Reynaert in tweevoud. Deel 2. Reynaerts historie

(2002)–Anoniem Reinaerts historie (Reinaert II)– rechtenstatus

Verantwoording

Reynaerts historie is uitgegeven volgens de redactie van handschrift b (Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 14601). Het gaat om een leeseditie van deze redactie, niet om een, al dan niet gedeeltelijke, reconstructie van de originele tekst. Deze editie gaat daarom qua doelstelling om Hellinga (1952) en Goossens (1983a) heen terug op Martin (1874), maar wijkt van die laatste editie af omdat geen reconstructie beoogd wordt (zie Nawoord, par. 6).

Wie Reynaerts historie wil uitgeven, moet wel voor b kiezen, want dat is het enige volledig overgeleverde handschrift. c bevat slechts ruwweg de laatste 1000 regels (zie Nawoord, par. 5.1). De tekst van b is in deze editie kritisch uitgegeven. Dit betekent dat de leestekst een aantal aanpassingen bevat ten opzichte van het handschrift. Deze worden hieronder verantwoord.

1. De afkortingen uit het handschrift zijn in de leestekst stilzwijgend opgelost.

2. De schaarse interpunctie in het handschrift is genegeerd. Er is een nieuwe interpunctie toegevoegd volgens het moderne systeem.

3. Zinnen, eigennamen en namen van goddelijke personen beginnen in de leestekst met een hoofdletter. Al deze hoofdletters zijn editoriale ingrepen. De hoofdletters aan het begin van iedere versregel corresponderen echter met rood doorstreepte hoofdletters in het handschrift. De lombarden in het handschrift zijn in de leestekst aangegeven door een inspringing aan het begin van de versregel. In de buurt van de plaatsen waar in het handschrift illustraties voorzien waren (zie Nawoord, par. 5.2) zijn in de leestekst ook illustraties opgenomen (zie Nawoord, par. 7). Bij iedere illustratie is de preciese plaats van de corresponderende witruimte vermeld.

4. Het verhaal is verdeeld in vijftien episoden: Proloog, Hofdag, Eerste indaging, Tweede indaging, Derde indaging, Veroordeling en verzoening, Wraak en voorgenomen vlucht, Verlenging van de hofdag, Tweede komst naar het hof, Rede over de ontmoeting met Mertijn, Rede van Rukenau, Rede over de sieraden, Woordgevecht tussen vos en wolvenpaar, Duel, Afronding. Deze episoden worden in de leestekst van elkaar gescheiden door witregels en titels die in het handschrift niet voorkomen.

5. De spelling van u/v/w en i/j is aangepast aan het moderne gebruik. Daarbij is waar nodig w weergegeven als uu. Tussen de verschillende vormen van de r en de s is geen onderscheid gemaakt.

6. De woordscheiding is die van het handschrift, behalve in ‘tweeledige’ eigennamen. Deze worden in b soms als twee woorden geschreven. Daarvan is in de volgende versregels één naam gemaakt. Hatenet (5160), Hulsterlo (2977, 3723), Kriekenpit (2601, 2608, 2615, 2647, 2674, 3723), Quanteskyeve (5200), Scerpenebbe (3564, 3608, 3989), Seldensat (4959), Sloppelkaerde (2306), Vuylromp (5131, 5138, 5167) en Widelancken (1953).

7. Waar de tekst in het handschrift onbegrijpelijk is, in tegenspraak met andere verhaalgegevens, of grammaticaal fout, zijn in de leestekst verbeteringen aangebracht.

De hier beoefende tekstkritiek streeft niet naar reconstructie van de originele tekst die de auteur van Reynaerts historie gecomponeerd heeft, maar naar een zuivering van de Brusselse redactie met gebruikmaking van de varianten in de bronnen van vóór 1500. Deze zuivering is noodzakelijk, omdat de tekst in het handschrift slecht is. Er komen spelfouten voor, verkeerde woorden, weglatingen en ongrammaticale zinnen. Dit type fouten is waar mogelijk verbeterd. Daarbij is de tekst van b zoveel mogelijk gerespecteerd. Als b een begrijpelijke lezing biedt, is niet ingegrepen, ook al hebben sommige redacties een oudere lezing. Dit geldt zelfs bij onregelmatigheden in het rijm. Weesrijmen of drierijmen zijn dus niet noodzakelijkerwijs aangepast, ook als dat wel zou kunnen. Voor ons gevoel onzuivere rijmen binnen een grammaticaal correcte zin blijven eveneens onveranderd. Plaatsen waar een verdergaande tekstkritiek verdedigbaar zou zijn maar waar niet is ingegrepen, worden besproken onder punt 8.

Als de tekst onbegrijpelijk of grammaticaal fout is en de traditie betrouwbare hulp biedt om de waarschijnlijk bedoelde lezing te herstellen, is ingegrepen. De ingrepen worden hierachter verantwoord. Waar ook de traditie niet kan helpen, is de lezing van het handschrift gehandhaafd en is in de annotatie de betekenis bij benadering gegeven. Als lezingen uit andere bronnen zijn ingevoegd, is de spelling daarvan aangepast aan de gebruikelijke schrijfwijze in b. Wanneer echter twee schrijfvarianten van het zelfde woord ongeveer even vaak voorkomen of wanneer een woord slechts enkele malen gebruikt wordt, is de schrijfwijze van de bron ongewijzigd overgenomen.

De versnummering van de leestekst volgt de nummering in de diplomatische editie van Hellinga (1952). Toevoeging of samensmelting van verzen ten gevolge van tekstkritiek tasten deze nummering niet aan. Hellinga's nummering is namelijk een standaard in de Reynaertfilologie. Zo blijft het

eenvoudig om deze editie te vergelijken met de tekst van alle Reynaertbronnen vóór 1500.

In de verantwoording van de tekstkritische ingrepen wordt achtereenvolgens gegeven: het versnummer, de lezing van de editie, de lezing van b waaruit deze is afgeleid, en tenslotte de redacties op basis waarvan is ingegrepen. In discutabele gevallen is de lezing van de redactie(s) tussen haakjes vermeld. In de andere gevallen vereist controle ook raadpleging van de edities van Hellinga (1952) of Goossens (1983a). Deze presentatie is gekozen, omdat de meeste wijzigingen triviale verbeteringen betreffen. Op deze manier is de controleerbaarheid gegarandeerd, terwijl de ruimte voor de verantwoording binnen de perken blijft. Opmerkingen over de tekst in het handschrift die verband houden met de tekstconstitutie, zijn cursief gezet.

De volgende siglen worden gebruikt:

a: Van den vos Reynaerde (Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. poet. et philol. fol. 22)

b: Reynaerts historie (Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 14601)

c: fragmenten van Reynaerts historie (Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 75 b 7)

d: fragmenten van de rijmdruk van Reynaerts historie (Cambridge, University Library, Inc. 4 f 6.2 (3367))

e: fragment van Van den vos Reynaerde (Darmstadt, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek, 3321)

f: Van den vos Reynaerde (Münster, Universitätsbibliothek, Ms n.r. 381; olim Schloss Dyck bij Neuss)

p: prozadruk van Reynaerts historie (Gouda, Gheraert Leeu, 1479)

r: Reynke de vos (Lübeck, Mohnkopfdrukkerij, 1498)

pagina	vers
11	11	ic < my (a f: keert hem)
	20	rijme < rijm (a f)
14	66	krancken < krancke (a f)
15	77	Beide < Seide
	83	heeft verdoort < verdoort (a f)
	87	staer < staet (a f)
	90	dach was < was van (f)
17	103	scryven < scyuen
	113	regel in rechtermarge bijgeschreven door latere (19e eeuwse?) hand
18	125	by mijnre < mijnre (a f)
	130	an < begin afgebroken, onleesbaar woord; in hs. niet gecorrigeerd (a f)

18	136	Reynaert < Reynaer
	141	Verloor < Veloor (a f)
19	152	voor hem < voor (f)
21	183	sel < sel sel
22	195	aen < aen aen
	203	bleeft < blijft (f)
	208	Sinen < Sijns
	209	hebten < heb ten
23	228	wisse < visch (a f)
	229	= f215. b: Dien liet gi lopen door v zet
24	240	ongevoech < ongeuoch (a f)
	247	Door minne ende < Dair mijn eynde (a f)
	251	wijs < hier (p)
	257	niet wel < niet (a f)
25	274	Nyement < Yement (a f)
	279	hi < hi al (p)
26	299	tam < dam (a f)
	306	Dan caritate < Yet of niet (a f p)
27	314	brochte < brochten (a f)
	317	hooft < heeft (a f)
	327	Crayant < Crayaert (a f p)
30	376	gracht < dracht (a f p)
31	406	voort < voor
	407	smout < sout (a f)
32	415	te dien < tenen (a f)
	417	was ic < was (p, a f)
33	442	heeftse < heeft (p, a f)
	452	hem < hem hem
35	459	haer < hoor
	469	gebod < gebet (a f)
	471	Dat < Van (a)
	478	commendatie < commeda (p)
36	486	dochter < wijff (p)
	493	datmense < damense
	505	laden < laten (a f)
37	506-7	< Des was die coninc al van staden / Ende mitten wisen wel beraden (a f)
	521	eynd < eeynd
39	532	berch < wech (a f p)
	534	recht over < recht (a f p)

39	543	vonden < wonden
40	586	moet < mot
41	603	vant < want (p)
	609	gaen < ontgaen (a f p)
43	644	uwen tienen < uwen (a f p)
	655	drien jaren < drien (a f p: seven jaren)
44	672	sal < salt
49	765	castele < casteer (a f)
	766	vant den < vanden (p)
50	772	Int < Jn
	774	droegen < droegan
	776	een raeck < eer raeck
	788	hadden < had (p)
51	808a	= p582
	812	wachte < wachs (a f p)
52	820	al dese < aldese
53	846	mader < maker (p)
	850	spranc < sprac
	851	Lantfreits < Lantfeits
	856	hagen <hauen (a f p: haghe)
54	889	Bruun swam < Dat brwn svam (f p)
55	893	vloecte < vlocte
	907	bloet < bloeyt
	910	eynde < aden (p)
	916	Dat hi < Dat (f)
57	926	nu heb ic < nv heb ic nv heb ic
58	956	saut < saluut (a, p: faut)
	967	Lieve oom < Lieue (p)
59	979	synen wille < synen (f p)
60	1007	gescant < genant (p: gewont)
	1014	wreket < wreech (a f)
	1016	my beide < my beide mij beide
61	1038	ende eer < ende (a f)
	1042	gelooft < belooft (a f p)
63	1073	vliecht < vlicht (p)
64	1084	beteren < goede (p)
	1094	te hooff < hooff (a f)
	1095	Reynaert sprac < Reynaert (a f p)
	1099	Reynaert < rernaert
65	1108	Nyement < Tybert (p, a f)

66	1157	niet dat < niet (a f p)
67	1178	myt < my (a f p)
	1179	So < Sa (a f p)
68	1192	Mertynet < metynet
	1194	den < des
69	1220	vast < wast (a f)
	1226	wroegede hem < hem (a: wroughede)
	1231	Ende sprac < Ende (p)
	1233	paep of < paep (p)
	1238	men < mens (a f p)
71	1246	Mauwede < Lach (p)
72	1275	huut < wt (a f)
	1290	vader < vaders (a f)
	1296	strick hier < strick dat (p)
74	1336	In < Ende quam na (a f p)
	1338	Tes < Des (a f p); gewonnen < gewonen
	1339	veel < had hi veel
	1342	Doene < Doet; gescint < hi ginc (Goossens)
75	1363	coninck < conick
	1364	‘oge’ is door latere hand hoger bijgeschreven
76	1382	hy < sy
	1383	moyen < moye
	1384	vernoyen < vernoye
	1387	Dat gi < Dat (a f p)
	1399	kijnders ende u wijff < kijnders wijff (a f, p)
	1402	ist < si ist (p)
77	1426	subtijl < subtijt
78	1429	ist best < best (p)
	1455	mulekijn < eynde (f, a)
79	1457	Roseel < roosteel (f, a p)
80	1485	‘sel’ is hoger bijgeschreven door kopiist
	1497	wat segdi < wat (p)
	1508	sere < si er (Goossens)
81	1521	oom < oon
	1536	hy conde < sy conden (p, a)
82	1540	na < nau (p)
	1549	baec < barm (a f p)
	1562	dair hi hongerich < hi hongerich dair (p, a)
83	1578	Waer < wie (p)
	1590	Dair ic < Dair

84	1592	Want < Wat
	1595	dair < dat
	1597	Heeften < Dit heeft (Goossens)
	1599	Riep hi < Ryepen
	1600	die wolff < wolff (p)
	1603	myt stocken < myt (p)
	1612	Daer < Dae
85	1638	sprac hi < sprac (a f p)
	1641	Oom < oeck (a f p)
	1643	pinen < pinem
87	1690	Oom < om
88	1697	penitencie < peniten (p)
	1711	stelen < stellen
	1712	genaden < gemaden (p)
	1719	plagen < plegen (p)
89	1720	Dit < Die (a f)
90	1770	Reynaert < reynaet
91	1780	onvervaert < onveruaet
	1781	geliet hem < geliet (p)
93	1832	boden < geboden (a f p)
	1841	Heer < Heet
	1843	keerl < keer (f d p: dorper); dede < deden (f d)
	1844	lede < leden (f d)
94	1855	Niet < Nie (d p)
97	1918	wesen < wisen (p)
98	1934	haech ende < end (p)
	1945	‘is’ (in latere hand?) hoger bijgeschreven
	1947	ghewaer < ontwaer (p)
	1948	sprac < sprac tybert
	1950	dair toe < gi eens (p)
99	1952	Dat < Dair (p)
	1957	Isegrim < ISsegrim
100	1982	Reynaert < reyner
	1987	hielde < hielden
	1994	ic bade < by (r)
101	2017	Reyers < reyes
102	2028	bosen < doden (p: misdadighen; r-glosse: wat he bözes ghedaen hadde)
	2033	bedocht < en bedocht
	2043	myt < my (p)

102	2048	liefste < liefte (p: beste)
103	2063	lichtste < lichte (p: lichste)
	2071	ic sel < sel (p)
105	2104	ginck ic < ic ginck
106	2106a	=a2079 (ondersteund door f p)
	2111	bleten < bleken (a f)
	2112	verbeet ic < verbeet (a f p)
107	2135	ende vro < vro (a f)
	2146	seven < neuen (p)
108	2163	door lief < door (a f)
	2169	coninghinne < coninck ende (a f p)
	2170	vgl. p1581, a f. b: Hoorden worden sy veruaert
	2177	‘gi’ (door latere hand?) hoger bijgeschreven
	2184	die < der (a f p)
109	2185	beider hulde < beider (p, a f)
111	2208	selfs < sels (p)
112	2241	seit hi < hi seit hi
113	2267	veronweerde < ver onweerde
	2272	ontboot hem < ontboot (p)
	2282	vijfte < wijfte
114	2301	Dat sys < Ende (a)
	2303	morgen < morge
115	2322	also < also ende (a f); ‘ende’ (later?) hoger bijgeschreven
	2328	puden < puden die (a f)
	2330	veel < weel (f p); onbedwongen < onbedwangen (p)
117	2351	dattet aldes < aldes (p)
	2359	worde < word (a p)
118	2370	zake < zaken (a f)
	2371	scoorde < scoorden; brake < braken (a f)
	2383	In < Die in (a f)
	2388	woude < wouden (a f)
	2389	oude < ouden (a f)
119	2400	gelopen < oec ser gelopen (a f)
	2401	des scats < scats (Martin)
	2402	by dien doene < by doen zien (Martin)
	2405	Doe < Dat (p)
120	2422	waert < waer (a f p); generen < genereren (p)
	2431	out < bout (a f p)
121	2458	Al die < Al had hem al die (p)
	2462	Hadde < Hadden (a f)

122	2477	toende hi < toenden (p)
	2478	=p1816/17. b: Brvnen enen brieff dair in sy vernamen
	2479	Daer < Wel (a p); twalef < twael (‘twalef’ is in marge als correctie bijgeschreven)
	2497	al te < alte (a f)
	2499	clagen < clage (p)
123	2513	hoopten < hoopte
	2514	Leyden < Seyden (a f)
124	2530	coninc < conincghinne (a f p)
	2532	hi < gi (a f p)
	2536	ic hem < ic (p)
	2540	Reynaert < reyner
	2548	bedregen < bedragen (a)
	2549	=a2524 (Gesteund door p), b: Als hi in synen woorden doet gewagen
	2550	Mocht < Noch (a f p)
126	2598	bosch < boosch (a p)
	2599	also < aso
	2600	Pijnt < Pvnt
	2606	die scuufuut < scwfwt (a f)
	2607	dair < dat (a f)
	2609	verstaet < verstaen (a f)
	2610	ende < myt ende
127	2612	gi moocht < moocht (a f)
	2620	begraven < begreuen (a f e p)
	2621	scraven < screuen (a f e p)
128	2639	Sprac < Ssprac
	2641	‘en’ bovengeschreven (in latere hand)
	2642	Daer nummer meer te < Nvmmer meer connen (p)
130	2710	mistroude iet < mistrouwe hiet (a f)
	2712	dat < dair (a f e)
	2716	ware < seg v (a f e)
131	2723	in sduvels < een duuels (a f e p)
	2726	provende < prouen (p)
133	2772	heeft hi < heeft (p r)
	2795	mee < wee (a f)
135	2798	Tyeselijn < dat tyeselijn (p)
	2799	daer < daer was
	2808	‘sprac’ door latere (19e eeuwse?) hand bovengeschreven
	2811	si < die

136	2828	hi < si; dede < deden (f p)
137	2857	Eerswijnde < Ysegrim (p)
	2860	gemac < gemaec (a f p)
	2870	Ysegrim draget < Ysegrim (a f, p)
138	2883	voeten < oren (p)
	2885	Most < Most hi (p)
139	2912	ende gewont < gewont (a f p)
140	2954	ten < den (a f, p)
143	3010	souden < soude (p: wouden)
144	3029	diene < die (p: die hem)
145	3056	de < den (a f e)
146	3077	mijn veste < mijn (a f)
	3082	oorlof bid < geen oorlof bad (a f e p)
	3083	dit < dat
	3085	ginc myt < myt (a f e)
	3095	scerpe < serpe (a f e)
	3097	Dochtet < Dochter (a f)
147	3111	bem < u ben (a f e)
	3112	U sculdich < Sculdich bin (a f)
	3113	genaect < genaecte (a f)
148	3134	At < Al (a f p)
	3140	Si < HJ
149	3159	myt mi < myt (a f p)
	3170	zocht hi < zocht (p)
	3171	sel hem < selhem
151	3211	eenen < eenre (p)
	3231	tot hem < hem (p)
153	3268	Mynen < Dat mynen
	3280	ict <ic (a)
154	3305	Besien < Niet besien; hij < hijt (a f)
	3306	naken < soude naken
156	3368	brieve < brieff (p)
	3373	hier < hier doe
157	3379	saen < staende (Martin, Goossens)
	3389	hief hijt < hielt hy (a f p)
	3395	hi was < hi was hi was
	3396	maech < mach (a f p)
	3398	ongevoech < ongenoech (a f)
	3400	Al ware < Al (a f p)
158	3407	My < Hy (a f p)

158	3421	wart < warts (p)
	3425	schoen < schoeyn
159	3439	hise < hi (a p)
	3446	soen < scoen (a p); wie < wi
160	3463	sculde < hulde (a p)
	3464	nummer < vmmer (a p)
	3471	houden < huden (p)
	3478	verlengen < verlenge
161	3496	pelgerijn < pelger
	3497	lach al < al (p)
	3505	Lampreel < lapeel (vgl. 4440, 4465, 4475, 4659)
162	3516	borch < feest (p)
	3517	Dair < Dat (p)
	3522	Rechte < Recht (p)
	3529	Groete < Groet (p)
	3533	mijn hoeft < in my (p)
163	3554	Dorren < Dorre (p)
	3556	Corbout < carbout
	3559	die < die die
	3564	Scerpenebbe < scerpen neb
165	3566	op < die op (p)
166	3599	gegeten < gegeter
	3615	es mede < hem (p: sijn mede)
167	3641	dit dede < dede (p)
	3645	ooc < of (p)
	3648	geren < gern (p: begheren)
168	3658	Isegrim: hs. heeft ‘Segrim’, in kantlijn is door latere hand ‘J’ ingevoegd
	3667	choses < tsieres (p)
	3668	ne jures < nyernes (p)
	3673	doet < doen (p)
169	3679	hi < en (p)
	3687	dair toe < dair; geslachte < gesclachte
170	3716	verboort < geboort (p: verbuert)
	3718	hier < dair (p)
171	3731	op sijn < op sijn op sijn
	3732	dair bi < dair (p)
	3736	heeft < heest
	3737	conincs hove < houe (p: conincs bode)
	3745	Donrebussen < Donre bussen

171	3746	voetgangers < voet gangers
172	3772	wyndi < vyndi
	3779	haren < voren hair (r)
	3780	Uut < Wvt; souden < soude (p)
173	3807	Want < Wan
174	3827	Laet dat < GAet dar (p)
	3841	oft < oec (Goossens)
175	3850	oec bi my < my (p)
	3852	oom < neue (p)
	3858	sel u < sel (p)
176	3877	si < wi
	3885	een hoen < een (p)
	3889	Mer ic < Jc (p)
177	3900	Si < Ende (Goossens)
	3902	onder < so onder (p)
	3907	Oom < COm
	3920	Hi was < Was
178	3959	moet gi < moet
179	3964	grote < grot (p)
	3966	wolf < volf
	3967	villen van < vullen myt (p)
	3970	mit luegen < luegen (p)
180	3988	claecht over my < claech ic ouer
	3995	men my < menmy
181	4014	woude < wouden (p)
	4016	Ver mery < Vermery
	4020	Isegrim < Isegrinn
	4026	Ic seide < Sy seiden
182	4033	letter < leter (p)
	4039	ic can < ic (p)
	4041	Heb ic < Ende (p)
183	4059	Ende heeft < Ende
	4073	Doe hi < Doe
	4083	dan gi < gi (p)
184	4097	Lieve < LJue
	4099	voor den < voorden den
	4111	Al < Ad; mijnre misdaet < mijnre (p)
185	4117	Grymbaert sprac < Grymbaert (p)
	4129	sien < tsijn (p)
	4135	evenkersten < euen kersten

186	4139	bynnen < bynen (p)
187	4168	gene < gemeen
	4169	dan si < ofte (p)
	4171	Sonderlingen in < Jn sonderlingen (p)
	4180	wairachtich < wairach (p)
	4182	Viel < Veel
	4186	dat < dan
188	4190	laet < liet (p)
	4192	ende dan < ende
189	4235	die geven < geuen (p)
190	4239	sijn sy < sy (p)
	4240	raden < rade (p)
	4241	Achterbaecs < Achterbaets; helpent < helpent sijt
	4257	spreket < spreken
	4258	doen < doern
	4261	vijnden < vijnder
191	4281	maecte hem < maecte (p)
192	4300	bever < beer (p)
193	4328	heer dat ghi < heer (p)
195	4377	u < v my (p)
	4381	enen anderen < een ander (p)
	4382	=p3289-90 (b: Noch mocht die dach comen voir ander)
196	4410	Ende en < Ende (p)
	4420	dunct my < dunct (p)
197	4435	segt < seg
	4440	Lampreel dat conijn < een dat lampreel ende conijn
	4441	tot < deet (p)
	4448	yet < ye (p)
198	4456	wie die < die (p); smaect < die smaect (p)
	4459	vervullen < veruulen
	4463	boter < boeten (p)
	4475	Lampreel < dat lampreel
	4476	Hi < Jc
199	4497	niet meer < niet (p)
	4505	onhout < onthout
200	4529	Sellen si < Sellen (p)
	4532	verandwoorde < ver andwoorde
202	4573	wijff < vijff
203	4601	concubijn < cobijn (p)
	4602	si is hem oec < hi is oec

203	4604	si < hi (p)
204	4634	vervaert < veruaet (p)
205	4638	hy ... moete < sy ... moeten (p)
	4641	Recht oft < Recht off (p: als oft)
	4645	Dan wi < Ende wie (p)
	4650	sij < sijn (p)
	4659	Merc ic aen < Mer ic
	4663	en < ende
206	4681	als < off (p)
	4682	Mer < HEer (p)
207	4700	‘gi’ door latere hand hoger bijgeschreven
	4711	Reynaert < Reynaer
208	4727	behagede < behageden
	4729	docht < doch
209	4750	Ende < Een (p)
210	4773	men < hi (p)
	4788	vraechden si wat hy riede < vraechde wat sy rieden
211	4817	scalcken < scalc (p)
	4818	myt < my (p)
212	4826	dorste breken < breken (Goossens)
	4827	op hem < op (p)
	4829	vercoren < vecoren
	4830	dunct u < dunct (p); so goet < so goet so goet
	4834	Die daer < Daer (p)
213	4860	myt vlijt < vlijt (p)
	4862	ende een < een (p)
	4867	Ende was < Wart (p)
214	4871	op riep < opriep
	4883	serpent < serpen
	4888	scoeren ende < ende (p)
215	4902	of < wi (Martin, Goossens)
	4913	Hoe < Hoet
216	4923	myt hem < myt
	4928	tserpent < serpent (p)
	4930	ende alle < ende alle ende alle
	4941	Dats < Dat (p: dat is)
217	4955	meenden < meende (p)
	4958	die < ist die
	4959	Ydelbalch < Ydenbalch (p)
218	4983	In dander < Ende vander (Goossens)

219	4999	gi Gi < gi (p: spraecty)
	5008	doet < doe (p)
	5010	soude < woude (p)
	5010a	=p3807
	5014	dedi < deed di
	5017	bant < vant (r: ghebunden)
220	5029	Dat < Want
	5041	Volchdens < Voclchdens
221	5052	sijn si < sijn
	5059	Ende si < Ende (p)
222	5091	campspel < camspel
	5095	sijs < sijn (p)
223	5115	zuveren < zueren (p)
	5121	hairtande < hair tande
	5123	Ende si < Ende
224	5126	te sleters < sleters
	5131	Sijn < Mijn
	5133	doene < dingen al (vgl. Verdam 1891, p. 1-2)
	5134	groene < root smal (p; idem)
	5143	icken < icken v
	5146	weet < weet ic
	5148	die node dogen scheringe < dien node scheert geringen (vgl. Verdam 1891, p. 4)
225	5160	Haetneet < haer neet
	5166	haer < hem
	5167	si < hi; haren < synen
	5170	si < ic
	5174	seit si < seit
226	5181	das < dus (p)
	5182	Sloppelkaerde < lupelkaerde
	5190	soude ic < soude hem (p)
	5200	Aelcrote < aelcrotte (vgl. 5205)
227	5205	Aelcroot < Aelcoot (vgl. 5200)
	5230	lupaert < lupaert ende
228	5231	Sprac < Spraken
	5234	Dat waer als < Als (p)
229	5257	die schoonste < veel schoon (p)
	5270	als < al
	5279	die juwelen < Juwelen (p)
230	5287	tot < is (p: dus lange als ic leue)

230	5297	Want < Van
	5306	dese drie juwelen < iuwelen (p)
231	5311	om mi < om (p)
	5324	Stonden < Stonte
232	5346	die drie < drie (p)
	5350	die namen < namen (p)
	5355	Meerre < Meerre lude
	5357	oeck < nact (r)
233	5372	Ende < Ende des (p)
234	5396	icken < ic (p: wi dese iuwelen)
	5413	Sy souden < Hy soude (p)
	5415	Ende oeck < Ende (p)
235	5430	hadden < had (p, Goossens)
	5432	den < voor den
	5440	kam < kan
236	5456	Voedt < Voir (p); soect < oec
	5465	hem volgen < dat hem volcht
237	5493	gesneden < gesmeden (p)
	5494	knokels < duuekels (p)
238	5510a	=p4237-38
239	5542	Sij < Sijn (p)
	5543	leren < keren (p)
240	5560	Stont < Gout (p)
	5568	een mijl < mijl (p)
241	5582	cetijn < eetijn (p)
	5591	ebenushout < elenushout (p: hebenus hout)
	5592	Daer < Die (p); Crompaert < trompaert (p, vgl. ook 5609)
	5598	begeerde < begeerden
	5599	veerde < veerden
242	5610	des paerts < des (p)
	5611	tpeert < peert (p)
	5612	voer < voir (p)
	5614	sach < seide
	5615	Cleomedes < Clemoedes (vgl. 5602)
	5620	ebenus < hi lemus (vgl. 5591)
243	5636	Azuur < Azwer
	5642	En < Ende ten (Goossens)
	5648	peerd < peerd die
	5650	hetten < hette (Goossens); versnellen < verswellen (p)
	5654	enen herde < hem (p)

244	5664	heeftet < sijn (p: hij versach dat hert)
	5668	dat tpeert < tpeert (p)
	5673	ontgaen < ontfaen (p)
	5675	hads gesworen < gesworen (p: al haddestu dat gheswoeren)
	5683	loont < het loont (p: hi wort... gheloent)
245	5684	hoe tot < tot (p)
	5688	Want < Wan
	5697	Dan < Dat (p)
	5699	dragen < dagen (p)
246	5710	my < in my
	5717	Op synen heer < Mit synen steert (p)
	5722	gereets voert < gereets (p)
	5731	liep hi < liep (p)
	5735	welvaren < veluaren (p)
247	5749	en sien off < off (p)
	5762	int < in
248	5764	Tybert sprac Reynaert < tybert reynaert gi
	5770	hem < lem
	5773	hebben < heb (p)
	5781	dat overste < ouerste (p)
249	5791	tis < het tis
	5798	ende vlooch < ende (p: vloech)
	5800	‘sijn’ is later zowel hoger als in de marge bijgeschreven
250	5819	goet < goe (p)
	5828	vleysches becoren < vleysch (p: becoringhe des vleysches)
	5830	doer < doet
251	5841	Een < Jn (p)
	5845	Die < Dat (p: dye)
	5849	bec < vet (p: beck)
	5854	Ende stack < Ende (p)
	5855	tbeen < been (p: dat been)
	5856	treck < streck (p: trecke)
252	5883	Dan < Dat (p)
253	5892	haren < haren haren
	5901	Doe < Hoe
	5904	Al < Jc (p)
	5912	steet < staet
	5913	weet < weet hoet gaet (p)
254	5940	viscose < van viscoppen (p)
	5941	sulke < suke

255	5944	mocht < moch
	5961	levede < geloofde (p)
256	5988	hebt < heb
257	5997	hem was < hewas
	5998	mynen < synen (p)
	6000	hiete < hie
	6007	herten < eren (p)
	6017	weet hi < weet (p)
	6019	nyements < nyement (p: yements)
258	6030	mit sijnre < sijnre (p)
	6031	dat < dat ic
	6033	wolven < wolf (p); verloren < verlorent
259	6056	sijt wellcome gi twee < gi twee sijt wellcome
	6070	ende gaf u < ende (p)
260	6091a	=p4723-4
	6097	seit ja < seit (p)
	6101	liepen < liep (p)
261	6105	gi Gi < gi (p)
	6124	doe hi < doe (p)
	6128	Och < Oec (p); noch < noh
	6129	sonder reden < sonder (p)
262	6137	‘vyant’ in latere hand bijgeschreven
	6150	die ander < ander (p)
	6152	mede < mde
263	6158	Dan < Dair (p)
	6175	coninc < conic
	6179	dat < tot (p)
	6180	wie < wi weten wi (p)
264	6186	wel doen < wel (p: doet)
	6197	hy < sy (p)
	6198	stercte < storte (p)
	6205	hi hem < hi
266	6244	dient < dien
267	6269	water < vater
	6273	Ende ghinc < Ende (p)
	6278	Reyneert < reynert
	6284	spranc haer < spranc (p)
	6286	het dede < het
268	6306	want si < van (p)
	6314	seide < soude

268	6315	te < door (p)
	6316	dat ons < dat (p)
269	6320	hi was < was (p)
	6323	quenen < quamen (p)
	6342	Ten < Een (p: totten)
	6344	hoorde < hoorden (p)
270	6367	schemerden < schemerde
	6370	dat < bi dat (p)
	6371	Bi sijn < Sijn (p)
271	6374	hi < ic (p)
	6392	erghent an < anders dan (p)
	6399	u < te
272	6401	geliker < geliliker
	6416	saets < saetste (p: sates); ongedoude < ongehoude
	6419	du daer < du (p)
	6427	quames op < quames (p)
273	6446	Hoort < VOort
	6451	Hy had < Hy (p)
274	6462	een < geen
	6464	sat < mat
	6475	creten < trecken (p: criten)
275	6488	Boom uwer < Vwer (p: boem)
	6506	Van licht dat < Die lucht die (p: van lichten die)
	6509	vreesliken < vroliken
276	6514	of < op (p); meerkat < meer kat
	6519	sagen < quamen (p)
	6523	ic ic < ic (p)
	6524	als < al (p)
	6528a	=p5099
	6529	benat < bewraect
	6532	vuyler < vuyl
277	6541	verre < voor (p)
	6564	ten < te (p)
278	6577	was van < van
	6578	u jonger < ionger (p: v lieue kijnder)
	6581	Myn < My
	6583	hebt u < hebt
	6586	si < hi
	6589	Wonderde < Vonderde
279	6606	Blideliker < Blidelic

279	6611	ende stan < ende (p)
280	6637	En < Ende
	6640	hi hi souder in gaen < hi sonder waen (p: hi soude daer in gaen)
281	6649	my < myt (p)
	6651	nickers < Juckers (p)
	6658	Ysegrim < ysegrin
	6662	scoen < scooen
	6664	u < hem (p)
	6672	sy < hy (p)
	6673	Hi sprac < sprac hi
282	6677	dair < hair
	6680	tbloet < tloet (p)
	6682	geenre weer < geenre (p)
283	6711	ende spitige < sijn spitige
	6714	laefde < loofde (p)
	6715	Dats gelogen < Dats (p)
285	6742	conde < condi; ‘en’ door latere hand hoger bijgeschreven
	6744	campspul < camspul (p)
286	6762	dat al u reden < dair alle vrede (c)
	6764	ontfenc die wedden < ontfenct die wed ginck (c)
	6768	te doen dat < te doen doen dat
	6771	Biteluus ende < Bitelmuus (c)
	6778	meyster < myster (c)
287	6784	diemen dat < dienen dan (c)
	6785	overleest < ouerleeft (c)
	6787	salt over < sal voer (c); morgen < alle morgen (c)
	6796	sijn < hair
	6798	Dede < Dede hem; Reyneerde < reynerde
288	6815	Mer anders < Mer (c)
289	6841	heeft < heef (c)
	6843	villen < vilen (c)
	6849	dat < dair (c)
	6850	mijn secreet < mynen streeck (c)
290	6862	op die < op (c)
	6866	nu bin < bin (c)
	6876	wecten < vecten
	6888	at dat < dat (c)
291	6892	ghinc hi < ghinc (c)
	6893	krytenweert < rytenweert
	6895	als < als hem (c)

291	6906	hem < hy (c)
	6914	Reynaert < reynart
292	6917	gesworen < geswore
	6923	docht < doch (c)
	6938	moeye < neue (c)
293	6967	hem < en (c)
294	6975	Dat hi < Want (c)
	6976	Reynaert < Die reynaert (c)
	6992	anders < ander (c)
	6993	wat < was (c)
	6996	Ghi hebt < Ghi (c)
295	7007	goet < groet (c)
297	7044	was hi < was (c)
	7045	als < al (c)
	7053	dat hem < dat (c)
298	7065	hi was < was (c)
	7076	pijnden < pijnde
	7079	Reynaert < reynnaert
	7080	hi < si (c)
299	7084	hy < sy; op < of (c)
	7085	an ende < aen teyde (c)
	7091	van desen < desen (c)
	7103	vol < wol (c)
300	7128	hi < hi en
	7131	ummer waende < vmmer (c)
	7134	haelde < hael (c)
301	7143	sach < sas (c)
	7147	behaechde < hehaechde (c: behagede)
302	7171	heb ic < heb (c)
	7173	dattet < dat (c)
	7185	Van < Ende (c)
	7187	brengense < brengen (c)
303	7189	waen < waent (c)
	7192	Willic u < Willic (c)
	7198	dorren < dorre
	7200	Sijnt < Mit (c)
	7204	u wijff < w wijff
	7206	alre < ale (c p)
304	7223	al < al al (c)
	7225	dat < wat (c)

304	7233	tongeval < ongeval (c)
305	7249	siet < sit (c)
	7250	die ghi < die (c)
	7271	wachte < machte (c)
306	7274	wel < wel te
	7285	lachter < lachten
	7289	Weder < Wair (c)
	7290	dats u < dats (c)
308	7340	hoden < hoeygen (c)
	7341	noden < noyen (c)
	7346	seer < ser
310	7387	Sloppelcaerde < sloppel cade
	7391	Biteluus < Bitelmuys (c); hair < ende hair (c)
	7392	Hatenet < Harenet
	7395	offt < off; mysgaen < gestaen (c)
311	7427	Sloppelcaerde < slappelcaerde
	7437	uwen < myt uwen (c)
312	7443	u dan bi my < dan bi (c)
313	7465	hy < sy (c)
	7473	Siedende < Mit sieden (c: Sidende)
	7483	Doe < Ende (c)
	7485	bejagen < begiagen (c)
	7486	vriende < vriend
	7486a	=c7481
	7488	niet < nie (c)
314	7491	my < my een
315	7514	ase < hase (c)
	7527	beschout < bschout (c)
	7536	honden < hond (c)
316	7554	quiten < off quiten
	7559	viande < viant (c p); gesworen < gesuoren
	7565	Ende sal < Ende (c)
317	7578	dair om < dair (c)
318	7599	wesen < weser (c)
	7604	dancte < danctse (c)
	7607	weert < weer (c)
319	7623	ende wiecten < wiecten (c)
	7640	baden < baede (c)
320	7650	wel < weel

320	7651	geef u < geef (c)
	7656	=c7651 (b: Die reynaert noch al wel cost)
	7657	wel geloeft < wel (c)
	7657a	=c7653
	7666	Reynaerts < reynaert
321	7694	wel < wel wel
324	7760	Anders seit < Anders (c)
	7766	hadden diet < diet hadden (c: hadden sijt)
	7770	sijn < syne (c)
	7771	Dic < Die (c); geseit < gesciet (c)

8. Zoals bij 7 is aangegeven, is de tekst van b zoveel mogelijk gerespecteerd. Op een aantal plaatsen is het discutabel wat ‘zoveel mogelijk’ voor consequenties dient te hebben. Deze plaatsen worden hier kort besproken om de genomen beslissingen reliëf te geven.

323 In Van den vos Reynaerde heet de eerste haan naast de baar Cantaert en niet Cantecleer. (f 283-4: Dene hane hier Cantart / Daer na wilen gheheten wart ...) De naam Cantecleer komt waarschijnlijk voort uit een kopiistenfout. De tekst is echter grammaticaal correct en inhoudelijk zinvol als we aannemen dat een van Cantecleers zonen de naam van zijn vader draagt.

473 De lezing van b is zinvol, maar bevat een weesvers. De inhoud van het ontbrekende vers is op deze plaats goed vast te stellen. f heeft hier Wie daer die sevende lesse sanc (433). Reynke de vos heeft: Jk sede yd wol. men yd were to lanck / We dat dar de leccien sanck (425-6). Reynaerts historie moet dus oorspronkelijk een vergelijkbare regel gehad hebben.

478 Dit vers is nogal lang vanwege de emendatie van commeda tot commendatie. Deze oplossing respecteert de lezing van het handschrift zoveel mogelijk. Was dat commendo gelesen myt besceit of Was die commendatie geseit zijn aannemelijke alternatieven.

542-3 Dit verspaar rijmt niet. A en f hebben als rijmwoorden comen / vernomen. De tekst van 543 zal dus in het voorbeeld van b Ende heeft die poort gesloten vernomen of Ende heeft die poort vernomen geweest zijn.

666-8 De tekst van hs. b lijkt hier corrupt, omdat de structuur van de mededeling incompleet is. Reynaert trekt een vergelijking: ‘als dit, dan dat’; en rondt die af met een voorwaarde: ‘zelfs als’. Het ‘dan dat’ stuk komt echter in de tekst niet voor. Herstel van de corruptie is onmogelijk, omdat de rest van de traditie heel andere lezingen heeft. Bovendien is de rijmstructuur hier correct. Daarom is niet ingegrepen.

744-5 Dit verspaar is inhoudelijk correct maar rijmt niet. Goossens geeft op

basis van Reynke de vos een zeer plausibele emendatie: Hi began te hulsen en te brassen / Ende mitten aftersten voet te crassen.

1652-55 In deze regels staat b alleen tegenover de rest van de traditie. F bijv. heeft: Dat si ontsprongen ouer al / Die binnen den huse sliepen / Die biden vire lagen riepen / Dat daer waer sine wisten wat / Gheuallen dor dat hemel gat (1628-32). Het verschil in handeling tussen beide versies is minimaal.

2262 Hier is sprake van een zeer geheime schat van een anonieme koning. A heeft dezelfde lezing. F en p hebben hier koning (H)ermerijc. Waarschijnlijk is de lezing van a/b het gevolg van een leesfout. In 2588 wordt de schat namelijk die van koning Ermelinc genoemd en in 2626 is sprake van Ermeric. De lezing van b is hier echter zinvol. Bovendien zou men kunnen argumenteren, dat Reynaert het door deze anonieme presentatie voor de koning makkelijker maakt om de schat op te eisen. Er is immers geen andere rechthebbende.

2401-3 De lezing van b is in deze regels evident bedorven. Mijn emendatie is gebaseerd op de strekking van de parallelregels in a en f: Doe began ic den scat te hopen / Biden barate die ic hem sach / Driven ... (f 2342-44). Het resultaat blijft gewrongen Middelnederlands. Goossens emendeert minder. Zijn lezing luidt: So dat ic dair scats in hopen / Was by doen. Baraet ic zach / Hem driven... Tegen die oplossing pleit dat het logische verband van de zo ontstane mededeling niet klopt: Reynaert ziet zijn vader uit een hol komen en is daarom in de buurt van een enorme schat. Bovendien is ook Goossens' lezing geen vlekkeloos Middelnederlands en bevat zij twee opeenvolgende enjambementen.

2416 Op de parallelplaats in Van den vos Reynaerde staat moude (zand). P heeft echter ook monde, dus dit detail hoort bij Reynaerts historie en is niet specifiek voor b.

4357-58 Vanwege het merkwaardige rijm zuuct/kruuck en de ongebruikelijke zinsdeelvolgorde in 4358 meent Berteloot (1987, p. 395) dat b hier niet de oorspronkelijke lezing heeft. Hij stelt als reconstructie van 4356-59 voor: U scalcke vond loos ende stout / Sellen u doen sterven sonder arsater (= arts) / So lange gaet die kruuck te water / dat sy brect ende valt aen sticken...

4473 P heeft hier Reynaerdijn. Volgens 1453 van b is dat echter Reynaerts jongste zoon.

4497-4500 Deze verzen rijmen alle vier op -eten en het rijmwoord weten wordt tweemaal gebruikt. Waarschijnlijk heeft dus een kopiist een moeilijk leesbare passage opgelost door er wat bij te dichten. Goossens geeft de plausibele emendatie:... en conde niet meer van hem weten / Nu seit hi ic hebse doot gebeten / Hoe soud ic comen so na...

4512 De tekst van dit vers is geen goed Middelnederlands. Mijn ‘vertaling’

is uit de context afgeleid. Goossens heeft dit vers en het volgende geëmendeerd tot: ... In spaeus ban heeft swaerlic door / Dat ic ysegrim raet gaf. Het enjambement in het voegwoord pleit tegen deze emendatie. In dit geval is de lezing van b, hoewel foutief, niet gewijzigd omdat er geen overtuigende mogelijkheid tot herstel was.

5122-3 Deze regels zijn deel van een problematische passage. Omdat echt herstel onmogelijk is, is zo weinig mogelijk ingegrepen. Beten is verleden tijd. Daarom zou cloyden i.p.v. cloyen en lietense i.p.v. latense wellicht beter zijn.

5250-3 Vanwege het merkwaardige rijm bloeyen/gecroegen (5250-51), het herhalende element dat in deze regels zit en de combinatie vont/vant (5253) meent Berteloot (1987, p. 397-398) dat de lezing van b niet oorspronkelijk is en dat een kopiist hier een rijmpaar verdubbeld heeft. Hij stelt als reconstructie voor: Sy heeft wel aan mijn kar gecroden / Sy heeft <my> wel die hant geboden.

5369 De lezing barnen ende vuyr zou het gevolg van een kopiistenfout op basis van een oorspronkelijke lezing barnende vuyr kunnen zijn.

5664 Mijn emendatie van deze regel is gebaseerd op p, dat hier heeft: Dye harde sat op ende hij versach dat hert en dat vlooch voer hem. Er is echter geen relatie tussen de lezing van b: sijn en het door mij daarvoor in de plaats gestelde heeftet. Goossens heeft hier een andere oplossing, die meer rekening houdt met de vorm sijn in b: Die herde sat op ende si versien / Den hert die voor hem ghinc vlien. Deze oplossing is niet gevolgd, omdat ze inhoudelijk afwijkt van de versie van p (herder én paard zien het hert), in vers 5665 van b sterker ingrijpt en een enjambement bevat.

6070 Dit is een weesvers. Er is geen enkele mogelijkheid om het oorspronkelijke rijmpaar te reconstrueren, omdat p de enige paralleltekst is en hier geen hulp biedt. Martin en Goossens geven hier allebei de regel die Willems (1836) erbij gedicht heeft. Dat levert op: .../ Te voren uut ende tvierendeel / Gaf hi u, ten was niet veel,... Ik heb de overgeleverde tekst nauwer gevolgd.

6078-81 In de lezing van b worden deze regels over Ysegrim gezegd. De parallelplaats in p heeft het echter over de koning. Om die reden heeft Goossens de passage geëmendeerd tot: Eer men eens credo had geseit / So had gi u deel op als gi selt weten / Nochtan had gi geern meer gegeten / Want ghy en waert noch niet sat. Als deze oplossing gekozen wordt, vervalt de discrepantie dat Ysegrim alles opvreet en de koning hem toch nog om wat meer vraagt (zie aantekening bij 6037-6138). Ook 6091, waarin staat dat Ysegrim nog wat van zijn deel laat liggen, pleit voor de emendatie van Goossens. De tekst van b is desondanks gerespecteerd, omdat de anecdote m.i. niet naar een logische verhaallijn streeft maar de gulzigheid van wolf én leeuw wil laten zien en omdat de mededeling dat het voedsel op was voor men een Credo

had kunnen zeggen, een typische uitspraak is om de voortdurende gulzigheid van de wolf te benadrukken (vgl. bijv. 6621). Dat direct hierna Ysegrim en Reynaert een nieuwe buit moeten gaan zoeken zonder dat verteld wordt wie de eventuele resten van de eerste buit opeet, pleit ook voor mijn benadering.

6646 Ongescitte komt verder in het Middelnederlands niet voor. Mijn vertaling is uit de context afgeleid. Omdat het om een hapax gaat, heeft Goossens geëmendeerd tot: ...swert als gitten. Martin geeft hier onrein van schitte (= drek). De paralleloverlevering biedt geen steun dus heb ik niet ingegrepen.

6648 De lezing van dit vers is slecht Middelnederlands. Het is echter niet duidelijk wat er zou moeten staan. Daarom is b gerespecteerd en is een betekenis uit de context afgeleid. Op basis van p, en misschien Martin, emendeert Goossens tot: Die jonge myt spisen vol geclack (= smetten, vuiligheid).

9. Om het lezen van de tekst te vergemakkelijken worden aan de voet van elke bladzijde moeilijk geachte Middelnederlandse woorden en zinsconstructies vertaald of geparafraseerd. Een koppelteken na een versnummer geeft aan dat de eropvolgende verklaring de grens van het betreffende vers overschrijdt (zie 91, 140, 312 etc.).

Vorige Volgende