en door een huwelijk, dan is er sprake van de funktie moeilijke taak.

Men kan het Franse zinnetje ook interpreteren als de bewering dat er, naast de relatie van opeenvolging, ook een zeker logisch verband bestaat tussen een funktie en die welke volgen en dat aan deze relatie een karakteristiek voor de betrokken funkties is te ontlenen. Dit is de (problematische) suggestie die mensen als Greimas en Bremond doen. Zij menen dat er ‘implikatie-relaties’ tussen funkties zijn te geven. Bij onze bespreking van Greimas (1966) zullen we hierop terugkomen. Voorlopig zij opgemerkt, dat de mogelijkheid om verband te leggen tussen funkties, los van hun volgorde, al door Propp (1970:135) zelf is gesignaleerd. Hij wees erop dat er een regelmatig verband bestond tussen het voorkomen van bepaalde handelingen in de konkrete tekst: wanneer er bijvoorbeeld verteld wordt, dat er een gevecht in de open lucht plaatsvindt tussen de held en de schurk, dan zal ook verteld worden dat de overwinning van de held in de open lucht plaatsvindt. Zulke relaties zijn te leggen tussen ten hoogste twee vertelde handelingen en daarmee tussen twee verschillende funkties. We kunnen dus paren funkties onderscheiden, onafhankelijk van hun plaats in het verhaal, bijvoorbeeld tussen de beginfunktie schurkenstreek en de later optredende funktie straf. Deze suggestie is vooral uitgewerkt door Greimas (1966:194ff.)

Tot besluit van deze paragraaf willen we terugkomen op Propps claim dat funkties gedefinieerd worden door die welke

[p. 58]

erop volgen. We zeiden dat het niet duidelijk was wat deze claim precies inhield. Dat hangt samen met het feit dat Propp alleen summiere toespelingen geeft op de manier waarop, door analyse van teksten uit het korpus, de funkties en hun ordening worden verkregen. Propp (1970: 33) presenteert zijn studie als een verslag achteraf van deze analyses. Zijn opmerkingen over het probleem van de assimilatie geven echter enige aanwijzingen over de gevolgde manier van analyseren. We willen een rekonstruktie hiervan ondernemen die recht doet aan Propps intenties en die de interpretatie van Propps werk door mensen als Greimas, Todorov en Bremond begrijpelijk maakt.

De opvatting lijkt verdedigbaar dat Propps behandeling van teksten uit het korpus een vorm van distributionele analyse is. Het distributionalisme was een stroming in de linguistiek waaraan vooral de naam van Zellig Harris verbonden is (Harris 1951). Het distributionalisme streefde naar een klassifikatie van de verschillende elementen (fonemen, morfemen, syntaktische strukturen) die in een taaluiting kunnen worden onderscheiden. Het kriterium voor klassifikatie was de mogelijkheid of de onmogelijkheid van taalelementen om in dezelfde kontekst voor te komen. De distributie van een taalelement is het totaal van alle konteksten waarin het voor kan komen. De analyse verloopt ongeveer zo: begonnen wordt met een korpus taaluitingen. We nemen aan dat we geïnteresseerd zijn in de distributie van de morfemen binnen een korpus dat bestaat uit: ‘Ik zie de man’, ‘Ik hoor de man’, ‘Ik zie de maan’, ‘Ik hoor de stem’. Sommige morfemen hebben identieke konteksten: zo kunnen ‘zie’ en ‘hoor’ allebei in de kontekst ‘Ik - de man’ optreden. In de kontekst ‘Ik - de stem’ kan alleen ‘hoor’ voorkomen. Wanneer we nu van alle morfemen in het korpus alle konteksten zouden noteren, leidt dit tot doublures - sommige konteksten zijn namelijk identiek. We kunnen onze analyse vereenvoudigen en veralgemenen door morfeemklassen op te stellen. Morfemen die in dezelfde, of ongeveer dezelfde, konteksten kunnen voorkomen, worden tot één morfeemklasse gerekend. Voor de analyse van onze voorbeeldzinnetjes betekent dit dat we met twee morfeemklassen werken, V(erbum), waartoe we ‘zie’, ‘hoor’ rekenen, en N(aamwoord), waartoe we ‘man’, ‘maan’, ‘stem’ rekenen. Al onze voorbeeldzinnetjes krijgen dan de vorm: ‘Ik V de N’. Hierbij geldt: ieder element van V komt met diverse elementen van N voor en ieder element van N komt met diverse elementen van V voor (Harris 1951: 246).

Op basis van het bovenstaande is een nauwkeuriger idee te krijgen omtrent het soort analyse dat Propp heeft nagestreefd en, tevens, van bepaalde problemen en beperkingen die hieraan kleven.

Het ging Propp om een karakteristiek van handelingen op grond van hun plaats in het totale handelingsverloop van een verhaal. Alle in de tekst vertelde handelingen die gelijke of overeenkomstige posities innemen, staan voor één en dezelfde funktie. In termen van de analogie die we veronderstellen: de handelingen hebben bij Propp de plaats die talige elementen bij Harris hebben: beide kombineren zich tot ketens, beide zijn gedefinieerd door de omgeving waarin zij kunnen voorkomen. In beide gevallen is de distributie van elementen het kriterium om ze in bepaalde klassen in te delen.

Onze analogie stelt ons allereerst in staat verband te leggen tussen het werk van Propp en zijn navolgers. Zo is het funktiebegrip van Todorov (1969: 23), waar een funktie gedefinieerd wordt door die welke voorafgaan of volgen, een uitbreiding van de beperkte kontekstuele definitie die Propp voorziet - een