Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1995 (nrs. 69-72)

[p. 151]

Paul Biegel
Een aquarium in de Sahara

Ze stonden tot hun middel in een poel van vuur, precies zo roodgloeiend als de anthraciet in de kachel bij ons thuis; hun naakte bovenlijf stak eruit zoals bij het ondiepe van een zwembad, maar op de kant kruipen zou niet gaan, want dat was een hoge stenen muur; ze moesten er dan ook eeuwig in blijven want het was de hel. Schitterend afgebeeld in driekleurendruk, met voor in het boek ongetwijfeld het ‘nihil obstat’ van de Bisschop van Utrecht, maakte het the facts of life after death duidelijk aan de kindertjes van de eerste klasse der lagere school. Deze hel was het mooiste plaatje, het stond onderaan de bladzijde, daarboven waren ook het vagevuur en de hemel afgebeeld - en had het vagevuur nog iets indringends met hoog oprijzende, minder hete gele vlammen, de hemel was van zo roze saaiheid dat ik er nauwelijks een herinnering aan heb overgehouden. Nee, die hel: ik stelde mij allerlevendigst voor hoe het zou voelen in die hete brij te moeten staan met mijn blote piemeltje, vooral wanneer ik zag hoe thuis de anthraciet in de kachel helemaal was doorgegloeid.

Ook tot mijn angstaanjagende verbeelding sprak de voorstelling van de kruisiging. In de kerk hingen er veertien mooie schilderijen van, die je een voor een afging, te beginnen bij Pilatus in zijn rode opperkleed en te eindigen met de witte lijkwade wanneer alles voorbij was. Onder elk schilderij stond in gouden letters opgetekend wat het voorstelde, en omdat het in stemmige Gotische letters was uitgevoerd, las ik: ‘Jefus valt voor de tweede maal onder het kruif.’ Verderop was met veel bloed een close-up te zien van de scène waarin een zware vierkant gesmede spijker dwars door de handpalm in het kruishout werd gedreven, uiteraard door een grimmige Romeinse soldaat met een enorme hamer. Ik zat er gebiologeerd op mijn knietjes naar te kijken, mijn handjes stijf dichtgeknepen, want ik voelde precies hoe het zou voelen, met ook het onvermijdelijke ernaast slaan dat ik uit mijn eigen praktijk van schilderijtjes ophangen kende.

Van ander kaliber waren de tekeningen en verzen in Een aardig prentenboek met leerzame vertellingen naar het beroemde hoogduitse kinderwerk Der Struwwelpeter voor Nederlandse Jongens en Meisjes bewerkt door W.P. Razoux. Daarin stond onder andere de geschiedenis van Soep-Hein, een modderdik joch dat zijn ouders veel verdriet deed door vier dagen achtereen zijn lepel neer te smijten onder de uitroep: ‘Ik lust die soep niet meer!’ Zichtbaar vermagerd op die vierde dag, ‘zo dun als een spin-

[p. 152]

nerag en niet meer wegend dan een lood’ (hetgeen mij zeer zwaar leek) was hij op de vijfde dag, rijmend op lood, dood. Hij lag ook meteen al in zijn graf, met de soepterrine er bovenop als monument.

Daar kon ik nog wel tegen.

Maar niet tegen Reinier, hoofdpersoon in ‘De geschiedenis van den Duimzuiger’. Onverminderd hevig voel ik nog steeds een gruwelijke angst en klem ik mijn vingers beschermend om mijn duimen bij het zien van het plaat je waarop de kleermaker met zijn levensgrote schaar en wapperende jaspanden op dat weerloze kind in zijn bruine jongensjurkje toesnelt, diens duimpje reeds tussen de scherpe knippers te pakken heeft en het bloed overvloedig doet vloeien, want ‘O wee, daar gaat het knip en knap, en even als een wollen lap, knipt hij bij Reiniertje tot zijn straf, van elke hand het duimpje af’.

Pas op latere leeftijd begin je je af te vragen wat volwassenen ooit heeft kunnen bezielen om jonge kinderen angst aan te jagen met deze soort gruwelen, fnuikend als ze zijn voor een levenslustige uitgroei. Aanvankelijk denk je nog dat het diende om het botte plebs in het gareel te houden, maar hoe aannemelijk deze gedachte ook is - en hoe voordelig de werking -, gaandeweg ouder wordend zie je hoe zelden de lichamelijke volwassenheid bij mensen zich ook heeft uitgestrekt tot de geest, en begrijp je dat het de eigen (kinder)angsten van de inboezemers moet zijn.

Maar begrijpen helpt niks; het heeft geen vat op voelen. Wat er bij een kind is ingeramd, kan niet meer worden uitgegumd. Hoezeer betreur ik dan ook de plaatsruimte die in mijn geheugen wordt ingenomen door Bali Lombok Soemba Soembawa Floris Timor ten koste van namen en gezichten die er nu wegens plaatsgebrek niet meer in blijven zitten. Tot op mijn sterfbed zal ik die eilandenrij uit ‘Ons Insulinde’ kunnen opratelen, maar wie was ook weer die vent met dat lapje voor zijn oog die vier beroemde schrijvers interviewde voor de televisie en weigerde in te gaan op de wedervraag van hoe heet hij, hoe heet hij, hoe heet hij - kom! - Steiner! George Steiner! Die boos werd toen lapje geen antwoord wilde geven op zijn vraag wat we dan nu doen aan de martelingen die nu plaatsvinden.

Zo ben ik nu bang mijn geheugen te zullen verliezen, langzaam te gaan beseffen dat het niet-kunnen-onthouden waar je nu nog met iedereen om lacht, straks bittere ernst wordt en je hele bestaan mank gaat. Hoe gruwelijk was de aanblik van mijn huilende vader, die getroffen door een beroerte nog net besefte dat hij niet meer voldoende compos mentis was.

Maar Angst heeft één tegenstander die vat op hem kan krijgen, en dat is Spotternij. Honderd jaar geleden al verscheen in Victoriaans Engeland de bundel Cautionary Tales for Children van Hilaire Belloc, geïllustreerd

[p. 153]

door iemand aangeduid als B.T.B. (waarschijnlijk zijn vrouw). Elk vers beschrijft de angstaanjagende gevolgen van een of ander slecht gedrag, zoals daar is: JIM, who ran away from his Nurse and was eaten by a Lion.

Het gaat er als volgt aan toe:

Bang!
With open Jaws, a Lion sprang,
And hungrily began to eat
The Boy: beginning at his feet.
Now just imagine how it feels
When first your toes and then your heels,
And then by gradual degrees,
Your shins and ankles, calves and knees,
Are slowly eaten, bit by bit.
No wonder Jim detested it!

Wat spotternij betreft is zeer toepasselijk het verhaal uit de Asterix-reeks dat angst tot onderwerp heeft. Onder de titel ‘Asterix en de Noormannen’ wordt een ruwe schets gegeven van het dagelijks leven in Scandinavië van tweeduizend jaar geleden. Een moeder staat machteloos tegenover haar zoontje dat weigert zijn traansoep te eten: de ergste verschrikkingen waarmee ze hem dreigt doen het jong alleen maar gieren van het lachen. Het is duidelijk: die Noormannen zijn onbekend met het begrip angst. Om erachter te komen wat het is, nemen ze wetenschappelijke proeven: de ene vervaarlijke Noorman slaat met een knots de andere vervaarlijke Noorman als een paaltje de grond in. Halverwege vraagt hij: ‘En?’ Waarop de half in de grond geslagene antwoordt: ‘Niks. Sla nog maar 'ns. Ik voel steeds meer pijn, maar angst... nee.’

Van hete hel tot koude Viking: dat gaat allemaal nog over verzinsels van de één bedoeld voor de ander - gruwelijker is de eigen inbeelding die is losgeraakt van de contrôle en zich als realiteit aandient: de rat in bed. Wie verzint zoiets en waarom? Waar komt die angstaanjagende gedachte vandaan dat zo'n afschuwwekkende knager om je tenen scharrelt? Til de dekens op en kijk! Kijk onder de matras en daar waar lakens en dekens ingestopt zijn. Niets te zien. Maar nauwelijks heb je het beddegoed weer over je heen getrokken of de rat zit er. Verschuif je benen, trappel ermee, til ze op: de rat volgt ze. Met een rilling van afschuw, misschien met een schreeuw, gooi je het dek weer van je af, je rukt het helemaal los van de matras, schudt het uit, draait de matras om, neemt schone lakens, een ander kussen, je maakt het bed weer op, je kruipt er in, en meteen voel je de rat.

[p. 154]

Hij lijkt op de pad in je gezicht, uit het sprookje van Grimm, met zijn griezel-witte buik tegen je neus.

Monsters van Frankenstein zijn het, die je niet meer kunt afzetten omdat ze tussen jou en de uit-schakelaar in staan. Ooit heb je zelfde deur van binnen op slot gedraaid en de sleutel uit het raam gegooid. Slechts zelden is er iemand die hem aantreft en weer naar binnen gooit. Ik weet een geval van een man wiens dienstmeisje aan hevige angsten leed voor ‘de man onder haar bed’, waarop hij eenvoudig zei ‘Dan zagen we de pootjes eraf.’ Hetgeen afdoende bleek te zijn.

Dichter bij de realiteit: in een vliegtuig zit de één lekker te soezen bij het gonzen van de motoren terwijl de ander er telkens een bijgeluid in hoort, hetgeen duidt op warmlopen, in brand vliegen en ontploffen. Het kán gebeuren, het is reëler dan de rat, je denkt aan ongelukken uit het verleden, aan de mensen die in zo'n vliegtuig zaten en ook dachten: het zou kunnen gebeuren maar het zal wel niet, mij overkomt dat niet, en opeens tóch. Dus waarom mij niet, nu?

Je kunt denken aan de machinerie van je eigen lichaam en wat daar niet allemaal kan misgaan: hartkleppen, zenuwbanen, secreties in de hersenen. Het is een wonder dat niet alle mensen in constante paniek leven.

Zeer reëel waren de angsten tijdens de oorlog. In mijn herinnering hoor ik nog altijd de Engelse bommenwerpers die 's nachts kwamen overvliegen op weg naar Duitsland. Hun gezoem hoog in de lucht en de trage gang waarmee ze één voor één voorbijtrokken gaf de zwaarte van hun bommenlast aan, en ik lag te rillen in mijn bed bij de gedachte dat een van die luiken zou openspringen. Er is wel eens een van die vliegtuigen uit elkaar gespat, niet ver van ons huis, kennelijk door een voltreffer van het afweergeschut, waarbij een losse gehandschoende hand door iemands open raam naar binnen is komen vallen. Gruwelijker dan de hand gespijkerd aan het kruis?

Maar de essentie van de bezettingstijd was de angst zelf. Op de vraag: ‘Wat is er nou helemaal met jou gebeurd in die oorlog?’ kan ik nauwelijks antwoord geven. Hoogstens kan ik vertellen van het koude pistool dat in mijn maag gepord werd, totaal onverwacht, in het donkere huis van onze buren. ‘Hé da!’ werd erbij geroepen. ‘Was ist das? Wer bist du? - Walter! Walter! Hier ist einer!’ Maar dit geval is met een sisser afgelopen. Op een valse tip van een of andere idioot hadden de Duitsers zich verschanst in het huis van de buren, de familie lijkbleek bijeengedreven in de kamer, en zochten naar de onderduikers die er volgens die tip verscholen zaten of zouden komen opdagen. De enige die kwam opdagen was ik, een bleek-neuzig puberjoch, dat ze na drie dagen weer vrij lieten. Maar hoezeer ik

[p. 155]

toen ook oncontroleerbaar heb zitten rillen op de pianokruk waarop ze me pistooldreigend gedouwd hadden (intussen toch nog registrerend wat een idiote vertoning die gewapende kerels gaven met hun laarzen stampend over het moquet langs de Sèvre-kast), het is niet deze werkelijkheid die de quintessens vormde, maar de voortdurende angst ervoor. ‘Elke nacht kan het gebeuren. Elke nacht kunnen ze komen, om twee uur, aanbellend in hun regenjas. En ze nemen je vader mee, of je broer, of straks, als je oud genoeg bent geworden, jou. Vraag me niet wat ze met je doen, maar je komt nooit meer terug.’ De naam Euterpestraat, waar het hoofdkwartier van de Gestapo was gevestigd, bezorgt me nog altijd rillingen. Hij is dan ook omgedoopt tot Gerrit van der Veen.

‘Maar ja, jongen,’ placht mijn verre oom te zeggen, ‘je moet maar denken: het leven is tweemotorig. De ene motor zit vóór, dat is de wortel van het geluk die je voor de neus gebonden zit en je voorttrekt; de andere zit achter, dat is de angst, dat is de peper in je gat, en die duwtje voort.’

Ongetwijfeld juist. Zouden soms alle angsten uiteindelijk zijn terug te voeren op één algemene, door iedere mens gevoelde maar zeer verschillend geïncorporeerde, angst om het bestaan? Gewoon existentiële angst? Misschien is die onbedoeld maar treffend neergelegd in het antwoord van een van de Amerikaanse astronauten, wie werd gevraagd wat op hem de meeste indruk had gemaakt tijdens zijn tocht naar de maan. Wat hij beschreef kwam op het volgende neer: ‘Dat was toen ik halverwege terugkeek naar de aarde die daar als een blauwe bol in de ruimte hing. Ik kende daar natuurlijk foto's van, maar een foto wordt begrensd door een kader, en hier zag ik hoe in werkelijkheid de aarde, onze moeder aarde, in de volstrekte onbegrensdheid van het heelal rondzweeft, met alleen de uiterst dunne schil van de dampkring er omheen. En daarin leven we.’

Het deed me denken aan vissen in een aquarium midden in de Sahara. Doodeng.