Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1995 (nrs. 69-72)

[p. 103]

Maghiel van Crevel
De noormannen in Duoduo's poëzie

Duoduo (Peking, 1951) heeft een gedicht geschreven dat Vijf jaar heet, waarin de woorden drieënveertig jaar oud en al vijf jaar niet dood voorkomen, en waaronder het jaartal 1994 staat. Het is niet geheel onzinnig de titel te associëren met de jaren 1989-1994, de eerste vijf jaar van Duoduo's leven buiten China. Verder is het handig te weten dat in 1989 in Peking een moordpartij plaatshad op ál te eigenwijze onderdanen, en dat sindsdien sprake is van Chinezen in ballingschap. Maar als Vijf jaar als een tekst over ballingschap gelezen wil worden, is het een Chinees gedicht, in die zin dat het bij zijn lezer kennis van China veronderstelt. Het drijft op 's lezers besef dat 1994 het eerste, bittere lustrum was van het bloedbad van 1989.

Flink wat van Duoduo's werk uit de jaren zeventig is op die manier Chinees te noemen: de lezer heeft baat bij kennis van de onvoorstelbare werkelijkheid achter het eufemisme ‘Culturele Revolutie’. Vanaf de jaren tachtig wordt zijn poëzie steeds minder tijd- en plaatsgebonden, en dus toegankelijker voor wie niet van China weet. Je hoeft niet in Noord-China geweest te zijn om door Duoduo's dialoog met het Noorden geboeid te zijn, want het Noorden krijgt gestalte in zijn gedichten. En wat betreft ballingschap: vijf jaar is een uitzondering. Andere van Duoduo's recente gedichten roepen ontworteling en vervreemding op, in plaats van ze door een in de Chinese geschiedenis veelbetekenend jaartal te stellen maar niet poëtisch te bewijzen. Al ruim een decennium richt zijn werk zich dus niet alleen op Chinezen of China-kenners maar ook op andere mensen. Het gaat, volgens een verdedigbaar cliché, inderdaad gewoon over liefde en dood of over daartoe herleidbare menselijke trekjes - met voor de liefde de aantekening dat ook een ontkenning ergens over gaat. En natuurlijk gaat het over angst:

Bang, ik ben bang

bang, ik ben bang
waarvoor? dat vraag ik jou
- en ben jij bang?
dat vraag ik mij.

het oordeel is om bang van te worden
de vijand

[p. 104]

 

ik heb geen vijanden. maar nu ben ik

 

nog banger stel dat de nacht

 

een enorme sinaasappelschil is

 

en het vruchtvlees in mijn mond zit

 

dan ben ik bang - dit is mogelijk

 

 

 

dit is mogelijk. en ben jij bang?

 

mijn gezicht is doorzichtig, erbinnenin zit jij

 

naar mij te kijken. wij twee kijken naar elkaar

 

en een wondkorst overwoekert hetzelfde gezicht

 

 

 

tenzij we blind worden, zullen we altijd

 

kijken - naar elkaar kijken

 

in een beker pikzwarte melk

 

kijken. tenzij we blind worden. van blind

 

 

 

word ik nóg banger - door

 

een eenvoudige verpleegster

 

gehecht, onder een operatielaken

 

dat andermans ogen transplanteert

 

zullen twee kinderhoofdjes opduiken

 

 

 

of ééntje schreeuwt

 

of dat ze samen schreeuwen

 

ik ben er bang voor. als ik eraan denk ben ik al bang:

 

 

 

over de rand van het verbrijzelde raam

 

heb ik slechts

 

een hoofd dat vol glas staat

 

en dan twee afschuwelijke handen

 

die onder het deksel van de kist uit zullen steken

 

maar die zijn van jou. ik

 

moet er niet aan denken:

 

 

 

van de bovenste helft van een boom

 

afzagen mijn

 

onderste helft, en jij hebt pijn

 

en schreeuwt, je schreeuwt:

 

ik ben niet bang meer. geen pijn

 

ik heb helemaal geen pijn, en schreeuw je na:

 

nee, je bent niet bang meer.

[p. 105]

Wie zijn ik en jij? Twee mensen - tweelingen, geliefden - of twee helften van één mens? Het kan allebei: mijn gezicht is doorzichtig, erbinnenin zit jij / naar mij te kijken. Dit suggereert een zo intiem contact dat men de Ander in zichzelf kan voelen, of zichzelf in de Ander - maar het kan zich ook voor een spiegel afspelen. Hoe de lezer zich verteller en wederhelft ook voorstelt, met het uitrollen van deze lange, smalle tekst wordt hun verhouding steeds intrigerender.

In de op één na laatste strofe is een raam verbrijzeld. Is ik erdoorheen gevallen, eruit gesprongen, geduwd? De kist wijst op een dodelijke afloop. Zijn mijn handen verwond, met mijn of jouw bloed besmeurd? Maar dan neemt het verhaal een schokkende wending: ik onterft deze afschuwelijke handen en smeert ze jou aan, zodat jij nu in de kist ligt en ik door kan leven.

Nadat jij de dood van ik toegeschoven heeft gekregen verbreekt ik in de laatste strofe hun verhouding op grondige wijze: met een zaag. Net als de handen wordt de pijn die deze samengestelde mens zichzelf doet aan jou overgelaten. Jij schreeuwt, van pijn maar ook om te verklaren dat de obsessief beleden angst nu weg is. Er is dus een remedie: de dood.

Als de dood een uitweg biedt, is de angst een angst voor het leven zelf: existentiële angst, opgesierd met surrealistische beelden als een reuze-sinaasappel en zwarte melk. Uiteindelijk vernietigt die angst de verbinding tussen twee mensen die letterlijk onafscheidelijk waren. Want ik verraadt jou uit angst om blind te worden en te midden van glasgerinkel een gewelddadige dood te sterven, zoals Winston Smith in 1984 aan de ratten ontkomt door ze Julia toe te wensen.

‘Bang, ik ben bang’ is van 1983, het jaar waarin Duoduo's poëzie haar eigen stem lijkt te vinden. Maar hoewel er niets op tegen is een oeuvre lang rond een Kwestie van dergelijke afmetingen te cirkelen wordt dit soort angst in de jaren daarna geen frequent thema in zijn werk. Er meldt zich welgeteld nog één gedicht, uit 1992:

Samen

de lamp schijnt
wij zijn samen
in de helft zonder lamplicht
onze herinnering
ligt daarbuiten
in de helft waar het licht niet komt
fantaseren wij het
Omdat wij geen fantasie hebben
roken wij sigaretten

[p. 106]

 

misschien te vroeg

 

wij zijn samen

 

de lamp schijnt feller

 

het is een lamp, geen licht

 

wij zijn samen

 

Omdat wij bang zijn

 

Omdat moeder rondvliegt

 

in een oven

 

als een mot

 

wij zijn bang

 

wij kruipen dichter bij elkaar

 

wachtend tot moeder in brand vliegt

 

totdat zij opbrandt

 

wij hebben geen wimpers

 

slapen nooit

 

kunnen onszelf niet beschrijven

 

dat is onmogelijk

 

net als wij niet kunnen kiezen

 

wij zijn kinderen

 

maar geen echte

 

 

 

wij zijn ijsbergen die ronddrijven in een kinderhoofd

‘Samen’ is minder geconstrueerd en leent zich minder voor geleerde ontleding dan het vorige, maar de angst is hier sterker voelbaar. Het beeld van moeder wordt per regel erger: eerst vliegt ze nog gewoon rond, maar daarna blijkt ze dat in een oven te doen en tot overmaat van ramp een mot te zijn. Evenmin als in ‘Bang, ik ben bang’ lijkt dit een historisch traceerbare angst. Wat valt toe te voegen aan een moeder die in brand vliegt, en dat gruwelijk einde zelfgezocht zal hebben? Er is voor ons geen verlossing uit deze hel, waarvan wij niet eens weten of ze wel bestaat - maar dat maakt het er niet minder heet, koud of rot.

De typografische overeenkomst tussen ‘Bang, ik ben bang’ en ‘Samen’ is des te opvallender omdat Duoduo's gedichten er verder nooit uitzien als ‘dunne bomen’. Inhoudelijk leggen beide teksten verband tussen samenzijn en angst, maar op tegengestelde manieren: in ‘Bang, ik ben bang’ verdwijnt de angst wanneer het samenzijn en de blik van de Ander worden opgeheven, terwijl in ‘Samen’ het samenzijn juist gevolg is van individuele angst.

Beide scenario's vellen een zwartgallig oordeel over samenzijn, en dat is in dit oeuvre belangrijker dan de angst die aanwezigheid per se en de aanwezigheid van de Ander kunnen genereren. In plaats daarvan ademt

[p. 107]

Duoduo's poëzie inmiddels een weloverwogen, absoluut ongeloof in de mogelijkheid en wenselijkheid van contact. ‘Zwijgen’ (1992) eindigt met de volgende twee strofen:

de wereld buiten het raam spreekt niet en zwijgt
spreekt niet en zwijgt in het witte landschap
de klok tikt, de wijzers staan stil;
onder de handen, op het papier, zó eraan toe:

op zoek naar iets anders dan mensen

en ‘Er mag maar’ (1992) bevat deze regels:

er mag maar één mens

wie jou doodgaan leerde is al dood

In het laatste citaat is het probleem opgelost: wanneer men er zelf eenmaal is, is er geen Ander meer.

Duoduo's poëzie bevat veel angstwekkends maar weinig angstigs. Geweld, desintegratie, krachten groter dan de menselijke maat - ze lijken het lyrisch subject te louteren en te bevestigen, en zijn dus eerder doel dan schrikbeeld. In een aantal wilde gedichten uit de jaren tachtig, waarin de Ander nog voor hoofdbrekens zorgt, doet dit denken aan een scène uit Asterix en de Noormannen: een besnorde krijger staat met zijn knots zo hard op het hoofd van een kameraad te rammen dat deze, rechtop staand, steeds dieper in de sneeuw verdwijnt. ‘Nou? En?’ vraagt de beul. ‘Niks!’ antwoordt het slachtoffer, stoïcijns met zijn armen over elkaar. ‘Sla nog maar 'ns... Ik voel steeds meer pijn, maar angst - nee...’