Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1995 (nrs. 69-72)

[p. 152]

Nicolaas Matsier
Het lichaam van de lezer

Ik herinner me nog goed hoe ik als misschien veertienjarige in een droom hiërogliefen las. Zeker, ik had destijds grote belangstelling voor archeologie. Maar deze sensatie - van een schrift te lezen en te begrijpen, moeiteloos, ik was geen Egyptoloog, ik was Egyptenaar - was er een zonder weerga. Daar valt verder niets aan uit te leggen. Uitleggen wat dat is, lezen, als je het doet in een taal die je wel begrijpt, is net zo min mogelijk. Dus wat doet het er feitelijk toe, wat ik als droomlezer van mijn hiërogliefen nou eigenlijk las.

De vraag wat een mens als kind las, is - ben ik bang - al even onbeantwoordbaar. Want hoe graag zou je niet (zo af en toe, bij wijze van heilzame regressie) weer het lezend kind zijn dat je was. Je weet hoe zeer je afwezig was, eenmaal verzonken in lectuur. Je nam geen tijd meer in beslag, je nam geen plaats meer in, je was ontstegen aan huiskamer en geboorteplaats, woonplaats, ouders en school, familie en godsdienst. Er zou een woord moeten zijn, bij wijze van pendant van zelfwegcijfering: maar dan niet met cijfers maar met letters. Zelfweglettering? Tja.

Net zoals het vermogen van een kind om in een bioscoop geheel op te gaan in wat er op het doek vertoond wordt en slechts aan zichzelf herinnerd te worden door de schok waarmee het overeind vliegt op het moment waarop de held iets ernstigs overkomt - pas dan krijgt het zijn lichaam weer terug, het lichaam namelijk dat het uitgeleend had aan de held -, kan ook het vermogen van een kind om te lezen, niet alleen in de diepte, om zo te zeggen, maar ook in de breedte, slechts gevoelens van de grootst mogelijke nostalgie teweeg brengen.

Dit vermogen tot afzondering en verdwijning, deze volkomen concentratie op het andere en de ander, was namelijk zonder enig onderscheid in kwaliteit te erkennen of misschien zelfs te zien, werkzaam over de volle breedte. Het deed er niet toe of je de avonturen van Alice las, of die van madame Curie, Erik de Noorman, Gulliver, de Vier Heemskinderen, Jaap Holm, Nansen, Florence Nightingale, Odysseus, de Rode Pimpernel, Reinaart de Vos, kapitein Rob of de Schaapherder, of die van de latere, onopvallender helden die zich al tussen hen begonnen te mengen, de zeer diverse hoofdpersonen van Bordewijk, Camus, Gide, Sartre, Vestdijk.

Wie kan zeggen dat hij zich herinnert wat hij toen las? Ja misschien wel zo'n beetje wat, maar toch op geen enkele manier: hoe je toen las.

Het is vreemd te bedenken dat het schoolvak ‘parafrase’ je ongeveer

[p. 153]

in diezelfde tijd moet zijn bijgebracht. Ik weet nog hoe het beginsel zelf me destijds in de hoogste mate bevreemdde: dat je in elke tekst kon en moest leren onderscheiden tussen hoofdzaken en bijzaken; dat niet alles dus in dezelfde mate ter zake scheen te doen. Verbijsterd was ik. Dat je op de een of andere manier moest speuren naar het algemene, en daaraan de voorrang geven - een volstrekt lukrake bezigheid leek me dat.

Tweede ofderde klas gymnasium, denkelijk.

Natuurlijk heb ik het onder de knie gekregen.

Zoals ik ook, omstreeks die tijd, geleerd had hoe je Caesar moest lezen. Vlijtig had ik woordjes geleerd, declinaties en werkwoordsvormen, stamtijden, voorzetsels. En toen ging op een dag plotseling Caesar's De bello Gallico open, met dat verraderlijke Latijn. Niets begreep ik ervan, puzzel, de woorden stonden op de meest krankjorume plaatsen, waarschijnlijk speciaal om eeuwen na dato de gymnasiasten tot diepe vertwijfeling te brengen.

Heel langzaam begon ik te begrijpen dat je dit Latijn alleen maar benaderen kon langs analytische weg. Dat ik in feite voor de tweede maal leerde lezen. Waar staat het hoofdwerkwoord? Mooi zo! Staat het in 't enkelvoud of in 't meervoud? Braaf zo. En waar staat het onderwerp - als er een is? Zoek het onderwerp! Zo, als een hond op zoek naar een stok, draafde je over je schouder kijkend rond in zo'n zin, om er per moeizame reconstructie vanuit de eigen taal lijdende en meewerkende voorwerpen in aan te treffen. En zo, ten langen leste, kwam er dan iets voor de dag dat als een soort van verstijfd Nederlands ontwaakte uit een lange winterslaap.

Wanneer begint een mens smaak te krijgen?

Bijna zou je wensen: had ik maar nooit smaak gekregen. Kon ik alles nog altijd maar door elkaar heen lezen. Begreep ik niaar niet zo goed wat ik las.

Op de grens van lagere school en middelbare school heb ik tientallen deeltjes gelezen van de reeks ‘Junior Jongensboeken’, achteneenhalf bij twaalf centimeter. Kleiner nog dan een door midden gesneden pocket, vijfennegentig cent. Het waren onveranderlijk avonturen van ongeveer deze aard: een oom heeft bij een antiquair een ring gekocht die aan de binnenkant een routebeschrijving lijkt te bevatten. Oom kent Sanskriet. Hij vraagt zijn twee neven hem op zijn expeditie te vergezellen. Men huurt een vliegtuig en is al onderweg naar wat zal blijken te zijn een ‘stam’ gesproten uit destijds achtergebleven soldaten van Alexander de Grote. (Ergens in een geïsoleerde vallei van het Indiase hooggebergte.) Evenwel: slechte mensen, op het spoor van goud, zijn terzelfdertijd eveneens in actie gekomen.

Gelukkig kunnen oom en neven uitstekend overweg met vuurwapens.

[p. 154]

Waarschijnlijk haal ik nu twee intriges door elkaar - wat geeft het. Zo, ongeveer, zaten de boekjes thematisch gesproken in elkaar. Maar dat wist ik helemaal niet! Ik las ze. Bijna zou ik, in de reisfoldertaal van tegenwoordig, zeggen: ik ervoer ze. Ik maakte ze mee... Ik beleefde ze.

Een poosje geleden, in een uiteraard vergeefse poging ze te herbeleven, of ook maar bij benadering te begrijpen wat er toen in mijn jongenshoofd omging, heb ik er een paar herlezen en met verbluftheid vastgesteld wat ik toen waarschijnlijk niet eens vermocht in te zien, generaliserenderwijs. Namelijk: dat er in de boekjes maar dan oak niet één vrouw of meisje voorkwam; zelfs geen moeders... Het was een wereld van ooms en neven. Terdege bewapend, dat wel. Maar ik zal me hier verder onthouden van observaties namens Freud.

Het enige waar het me hier om gaat is dit. Dat er geen onderscheid gemaakt werd tussen ik en boek, tussen verantwoord en onverantwoord, tussen hoog en laag, tussen kunst en kitsch, tussen ik en ander. Dit was het gouden tijdperk.

Niet veel later ondervonden ik en mijn vrienden al een soort van campachtig plezier aan het lezen van de avonturen van de Saint (door Leslie Charteris) en aan het zien van films met Eddie Constantine in de hoofdrol (namelijk als Lemmy Caution). Het moet bijna tegelijk gebeurd zijn allemaal: leren parafraseren, leren vertalen, de eerste schuchtere schreden op erotisch terrein, en de aardigheid in camp tijdens de overgang. Dit was het zilveren tijdperk.

Daarna ging het snel bergafwaarts, door het leren maken van onderscheid tussen hoge en lage cultuur, tussen eigen smaak en die van anderen, tussen eersterangs en tweedehands. Vervolgens, in een steeds gespecialiseerder en verkavelder wereld, kreeg je steeds meer, en steeds beter, en steeds sneller, oog voor datgene wat jou, en alleen jou, interesseerde. Je kon je niet meer zomaar verplaatsen in welk boek dan ook. De boeken moesten jou al een flink eind tegemoet gekomen zijn, wilde je ze nog in het vizier krijgen. Het aantal keren dat een boek jou kon vervullen nam af, tot verdwijnens toe. Als ik tegenwoordig een of twee keer per jaar een boek lees waarvan ik ondersteboven ben, is dat veel. (En ook genoeg.) Dit is het bronzen tijdperk.

Daar is tegenover komen te staan dat ik nu schrijven kan. Wat, in een omgekeerde richting, misschien wel meer verwantschap vertoont met dat lezen van vroeger dan ik werkelijk weet. Misschien is het ook wel onzin. Maar iemand met een boek in handen, pen of potlood binnen handbereik, af en toe starend in de verte boven het boek, misschien op het spoor van het een of ander waarvan nog niet vaststaat of het hoofdzaak of bijzaak is - dat ben ik nog altijd heel graag.

Weliswaar hang ik niet langer in een volle bus aan een leren lus, met

[p. 155]

[p. 156]

de Gedachten voor mijn neus. (Gekaft in krantenpapier: niemand heeft er wat mee te maken dat ik Pascal sta te lezen). Niet langer been ik over de Laan van Meerdervoort, al lezend in De avonden. Twee titels uit het zilveren tijdperk. Ik ben sedentair geworden, als lezer.

Op sommige foto's van Kertész lijkt het onmogelijke gelukt. Daar wordt iemand afgebeeld tijdens haar of zijn lectuur, zo aandachtig, dat de omgeving waarin men zich bevindt lijkt mee te lezen, en een is geworden met het lichaam van de lezer. De lezer en zijn wereld: een en dezelfde res extensa.

Op bepaalde andere foto's krijgt deze volslagen onmogelijkheid, het fotograferen van een zuiver innerlijke staat, een welhaast bovennatuurlijke steun. Niemand zal zich aan de gedachte kunnen onttrekken - het is een gedachte die door Kertész eenvoudigweg afgebeeld wordt - dat de lezers zich in of op of nabij een werkelijk boek bevinden. Afgezien dus van het letterlijke boek dat ze aan het lezen zijn. De buitenwereld zelf heeft de vorm van een boek aangenomen.

Vaak meer dan levensgroot.

De schuin oplopende kade van het Île de la Cité - of is het 't Île Saint-Louis - bestaat overduidelijk uit de pagina's van een stenen boek waar de rivier tegen aan kabbelt. Kertész heeft dat, misschien als eerste, gezien.

Zoals hij gezien heeft dat ook daken de op hun buik liggende boeken blijken te zijn waaronder wij wonen.

En dat een raam een gevulde boekenkast is.

Dat zelfs de muren van onze huizen gemetseld zijn van boeken, boeken, boeken.

En dat de met zink beklede kist van een bouquiniste in geopende stand een op zijn zij liggend groot boek is waarin de voorbijganger een blik mag werpen: een boek iets langer dan hij; een boek als een bed, jawel.

[p. 157]

[p. 158]

[p. 159]