De Revisor. Jaargang 1

[p. 29]

Leo Ross
Commentaar op ‘Pijpelijntjes’

Wie de ‘opnieuw uitgegeven’ roman Pijpelijntjes van Jacob Israël de Haan (216 bladzijden en één pagina inhoudsopgave) uitheeft, ontdekt op blz. 218 dat het boek toch niet uit is, maar nog door een commentaartje en vervolgens een opstel Pijpelijntjes, de geschiedenis van een ‘onzedelijk’ boek, waarschijnlijk beide van de hand van Wim J. Simons, gevolgd wordt, zonder dat dit op de titelpagina vermeld stond. Dat kon ook niet: we hebben hier te maken niet met een normale, maar met een fotomechanische herdruk van de eerste uitgave uit 1904, waarbij alleen de naam van de oorspronkelijke uitgever, Jacques van Cleef, door middel van een overgeplakt papiertje vervangen werd door die van Kruseman. Wim Simons nam niet eens de moeite de zetfouten van de oorspronkelijke druk te corrigeren: wéér staat er dus ‘sehaduw’ (blz. 20), ‘snerpsten’ (blz. 63), ‘sehuilend’ (blz. 71), ‘reuzieachtig’ (blz. 185), ‘moeie pakkies’ (blz. 186), enz. enz. Ik begin met dit als een bezwaar te opperen, niet omdat het lezend oog zoveel moeite met het herstellen van die fouten heeft, maar omdat nonchalance deze meer dan welkome herdruk helaas kenmerkt. Men mag van een editeur eisen dat hij zijn tekst kent. Die zetfouten maken de lezer wat Wim Simons betreft achterdochtig. En als men dan op blz. 218 de volgende opmerking aantreft: ‘Tegen het einde van zijn boek noemt De Haan de Hoedemakersstraat. De naam van deze straat werd later veranderd in Kuipersstraat’ - dan weet men zeker dat het deze editeur aan kennis van het boek schort. De Hoedenmakersstraat wordt door De Haan niet ‘tegen het einde van zijn boek’ vermeld, maar al op blz. 34, dat is dus wat ik nog helemaal in het begin zou noemen. Bovendien werd de naam nooit veranderd in Kuipersstraat, maar bij raadsbesluit van 14 december 1904 in Van Ostadestraat. Zelfs Simons' commentaar is fout.

Hier hebben we de tweede eis die deze editeur niet vervult: het leveren van een nauwkeurig commentaar dat de problemen die tussen een tekst uit 1904 en een lezer uit 1974 gerezen zijn, uit de weg ruimt. Het boek (en de Amsterdammers onder ons hebben het al gemerkt) speelt in de Amsterdamse buurt de ‘Pijp’. Daar heeft de titel ‘Pijpelijntjes’ ook betrekking op. Maar een verklaring voor die titel geeft Simons niet: wat zijn ‘lijntjes’? Draadjes? Haaltjes met de pen? Lijntjes van een tekening? In die richting zullen we wel moeten zoeken, ik weet het evenmin als Simons, maar hij had in elk geval de opvatting van De Haan's tijdgenoten moeten vermelden. Dominee Haspels, in Onze Eeuw (4de jrg., 4de deel, 1904, blz. 329), vertaalt het woord met ‘scènes uit de Pijp’, en G.P. Frets, in een brief aan Tak (12 juni 1904), vindt de titel ‘veel te luchtig voor de lugubere inhoud’. Zo hebben we dan een objektieve informatie en een waardeoordeel.

Het boek is opgedragen ‘aan goede A. Aletrino’ en daaronder staat tussen haakjes: ‘voorwinter 1904’. Maar het verscheen in de maand juni van dat jaar. Commentaar van Simons ontbreekt. Woordcommentaar geeft Simons nergens. Als op blz. 94 ‘'n meisje van zeventien met 'n es’ vermeld wordt, moet de lezer maar uitmaken of hij ‘seventien’ zal lezen of dat het meisje syfilis heeft, wat ik hem zou aanbevelen, evenals op blz. 196 waar Sam over zijn aanstaande vrouw spreekt: ‘ik hou heel veel van d'r, en ik weet gelukkig maar weinig van d'r af... ze hèt in de Pijp gewoond zegt ze en es heeft ze niet, dat weet ik... dat weet iedereen niet eens van z'n meisje’. Maar wat zijn ‘gaalloze’ kousen (blz. 180)?? Editeur Simons stapt over zulke problemen hooghartig heen. Hij probeert veeleer onze aandacht te wekken voor de persoon van De Haan en het lotgeval van diens eerste roman. Maar zelfs dan is zijn commentaar onbetrouwbaar: De Haan was medewerker aan Het Volk, maar niet - zoals op blz. 222 staat - uitsluitend voor letterkunde (wie Het Volk van bijvoorbeeld 4 juni 1904 opslaat, vindt een opstel van hem: Risico van den arbeid), en evenmin had hij ‘zijn aandeel’ in de kinderrubriek van die krant, integendeel, hij was er de redakteur van. Toen De Haan door Tak op staande voet ontslagen was, verscheen die rubriek dan ook met de woorden: ‘Lieve kinderen. De heer Jacob de Haan, die zolang uw krantje maakte en dit zo uitstekend kende (sic), zal dit in 't vervolg niet meer doen’ (12 juni 1904). Op 19 juni was er helemaal geen kinderrubriek en op de 26ste kwam De Haan's opvolger Joh. Vorrink met een leugentje om bestwil: ‘'t was de vorige week dan ook zóó druk, zóó druk in Amsterdam, dat je het je niet kan verbeelden’. De Haan vond de nieuwe kinderkrant ‘snert’, maar Vorrink bleef en informeerde al gauw naar zijn honorarium.

Een derde eis die men de editeur mag stellen is: dat hij de uitgave van juist deze tekst verantwoordt, indien er, zoals in dit geval, een keuzemogelijkheid is. Het boek verscheen in het-

[p. 30]

zelfde jaar in een nieuwe versie. Simons stelt vast dat deze versie tien bladzijden meer telt dan de vorige. ‘Behoudens kleine wijzigingen bleef het verhaal gelijk. (...) Toch is de roman in zijn geheel overgeschreven, werd de stijl gewijzigd en werden - niet zo gelukkig - veel gedachtenpunten aangebracht’ (blz. 227). De lezer denkt nu dat er tien bladzijden gedachtenpuntjes bijgekomen zijn. Van een onderzoek naar het stijlverschil heeft Simons maar helemaal afgezien. Ook geeft hij er geen verklaring voor, noch een waardering (maar de lezer neemt natuurlijk aan dat hij de eerste versie de mooiste vond).

‘Opmerkelijk’ (vervolgt Simons) ‘mede ten aanzien van de inhoud van het boek, is het feit dat aan het einde, waarin de hoofdpersoon een nieuwe verhouding aangaat, in de eerste druk de betrokken jongen “veertien jaar” genoemd wordt en in de tweede druk “nog niet volwassen”.’ Daarmee suggereert Simons dat de tweede versie qua inhoud voorzichtiger, kuiser of hoe men het noemen wil, is dan de eerste: ‘nog niet volwassen’ betekent misschien nog niet meerderjarig, dus een jaar of twintig? Dwaasheid. De tekst van Pijpelijntjes II luidt: ‘Ik had er nu weer 'n ander bij... nog niet volwassen... eigenlijk pas begonnen uit te groeien’ (blz. 220/1), die van Pijpelijntjes I: ‘Behalve Koos had ik nu nog een jongen. Jonger dan hij, 'n jaar of veertien pas en nog niet volwassen’ (blz. 211). In beide versies zijn de jongens dus in hun prepuberteit. Het opmerkelijke is juist dat de tweede versie veel openhartiger, erotischer is dan de eerste. In P. I, blz. 116, komt Sam thuis, vindt z'n vriend op bed en zegt: ‘sta nou op, dat vind ik veel leuker, blijf niet zoo liggen.’ Op de corresponderende plaats in P. II, blz. 121, kruipt Hans er lekker bij: ‘En dan weer eenmaal eens het gulle fijne geluk te liggen in zijn armen, langzaam wegduizelend dieper dronken van zijn fijngouden warmte... juist even nog te kunnen denken aan hem... in een denkelooze duizeling van liefde... En lang in zijn armen bevend lag ik tegen 'm aan.’

Ook is P. II verhelderend ten opzichte van P.I. In P. I raadt Sam zijn vriend eenvoudig af om toe te geven aan zijn aanvallen van ‘jongensliefde’: ‘Nou moet je heelemaal er van af zien, dat moet je’ (blz. 98). In P. II speelt Hans open kaart: ‘Heb je dan niet genoeg an mij... ik geef je altijd je zin, om je maar van de straat af te houën’ (blz. 101). Verder is P. II brutaler. In P. I denk je weleens: heeft nu niemand iets in de gaten van de relatie tussen die twee jongens Sam en Joop? P. II (Joop heet dan Cor) geeft een uitsluitsel daarover, als Hans' verloofde hem vraagt: ‘Zeg Hans... is 't heusch niet waar, wat ik gehoord heb, dat je vroeger 'n verhouding met Cor heb gehad?’ (blz. 210). En Cor in P. II is trotser dan Joop. In beide boeken haalt hij de hoerejongen Koos van de Dam. P. I luidt dan: ‘Naast mekaar liepen we door zwijgend’ (blz. 124), maar Cor zegt: ‘ik zal wel 'n end vooruit loopen... loop maar 'n end achter me’ (blz. 128). En als Sam voorgoed weggaat en zegt: ‘jij zult 't moeilijk krijgen’, is Joop's antwoord: ‘Ja... dat geloof ik ook wel’ (blz. 205), terwijl Cor zegt: ‘Misschien niet’ (blz. 214). Zulke dingen had de editeur moeten vermelden, in plaats van die flauwe smoes over de verzwegen leeftijd van een jongetje.

De Haan verwierf ‘niet direct erkenning, wel bekendheid’, aldus Wim J. Simons, blz. 221, ‘toen zijn roman Pijpelijntjes eenmaal in de uitstalkasten van de boekhandel lag.’ Ik waag dat te betwijfelen. Mèt Simons houd ik het erop dat Aletrino de ganse eerste oplaag meteen liet vernietigen: ‘een affaire van plusminus acht honderd gulden’, schreef Aletrino later aan Herman Robbers; dit ondanks De Haan's bewering (in een brief aan Tak, door Simons niet vermeld) dat hijzelf ‘de geheele oplaag van den uitgever gekocht’ had: ‘dat heeft mij f 550 gekost, voorwaar geen kleinigheid.’ Nadat de uitgever Van Cleef op 7 juni 1904 de verschijning van Pijpelijntjes in het Nieuwsblad voor den boekhandel had aangekondigd, berichtte hij op 14 juni al in een enorme advertentie ‘dat Jacob de Haan - Pijpelijntjes uitverkocht is’. Veel tijd om in ‘uitstalkasten’ terecht te komen had het boek dus niet. En ook de tweede versie kan geen verkoopsucces geweest zijn. Het Volk weigerde zelfs een advertentie te plaatsen en zo ging het met meer bladen. De Bode, het Orgaan van den Bond van Nederlandsche Onderwijzers, deelde als antwoord op een ingezonden brief van De Haan mee dat de redaktie de noodzaak van een beoordeling niet inzag (18 augustus 1905). Het blad bestreed de Christelijke schoolpolitiek van Abraham Kuyper en kon zich niet permitteren in één adem met Sodom genoemd te worden. Eind 1905 was het boek nog lang niet uitverkocht (blijkens een nieuwe advertentie in het Nieuwsblad voor den boekhandel) en tenslotte werd het tegen verminderde prijs als fondsartikel door de tweedehandsboekhandelaar August Koster overgenomen. Deze Koster was gespecialiseerd in boeken over het huwelijksleven, de prostitutie, de anatomie, realistische romans enz. Kortom, Pijpelijntjes eindigde in de anonymiteit van semi-pornografische ramsj.

In 1908 verklaarde De Haan in zijn voorwoord voor Pathologieën dat het hem ‘als letterkundig kunstenaar’ nog steeds genoegen deed het boek Pijpelijntjes geschreven te hebben. Ik vermeld dit omdat Simons suggereert dat De Haan ‘toch ook zelf zijn reserves tegenover zijn boek had’ (blz. 227). Hij concludeert dat uit een briefje van De Haan aan een jongetje van zestien, aan wie hij Pijpelijntjes niet cadeau wou doen. Kennelijk denkt Simons, met de bekende fixatie, hier weer aan de homofiele aspekten van het boek, zoals iedereen maar steeds doet en deed. Er staan echter nog wel andere zaken in Pijpelijntjes, die het boek in de ogen van De Haan ongeschikt maakten voor een onervaren lezer: de moord op de hond van Joop's hospita bijvoorbeeld (hs. VI), de manier waarop ‘Duitsche juffrouw’ uit huis gezet wordt (hs. VIII), de afscheidsnacht van ‘m'nheer Frits’ met zijn vriendinnetje op de kamer van Joop en Sam (‘hij dee 't zoo lang... kwam hij dan niet klaar... nooit’, blz. 191), de plechtige begrafenistocht naar de snijkamer (hs. XIII). Van sadisme in Pijpelijntjes heeft Simons niets gemerkt, getuige zijn opmerking over Pathologieën: ‘In tegenstelling tot Pijpelijntjes heeft dit boek op een aantal plaatsen een sadistische tendens’ (blz. 240). Maar op blz. 43 slaat Sam zijn vriend al bewusteloos, het foxje van ‘Duitsche juffrouw’ verdrinkt hij in de plee (en zegt: ‘straks ga ik d'r gewoon bovenop doen’, blz. 74), een kip

[p. 31]

De Haan

in een zak slaat hij tegen een schutting kapot: ‘hij was kalmslecht, die anders kalmgoed was’ (blz. 92). Mijn achterdocht wordt voortdurend sterker: Simons heeft Pijpelijntjes niet gelezen.

Er zijn aan de ‘Pijpelijntjes-affaire’ drie aspekten, die Simons duidelijk had moeten onderscheiden in plaats van ze door elkaar heen te behandelen: het persoonlijke aspekt (Aletrino), het politieke aspekt (Tak) en het literair-historische aspekt (Van Deyssel).

Door de ‘ik-vorm’ te gebruiken, werkte De Haan identificatie door de lezer in de hand. De Haan zelf meende: ‘Het is die vorm, die zich uitsluitend leent tot zeer scherpe gedetailleerde fijnheid, wat in de schilderkunst pointillé is’ (brief aan Tak). Toch heeft hij in P. II zichzelf als herkenbaar persoon verdoezeld, niet alleen door ‘de provocerende namen van de hoofdpersonen’ te wijzigen (zoals Simons zegt), maar door Joop's dichterschap te schrappen (blz. 18) en door zijn adres in het vage te laten (vgl. P. I, 31/P. II, 27). Sam kreeg als Hans blauwe ogen, terwijl hij bruine had, en is ook alleen nog maar ‘leelijk’ (P. II, 17), terwijl hij eerst zo donker was dat hij wel voor een neger gehouden werd (P. I,19). Toen Herman Robbers in 1911 Pijpelijntjes las, haalde hij uit Hans heel Aletrino niet meer, maar,

Aletrino

schreef Aletrino, ‘in de eerste editie was 't maar al te duidelijk, anders zou ik haar heusch niet hebben opgekocht.’

Ook de enquête over homofielen uit P. I, blz. 125, (‘en dan dacht ik aan 'n vrind van Sam, die d'rop promoveeren wou en een bende malle vragenlijsten had rondgestuurd... wij hadden er ook een ingevuld, maar heelemaal verkeerd en pretmakend lag ik daaraan te denken...’), is in P. II komen te vervallen en daarmee werd het spoor uitgewist van de arts L.S.A.M. von Römer, met Aletrino dé autoriteit in Nederland op het gebied van homosexualiteit (of ‘uranisme’, zoals men toen zei), die in 1902 inderdaad zo'n enquête onder studenten had gehouden. (Uit zijn publikatie Ongekend leed, 1904, zijn een aantal van die ‘malle’ vragen nog wel te reconstrueren: of de homofielen zich tegen hun aanleg verzet hadden, of ze dachten aan zelfmoord, of ze zich reeds als kind anders voelden dan andere jongens en graag meisjesspelen deden zoals koken, poppenspel, haken, of ze de drang voelden zich in vrouwenklederen te steken, of ze voorliefde hadden voor vrouwelijke sieraden zoals armbanden, poeders en blanketsel, enz.) Aletrino zal niet blij geweest zijn met De Haan's onthulling; Van Römer zelf trouwens ook niet: Abraham Kuyper had hem net, op 24 mei 1904 sprekend voor de Vereniging van Christelijke Onderwij-

[p. 32]

zers, van propaganda voor Sodom beschuldigd. In P. II, 129, verving De Haan deze passage door juist een verwijzing naar de Grote Uraniërs waar ook Von Römer zich op beriep: ‘Het was wel naar altijd met die vreemde sentimenten, die geen mensch haast goed aanvoelde, wat wisten ze d'r eigenlijk van... geen mensch eigenlijk... hun grootsten en besten waren het geweest...’ Dit had allemaal in de commentaar van Simons moeten staan.

Over het politieke aspekt van de Pijpelijntjes-affaire is Simons beter ingelicht; geen wonder, want hij had De Haan's Open brief aan P.L. Tak er maar op na te lezen. Toch is hij in zijn conclusies ten aanzien van het conflict De Haan-Tak wel erg oppervlakkig. Als hoofdredakteur van een partijblad, zegt Simons, zat Tak ‘in een glazen huisje en met die partij zat het in die dagen politiek gezien toch al niet zo lekker.’ Maar hij vermeldt niet dat de verkiezingen van 1905 voor de deur stonden waar de SDAP zich met Abraham Kuyper moest meten; Tak - ver beneden zijn geestelijke peil, aldus Carry van Bruggen (Borrie over Tak, blz. 211) - verklaarde dan ook voor de arbitrage-commissie van de SDAP: ‘Ik ben blij, dat niet de zonden van Sodom en Gomorra met Het Volk in verband zijn gebracht’ - waarop de commissie afkeurde dat Tak ‘zich liet beheerschen door vrees voor 't gekal en 't geraas van onze vijanden’. Van de briefwisseling tussen De Haan en Tak, privé en in Het Volk, laat Simons ons niets zien: b.v. dat De Haan na de intrekking van P. I de kinderkrant maar ‘rustigjes’ wilde houden (psychologisch interessant!) en dat literatuur en zedelijkheid ook in een socialistisch blad precies even streng gescheiden dienden te worden als bijvoorbeeld - in die tijd een heet hangijzer - iemands geschiktheid als ambtenaar en zijn religieuze of politieke overtuiging (interessant voor een bepaling van de socialistische literatuuropvatting). ‘Is Het Volk dan een exercitieveld voor de moreele en litteraire liefhebberijtjes van zijn administrateur?’ vraagt De Haan (18 maart 1905), verwijst naar twee kritieken, in Ontwaking en in Onze Eeuw, en concludeert: ‘'t is wel wonder, dat juist de leden van de SDAP niets dan schunnigheid, schunnigheid in mijn boek vinden’ - zoals zekere L.M. Hermans die Pijpelijntjes zag als ‘de gloeiende beschrijvingen van de walgelijke omarmingen en zoenpartijen van twee jeugdige heeren, die af en toe een jongen van de straat oprapen om zoogenaamd een buitenkansje te hebben’ (Hef Volk, 24 febr. 1905). In een goede commentaar op Pijpelijntjes hadden ook de stukken in Het Volk van 7,10 en 14 maart 1905 niet mogen ontbreken, evenmin als de brief van Frets aan Tak, waarin hij de vraag opwerpt of een homofiel lid van de SDAP kan zijn. Goeie vraag! In het sociaaldemokratische maandschrift De Nieuwe Tijd, dat onder redaktie stond van Henriëtte Roland Holst, Frank van der Goes, Herman Gorter, Herman Heyermans en J. Saks, werden ‘uraniërs’ aangemerkt als ‘biologische nonvaleurs’, zowel in sociologisch als in economisch opzicht, want volgens de natuur moet men immers meewerken aan de instandhouding van de soort (1904, blz. 774-779). Uraniërs maken ‘proselieten’, ja, zelfs ‘slachtoffers’ en hebben geen recht op ‘achting’, laat staan op ‘hoogachting’. Als klap op de vuurpijl figureert in dit socialistische maandschrift een schandelijke advertentie, de oudste mij bekende homofiele annonce: ‘Zonder vergoeding zoekt jonge man van aangenaam uiterlijk en veel talen sprekend, plaatsing als reismakker. Aanbiedingen aan Uranus.’ - August Bebel tenslotte, de moralist van het marxisme, wiens boeken in oplagen van 100.000 den exemplaren verkocht werden, loftrompetter van het burgerlijk huwelijk, gaf (in: Die Frau und der Sozialismus, Stuttgart 1913, blz. 124) voor prostitutie en homosexualiteit de schuld aan de uitbuiting door het kapitaal: ‘auch steigt die Zahl derer, die an unnatürlicher Befriedigung des Geschlechtstriebs kranken’ - te erg toch!

En dan het derde aspekt: het literair-historische. Met het l'art pour l'art-beginsel hoefde De Haan bij Tak niet aan te komen. Hij deed dus een beroep op ‘Magister’ Van Deyssel, de man die in De Nieuwe Gids zo trots beweerd had dat kunst en zedelijkheid met elkaar niets hadden uit te staan. Maar wat antwoordde Van Deyssel? ‘Het is juist, wanneer eene theorie zoo in hare uiterste consequentie wordt toegepast als door uwe schetsen geschiedt, dat men er het wankele of te ver gedreven deel van gewaar wordt’; immers, ‘de uitgave van een boek als het uwe’, aldus Van Deyssel, ‘bevordert gevoelingen en gedragingen zoo als die, welke er met zooveel talent in zijn beschreven.’ En ‘een mensch zoo als er een in uw werk is afgebeeld, (heeft) iets, waarom wij zijn omgang niet zouden wenschen, en daarom willen wij dergelijke neigingen bij de menschen niet bevorderd zien.’ De brief werd door De Haan gepubliceerd en door Simons overgeschreven, alsof Van Deyssel De Haan ‘een hart onder de riem stak’! In werkelijkheid ondertekende Lodewijk van Deyssel hier het faillissement van de l'art pour l'art-idee, en hij ondertekende bij wijze van spreken met de naam ‘Algra’. Tussen socialisten, bourgeois-aestheten en anti-revolutionairen zal De Haan moeilijk nog verschil hebben kunnen zien.

De Haan's bibliografie (van P.H. Muller en Diet Kramer, in: Opwaartsche Wegen, jrg. 7, p. 426-432) vermeldt dat recensies van Pijpelijntjes niet te vinden waren. Maar ze zijn er wèl, minstens de twee die De Haan zelf noemde. Segher Rabauw besprak het boek in Ontwaking (5de jrg., maart 1905, blz. 114/5), was diep onder de indruk van de benauwende atmosfeer van het boek, van het ‘smartelijk samenzijn vol zielewee’ van ‘Cor, met zijn lamme matheid, met zijn meisjesziel en zijn jongensliefde’ (het androgynisch ideetje stamt van Hirschfeld en Von Krafft-Ebing), en ‘Hans met zijn buiën, met zijn dubbelheid, met zijn poozen van ziekelijke wreedaardigheid en martelzucht, met zijn ellendig einde’. Maar dominee G.F.H. Haspels, in Onze Eeuw, was blij geweest ‘als iemand dit schendboekje met een tang de kamer had zien uitdragen om het in de gracht te gooien’. De grap is dat De Haan in Het Volk van 18 maart 1905 deze passage niet citeerde!

Allemaal kansen die Wim J. Simons heeft laten liggen. Jammer dat dit boek Pijpelijntjes, unicum uit onze literatuur dat pas weer in het latere werk van Van het Reve een echo vindt, zó is uitgegeven: op een goedkoopje.