Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1995 (nrs. 69-72)

[p. 144]

Henk Simons
Angst is de slijpsteen van de hoop

Een uur voor het avondeten wordt het stil op de afdeling. Iedereen is aan de beurt geweest. Protokollen rusten uit in de hangmappen.

De kinderen van kamer 224 zien hoe volwassen mensen, opgedeeld in twee groepjes van vier, in het spelletje ‘Klinkt als’ hun gebronsde armen en maillot-benen ombuigen in lettergrepen tot een titel van een boek, een film of van een toneelstuk.

Met op de achtergrond de dakenwirwar van hoofdkantoren van multinationals kijken zij apathisch naar de fratsen van een groep vreemden die het blijkbaar goed met zichzelf en elkaar getroffen hebben en altijd met interessante dingen bezig zijn, zoals ze van bekende Nederlanders mogen verwachten.

In de hoek aan het raam ligt Dürmes, meer dan een jaar was hij hier weg, maar sinds vanmiddag duidelijk is geworden dat er geen hoop meer is, zwelt er vanachter het bedscherm het zacht geprevel van zijn moeder en een tante, zojuist uit Duitsland overgekomen, aan tot een weeklacht. Niet langer wordt hun verdriet gesmoord in de hoofddoeken waaronder ze de onderbuik van de jongen bedelven.

De vader, een getaand gezicht, met verbeten trekken om de mond, verder klein van stuk, gekleed in een zwart-grijs gestreept kostuum, schenkt trouw aan zijn gewoonte van de afgelopen week op dit tijdstip koffie in voor de andere ouders op de zaal.

‘Van mijn spaargeld heb ik vorig jaar een stuk grond gekocht voor hem in de buurt van Kars, want alles ging goed, samen hebben we over dat stuk grond gelopen, de tamarisken op de houtwallen teruggesnoeid en alles afgebakend met grote stenen,’ zei hij op een granieten fluistertoon. Hij had al tekeningen laten maken voor de aanvoer van bergwater en de meest geschikte plek uitgekozen voor zijn droom, een eigen kaasmakerij.

‘Maar op een dag was het allemaal weer teruggekomen, hij voelde zich niet goed, wees alsmaar naar zijn onderbuik en toen hebben ze hier wat bolletjes kanker weggesneden uit zijn geslacht. Toen wist ik dat het nooit meer iets met hem zal worden, de hele behandeling was niet meer dan de kus van een hoer, ze hebben het ons voor die operatie heel anders voorgespiegeld,’ verzucht hij verbitterd.

‘Straks gaan we weg, het wordt een lange reis met de bestelbus, we lossen mekaar af achter het stuur, mijn twee broers en ik, dat hebben al wel

[p. 145]

dertig keer gereden, dat stuk, ook toen de kinderen nog heel klein waren en ziek. We hebben nog hoop, misschien woont hij er nog, de kruiden-dokter in dat zijstraatje van de Lise Cad, ze hebben daar altijd gewoond, die familie genezers, van vader op zoon. Ze hebben volgens een oudoom van me al veel kinderen zoals Dürmes genezen met recepten die teruggaan op de oude Kasaken.

Wilde planten zoeken volgens hen, zegt mijn oudoom, in de regel de direkte omgeving op van mensen die ze van nut kunnen zijn.’

Toen hij dit alles vertelde en mij een tweede bekertje inschonk, gloeide er ergens achter de koulissen van onze ogen een onzegbare verstandhouding in het besef van een tragische samenhang tussen de vier ongeleefde levens op de kamer.

‘Een akker of een wei zonder zoon gaat niet,’ zegt hij.

Op een dag zag Iphiclus hoe zijn vader de testikels opensneed van de rammen en hoe hij daarna het mes met een zwier in een pereboom slingerde. In de herfst kropen wijfjes van de wintervlinder langs de stam, ze legden hun eieren in de holte die door het mes gevormd was en in het volgende voorjaar vraten rupsen de bladeren zo kaal, dat zelfs bij de geringste windvlaag hun nerven kletterden als de botten op een danse macabre.

Op de dikke stamtakken groeide een wirwar van wild-scheuten die de vruchten alle zonlicht benamen. Imkers uit de buurt moesten machteloos c toezien hoe hun voedsterbijen als door een magische impuls aangestuurd de pereboom bevlogen, een korte tijd in dikke trossen neerstreken op het roestige mes en daarna vleugellam op de bodem neervielen. Geen vin verroerden ze meer op het moment dat ze neerkwamen op de grond. Alleen de hommels verlegden gaandeweg hun werkterrein naar de wilde tuinen en ruigten aan de overkant, waar ze zonder ophouden ‘sine fine dicentes’ op de roze landingsbaan gleden in de bloemlippen van de reuzenbalsemien.

‘Het is een kwestie van zonnebrand,’ verweerde Phylacus zich, ‘dat gaat wel voorbij.’ Maar het besluit van de imkers stond vast. Hun buurman en zijn geslacht vervloekend, verplaatsten ze hun korven naar de kloven en de krijtwanden aan de kust, waar de grond zo hard was als een ossenhoef.

Jaren gingen voorbij, Iphiclus groeide uit tot een knaap in wie hereboeren uit de streek een goede partij zagen voor hun huwbare dochters.

In de vermomming van een satyr verscheen de alchemist. Hij, de bok van het dorp, is naar een geheim prieel onder de wijnranken ontboden en laat

[p. 146]

met klakkende tong de namen vallen van Daulis uit Aulis, van Phryne uit Phicium.

‘Geil’, sist hij, diep over het roerloze lijf van de knaap hangend, ‘als ranzige boter,’ doch enkel de gitzwart behaarde borst van de jongen piept van opwinding.

Op de witgekalkte muren van de patio dreven de kinderen van de imkers in obscene tekeningen de spot met hun buren, terwijl het pappen en nathouden van de kwakzalver hun anders zo kwezelige moeders 'n vettig hoongelach ontlokte dat ze in wisselzang lardeerden met de uitgesponnen letters van zijn naam.

‘Geef me nog één maand,’ vroeg hij Clymene en Phylacus.

In die tijd zocht hij al zijn papyruskisten af op genezingsverhalen, die zijn vader hem had nagelaten en ten slotte vond hij van een eeuwenoude Litanie van Aphrodite niet alleen de tekst, maar ook de aanwijzingen door wie de huiveringwekkende tekst gezegd moest worden.

Hij vormde een cirkel van de stenen die vier ongehuwde vrouwen uit het dorp in de weiden van de vader hadden aangetroffen. Toen Iphiclus daarbinnen op de kale grond was geplaatst, liet de alchemist zeven stenen langs de contouren van z'n lichaam leggen en hij noemde ze naar z'n ziekte, naar de zon, naar de maan, de geest van het water, de hagedis, de slang en naar de schildpad. Maar hoezeer ook de rijpe matrones bleven putten uit het lexikon van de maenaden, hoezeer ze de knaap ook bewerkten met roedes van brandnetel en kale jonker, Iphiclus werd niet beter.

Integendeel, zijn hoofdhaar werd alsmaar dunner, hij vermagerde met de dag en door het opgelegde vasten lag z'n uitgedroogde tong als een houten klepel in z'n onderkaak.

‘Die stenen hebben niets met z'n praktijk te maken,’ gispt de een. ‘Hij heeft ons altijd aan het lijntje gehouden,’ verzucht Phylacus.

Hij slikt zijn koffie weg.

‘We moeten hier weg,’ en onverschilligheid voorwendend zegt hij onverwacht lapidair: ‘Angst is de slijpsteen van de hoop.’

Alles wordt ingepakt. Op de televisie maken ze de balans op van het spelletje, terwijl de vader het koffiezetapparaat terug opbergt in de doos van de Kijkshop. Over een half uur zullen ze hem meenemen. Dan houden ze zoals allen die voorgingen en volgden ongetwijfeld nog even stil op het voorplein om getallen, woorden en termen uit die vreemde taal te vervloeken.

Snel vergeten ze de namen van de zusters, maar meer dan duizend kilo-

[p. 147]

meter van hier wordt bij de grensoverschrijding van de verbijstering met weemoed de herinnering aan temp-lijsten, aan braakbakjes, aan korte en lange kuren gevierendeeld, want zolang als je hier komt, bestaat je kind nog, is de hoop nog tastbaar.

Daar verdwijnen ze, de vader en Dürmes, de moeder, de overgekomen ooms en tantes onder het parkeerdek, als uitgebroken schimmen laveren zij, met z'n kleurrijke beddegoed tegen de benen, tussen de sombere pilaren. Krachteloos, vermagerd tot in de zuignappen van zijn vingers hangt de zoon aan de tors van z'n vader.

Verderop draait de motor al.

Nog lang daarna stond er op de muur tegenover de liften een tekening van hem, niet meer dan enkele donkere halen op het hagelwit papier, daarnaast in hoekige letters een naam als een dempend lemma in Lemprière's Classical Dictionary: Carape, a city in Armenia Minor.

Op een dag toen de watermeloenen op springen stonden en de dagloners hun ouzo dronken op het terras van het Gulden Aambeeld, hoorde een oude knecht van Phylacus vanuit de kelder een hoge angstkreet. Ogenblikkelijk staakte hij het vullen van de troggen en rende naar het hoofdvertrek van de boerderij, waar zijn baas op een olijvenhouten bank de tekeningen lag te bekijken van een nieuwe schaapskooi op de plek van de zieke pereboom.

‘Melampus,’ riep hij, ‘het komt uit de kelder vandaan.’

Een jaar geleden hadden ze hem op heterdaad betrapt, hij had het op de kudde gemunt; zonder te weten wie ze in huis haalden, sloten ze hem op in de kelder.

Alleen in zijn eigen dorp ging hij over de tong, hij beweerde dat hij alles kon horen sinds twee slangen z'n trommelvliezen schoonlikten en in de groeven van het oorsmeer de talen vastlegden van alle insekten en vogels.

Vanaf die tijd, hij was toen tien, las hij de eindeloze epen, die bij mieren en bijen van mond tot mond gaan, de eentonige elegieën van de cicade, door de zeis van de boerenknecht uit het dorre kweekgras verjaagd, de spotdichten van meeëters onder elke steen, hij drong door tot de gewichtige beschouwingen van wantsen en kevers op een kleverig lindeblad en hij bewaarde de sacrale teksten van gieren en maraboes diep in zijn hart.

Maandenlang hoorde hij in de steunbalk boven zijn hoofd boktorren elkaar vragen stellen over de zin van het bestaan, waar ze vandaan kwamen, waarom een enkele jonge tor het tempo niet volhoudt en achterblijft

[p. 148]

in de molm van de tijd, of welk leven hen achter de schijnwereld van nerven, knarren en vezels stond te wachten.

Vooral 's nachts laaide de discussie op tussen atomisten en stoïcijnen, onder wie sommigen zich al op voorhand vastklampten aan de concepten van Johannes van het Kruis. Maar uiteindelijk waren er twee radicale realisten overgebleven, die wars van alle prietpraat het hout stelselmatig met hun kaken vermaalden en het met hun speeksel kneedden tot Sisyphus-bolletjes.

‘Nog even, en dan hebben we ook deze balk achter de kiezen.’

Naar zijn mening was voortaan veel vraag. Wanneer de andere knechten tijdens de siësta de uren vulden met het praten over mooie vrouwen of met verdorven vluchtplannen, zocht Melampus het opbeurende gezelschap van de kleine dieren.

Verkerend in een omgeving waarin het bij de mensen niet op kwam te spreken over kunst, literatuur of muziek, becommentarieerde hij het op dadelbladeren geschreven werk van een Singalees dichter, waarvan gelukkig enkele fragmenten door het Tropenmuseum konden worden aangekocht. In die mythische wereld was hij een overgangsfiguur, aangezien op hem de morele plicht drukte om de gevoelsecho's die de taal der dieren bij hem ontlokte te registreren, ondanks een opkomende behoefte aan analyse en nuancering.

Zo ontdekte Melampus eeuwen eerder dan Aristoteles, dat in de verzen van de dieren de metafoor ontbrak, aangezien er volgens hem in een milligram hersenweefsel de ruimte ontbreekt voor een dansje op de analogie tussen ongelijksoortige dingen.

Maar hetzelfde zou Melampus, als hij nog in leven was, in navolging van een Zweedse dichter kunnen zeggen van de allegorie. Dieren maken immers geen afspraken met vreemden die hen toevallig horen en zo kon het gebeuren dat we in het nagelaten werk van Melampus De schaduw van een oliesteen niet stuiten op woorden zoals: lichaamlijk ongemak, onverwacht, het brood dat nog niet doof is, de blindheid der goden...

Het effect van Melampus' aanwezigheid op de ziel van Phylacus mogen we niet uitvlakken. Hij had genoeg van de eindeloze kansberekeningen en voorspelbare horoscopen van de alchemist, maar toen Clymene kort na het eten van een meloen overleed, uitgerekend op de avond dat hij met de tarokkaarten van de Gehangene en de Toren manipuleerde, verjoeg hij hem van het erf.

Ondertussen waren de schapen niet weg te slaan van de rododendrons en

[p. 149]

de knipsels van de ligusterhaag. Ze werden ziek. Het begon met diarree, daarop volgde een verkleuring van de vacht en ten slotte werden hun klauwen aangetast door rotkreupel.

Op de zakhuid van de rammen groeiden dikke plukken wol en herhaaldelijk schoten de dektuigen van hun lijven, wanneer ze de veel hogere ooien besprongen.

‘Het zit in de lucht,’ zei Melampus, ‘alle substanties geven constant een eindeloze sleep van deeltjes af, waaraan een geur of een smetstof kleeft, die wij niet kunnen waarnemen. Door hun fijnmazigheid dringen de atomen in de lichaamsopeningen van de schapen binnen. Ik zie dat Anaxagoras en Fracastoro dit verschijnsel beter dan ik in kaart gaan brengen. Maar als we de lucht dan toch willen zuiveren, moeten we op de hoeken van de weiden vuren ontsteken. Verder is mij uit de ervaringen van vorig jaar duidelijk geworden dat het groene krijt op de dektuigen averechts werkte. Het maakt de rammen amechtig. Daarom moet U, als de klauwen zijn geknipt en de kling van de ooien is schoongewassen, de zoekram loslaten met een roodgekrijte buikschort.’

Overal branden vuren.

Phylacus heeft een ritueel gewaad over zijn geblokte boerenhemd getrokken en naast hem staande wendt Melampus zijn hoofd omhoog naar twee roodkopgieren die al lange tijd boven het zoenoffer bidden.

‘Bij de zoon keert de kracht tussen de benen pas terug, wanneer z'n vader het mes uit de pereboom snijdt. Daarna moet hij er de roest van afschrapen en het een dag op het altaar laten liggen in de brandende zon,’ hoort Zwartvoet.

De pereboom geeft zijn geheim prijs, de volgende dag smeren ze de snoeiwond dicht met ijzermenie.

De schemering was gevallen.

Dürmes heeft de grens bereikt.

Achter de bedschermen gaan de lampen uit. Alleen in de beenmergbox is nog licht. En paniek.

Ogen ontstoken door de dood.

Nu nog zou ik hun voornamen kunnen opnemen in een indrukwekkende litanie al is het alleen maar vanuit de wetenschap dat het onmogelijk is deze plek van onschuld te beschrijven. Maar toch moet ik opnieuw vertrekken vanuit deze kamers, waar de grammatica van het open veld nooit doordringt.

[p. 150]

Er wordt niet gezongen en daarom zal elk kinderliedje dat ik later opvang mij terugvoeren naar deze verdieping.

Iedere plaats draagt zijn eigen woordenschat. In een tuin tuimelen, wist Melampus, de meest bonte idiomen over elkaar heen.

Hier is het praeteritum volledig uit de taal weggeslagen. In de jonge kelen is het werkwoord uitgekleed, op de imperativus na: ‘Niet te snel,’ smeken zij, wanneer het gerundivum van de injectienaald met asparginase vervaarlijk dicht het weerloze bovenbeen nadert.

Zittend op een stoel naast haar klamp ik me vast aan een uitgerookte optativus waarmee ik een sluimerend gevoel van verraad van de helling van deze Hof van Olijven wentel.