De Revisor. Jaargang 1

[p. 55]

Battus
Moedwil of misverstand?

1. Wie zich voor de schrijver W.F. Hermans interesseert en bovendien geregeld de krant leest zal met zijn laatste boek Het evangelie van O. Dapper Dapper geen moeite hebben: In een eigenaardige (daarover straks) stijl wordt heel helder en zonder geheimzinnigdoenerij verteld welke moeilijkheden Hermans in 1972 heeft gehad tussen het schrijven van deel 1 en deel 2 van de Alberegt-serie. Laat ik de inhoud in het kort vertellen:

De hoofdpersoon O. Dapper Dapper (met een simpele cryptografische transformatie ontstaat uit deze naam de naam W.F. Hermans) wil een ‘oude geilaard’, in wie wij gemakkelijk de filosoof Wittgenstein herkennen (pag. 128: Suleika: ‘er kan van denken geen sprake zijn’. ‘Als er dan tenminste maar over gezwegen werd’ knorde de oude geilaard) een witte biljartbal in zijn mond duwen, maar deze blijkt over een kunstgebit te beschikken (de Tractatus) en zorgt ervoor dat Dapper-Hermans zelf een rode biljartbal in zijn mond krijgt. Hij is daardoor met stomheid geslagen, en daarom wordt in de Vijzelstraat een schrijfmachine gebouwd die 16 maal zo groot is als een gewone (lijn 16 rijdt door de Vijzelstraat!). Die grote schrijfmachine is nodig omdat Hermans-Dapper een duim heeft zo groot als een dij (duim=fantasie). Wie met zijn duim, groot of klein, moet tikken krijgt een rare stijl, waar ik nog op zal terugkomen.

Het is, ook door allerlei aanwijzingen die ik nu maar achterwege laat, niet moeilijk te zien wat die rode biljartbal voorstelt: de toestand op de Groningse universiteit die hem met stencils en vergaderingen belemmert in het schrijven aan de Engelbewaarder. De genezing geschiedt door groei: de bal valt er uit en de schrijver Hermans is gered, en kan op een normale schrijfmachine in zijn normale stijl gaan schrijven.

De beschrijving van deze crisis is gegoten in de vorm van een vervolg op De god denkbaar denkbaar de god, een boek waar niemand wat mee wist te beginnen, zodat men het maar satire noemde, al zei niemand satire waaróp. Hermans toont in enkele pagina's (bij monde van Suleika: we citeerden net het slot van haar betoog) aan dat de logica in dat boek ver te zoeken is. Wie toch naar een diepere betekenis van dat boek zoekt is dus dom, even dom als wie een diepere betekenis in het leven zoekt en religieus wordt. De lezer van het boek is dus gewaarschuwd. Maar de betekenis van dat vervolg ligt er zo duimdik bovenop dat die lezer er niet onderuit komt om het kraakheldere boek te interpreteren zoals ik hierboven heb aangegeven.

2. Wie het boek gelezen heeft weet dat het bovenstaande onzin is. Maar mijn verklaring is net zo goed als welke ik ook nog zal tegenkomen. Als ik er nog een week over nadacht zou ik er nog meer aanwijzingen voor vinden en er misschien zelf in gaan geloven. De god denkbaar denkbaar de god is op te vatten als een wraak vooraf op zijn recensenten: er was daar geen consistente interpretatie van te geven. Maar ik geloof niet dat Hermans in dit vervolg nog eens hetzelfde uithaalt. Dit vervolg verschilt aanzienlijk van De god denkbaar denkbaar de god: in dat boek komt niemand en niets voor dat herkenbaar is. Al die vreemde personen en zaken komen in het vervolg ook weer voor (en zijn dus oude bekenden), maar de nieuw toegevoegde zijn alle ontleend aan de actualiteit van Nederland 1972.

In de 17 jaar tussen de twee boeken is een literatuurbeschouwing naar voren gekomen die een boek wilde lezen onafhankelijk van gezeur of de schrijver een kat heeft of op de VVD stemt. Maar elke literatuurtheorie doet een schrijver ontstaan die het boek schrijft dat die theorie falsifiëert. Dat is het boek van Dapper Dapper. De interpretatie van paragraaf 1 is wel onzinnig, maar ik tart elke lezer die niet helemaal wereldvreemd is om dit boek te lezen zònder over Hermans, zijn vorige boek, zijn stijl, zijn ontslagname, en de universitaire toestanden, na te denken.

3. Wie het boek heeft gelezen weet dat het in 2 gestelde onzin is. Maar het lijkt me een verklaring die het onder recensenten goed zal doen (ik heb er twee gelezen; die overvloedig ironie en satire zeiden, zonder te zeggen wat geïroniseerd en gesatiriseerd werd). Recensenten lezen een boek toch altijd al met een lichte wrevel. Waarom schrijft die man niet gewoon wat hij bedoelt? Waarom moet ik daar over na denken? Wat krijg ik er helemaal voor betaald? Niet eens genoeg om eens weg te gaan om ergens rustig een boek te kunnen lezen. Ik wil wel geloven dat De god denkbaar denkbaar de god inderdaad werd geschreven met de sadistische hoop op allerlei diepgravende recensies die in het zwavelzuur konden worden geworpen, maar ik weiger te geloven dat dit vervolg alleen geschreven zou zijn om een literatuurtheorie te weerleggen. De recensent hoeft niet te denken dat het tegen hem is gericht, het is tegen alle lezers gericht.

[p. 56]

Want wie wordt er door de verschrikkelijke stijl van het boek (waarover straks) gegeseld, wie wordt doodmoe van de herhaalde flauwe grapjes? De lezer die zonder zware hersengymnastiek de naam van een professor ontcijfert hoopt dat daar eens flink mee gesold zal worden, maar nee, de naam is genoemd, en daar blijft het bij.

4. Wie het boek heeft gelezen weet dat het in 3 gestelde onzin is. Het verhaal doet in het geheel niet terzake: het is deels een herhaling van motieven uit De god denkbaar denkbaar de god dat toch haast niemand zich herinnert, deels onvervulde beloften van bespotting van actuele zaken. Het gaat in dit boek duidelijk om de stijl. Er is helaas nog geen instrument om exact te zeggen hoe die stijl dan wel is. Maar je hoeft het boek maar open te slaan om te zien dat het een hopfalderastijl is waar zelfs Hans Ferrée in Avenue, Saartje Burgerhart in de Volkskrant, en de tekstschrijver voor NOBO-chocoladekoekjes geen brood van lusten. Het boek ligt toevallig nog open op pag. 128 dus ik citeer drie zinnen van pag. 129

- Lekker weertje vandaag, merkte de commissaris op, zich in de handen wrijvend.

- Nog wat fris voor de tijd van het jaar, wierp O. Dapper Dapper tegen.

- Hebt u mijn geschiedenis al gelezen? vroeg de commissaris popelend van ongeduld.

Niet alleen de aangehaalde zinnen, ook de aanhalende zinnen zijn van een lulligheid waar Heeresma nog van kan leren. Wat is er met Hermans aan de hand? Is de stijl die hij in de melodrama's en de god denkbaar denkbaar de god zo effectief kon gebruiken hem te machtig geworden? Ik geloof er niets van. Ik vermoed dat Hermans' volgende boek weer in de goede oude Hermansstijl zal zijn geschreven. Of zou het verplicht lezen van het stencilgewauwel, waarvan hij een stukje reproduceert, zijn stijl verpest hebben? Ik geloof er niets van. Ik vermoed dat zijn situatie in Groningen zo erg was dat alleen een ontslagname hem kon redden, en dat wij met dit boek gestraft worden voor die ervaring. Daarmee zijn we dan toch weer op de eerste verklaring terug. De loutering vindt echter niet plaats, zoals in paragraaf 1 gesuggereerd, door het gebeurde als een sprookje op te schrijven, maar door ons met een bij na niet uit te houden stijl om de oren te slaan.

5. Wie het boek heeft gelezen weet dat het onder 4 gestelde waar is. Het boek zou dan ook volmaakt genoemd moeten worden als niet zijns ondanks hier en daar een mooie zin, een treffende vergelijking, een echte grap, was blijven staan. Die ontsieren het boek. Helemaal buiten de orde staat het essay op de pagina's 200 t/m 204 die voor het eerst Hermans' bekende levensopvatting vertalen in een politiek standpunt. Dat standpunt is het mijne niet, maar daar gaat het nu niet om. Wel vond ik het zeer geraffineerd om na 200 pagina's met flauwe grappen ineens weer behoorlijk proza te lezen waarin iets gezegd wordt. Vindt Hermans zijn politieke credo (dat kort gezegd luidt: ‘Hou deze onrechtvaardige wereld maar precies zoals die is’) zo belangrijk dat hij, om het beter uit te laten komen, alle onzin ervóór opschreef? Dat credo is trouwens een verhaal van commissaris Kassaar dat wordt gelezen door O. Dapper Dapper, in het boek dat geschreven is door Schrijver Dezes, en gevoorwoord door W.F. Hermans. En toch twijfelt niemand eraan dat Hermans meent wat hij daar op die 4 pagina's schrijft. En ik meen het, tenslotte, ook.

Als Reve en Mulisch op hun idiote wijze een extreem rechts of links credo laten horen, dan denk ik: ‘literatuur!’ Ze menen het wel, maar ze denken niet. Hermans daarentegen denkt wel, en meent (op die paar pagina's) wat hij schrijft. Ik ben het er toevallig niet mee eens, maar ik zal dat ook op een nette manier moeten opschrijven. Niet hier, want dan is het geen recensie meer.