Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1992 (nrs. 57-60)

V

veilig verkeer

Met een zekere panische hardnekkigheid heb ik, centrumbewoner, er jaren en jaren op toegezien dat mijn kinderen, vooral de zorgeloze jongste, hun hand uitstaken, en niet alleen uitstaken maar goed, duidelijk, voortreffelijk, om niet te zeggen summa cum laude uitstaken, als fietsers.

Het verkeersexamen in mijn jeugd, midden jaren vijftig, kende zowel een theoretisch als een praktisch gedeelte, bij welk laatste je door onopvallend achter bomen en in portieken opgestelde politieagenten geobserveerd werd, of dacht te worden, en je hart oversloeg van de zenuwen. Maar vermoedelijk wordt het huidige verkeer, zeker in de binnenstad van Amsterdam, zo riskant geacht dat men aan leerlingen van de basisschool alleen nog theoretische eisen durft te stellen; het zou natuurlijk ook heel vreemd zijn als er scholieren omkwamen bij verkeersexamens.

(Klopt het trouwens, dat 't vroeger ‘Examen Veilig Verkeer’ heette, en tegenwoordig alleen nog maar ‘Verkeersexamen’? Achter de officiële nomenclatuur zou zich in dat geval een verontrustende ontwikkeling hebben voltrokken; al is het op zichzelf loffelijk dat diploma's en getuigschriften niet willen liegen.)

Mijn extreme voorzichtigheid, wat dat handuitsteken betreft, heeft natuurlijk iets van een wanhoopsdaad in een per kwartaal opnieuw nonchalanter en roekelozer geworden verkeer. Laatste fenomeen: sinds bijna geen enkele fietser meer voor rood stopt, en het handuitsteken min of meer obsoleet is geworden, gaan steeds meer automobilisten er - van hun kant? - toe over hun richting niet meer zo vreselijk vaak aan te geven.

Maar er kan geen twijfel aan bestaan dat, in Amsterdam, fietsers zich

[p. 106]

verreweg het meest misdragen, en af en toe mag ik me graag voorstellen hoe snel het daarmee wel niet afgelopen zou zijn als hun natuurlijke vijanden, de automobilisten, ertoe over zouden gaan zich bij stoplichten een even grote en systematische brutaliteit te permitteren.

Als voetganger, fietser, en automobilist - in al die hoedanigheden neem ik vaak en van harte deel aan het verkeer - meen ik eigenlijk zozeer boven de partijen te staan dat ik van geen enkele vorm van sectarisch vooroordeel last heb, en kan ik mijn verkeershaat en -nijd dus gelijkelijk verdelen over de diverse soorten van ingeburgerd wangedrag. Mijn god, wat blijft het toch een bron van buitengewone onverkwikkelijkheid, dat verdomde verkeer, en wat kost het allemaal een vergeefse energie, al die heftige emoties, die kolieken, die adrenaline, dat geschreeuw, dat gescheld waartoe je je keer op keer toch weer verlaagt, die primitiviteit, die gebaren, die kinderachtige wraakacties waar je nog geruime tijd op blijft zinnen.

En nog is het maximaal haalbare aantal overtredingen niet bereikt; er zit nog steeds groei in, gerekend zowel naar de soort der gedragingen als naar de omvang van de populatie. Jaarlijks zie ik meer, en ook steeds oudere, mensen overgaan tot voor hen volkomen nieuwe overtredingen. Dat is ook niet onbegrijpelijk; niet zelden word je agressief bejegend door medefietsers als je hun de weg verspert door voor een rood stoplicht te blijven staan.

Zal Amsterdam, over een jaar of tien, het nog zover brengen dat het een treffende gelijkenis gaat vertonen met het Istanbul dat ik me herinner uit de vroege jaren zestig? Over een breed front, zonder veel notie van links of rechts, kroop het verkeer aanhoudend toeterend door de stad, zonder zich er ook maar van bewust te lijken dat er her en der stoplichten aan het branden of verspringen waren. Enig voorrangssysteem, ook zonder stoplichten, leek niet van kracht, bij de kruispunten.

Door de continue improvisatie van het verkeer - temidden waarvan zich ook nog heel veel paard-en-wagens bevonden, en handgeduwde karren; dit alles weer doorkruist door overstekende tweewielige waterhandelaars, tot displays van zonnebrillenverkopers verbouwde kinderwagens, en lastdragers, mannen die bij voorbeeld watermeloenen sjouwden, op hun rug: sommige van die mannen bleven aan het eind van de werkdag, ook zonder meloenen, in diep voorover gebogen houding doorlopen, kennelijk zo vergroeid met hun werk, letterlijk, dat ze er niet meer van overeind konden komen - maar goed, door de continue improvisatie van het verkeer was er van de gedachte zelf, van verkeer, nog maar heel weinig terechtgekomen.

Omgekeerd herinner ik me scherp hoe ik eens in de Oostenrijkse hoofdstad Wenen, toch waarachtig geen provincieplaats, op Amsterdamse wijze

[p. 107]

een oversteek maakte, met trotsering van een rood voetgangerslicht. Het was een buitengewoon slaperig ochtendlijk moment, verkeerstechnisch, in geen velden of wegen een auto te bekennen, maar het voetgangerslicht stond op rood, en aan de overkant stonden een inkeurige Weense dame en heer te wachten op het moment dat aan hen mechanische toestemming verleend zou worden om hun burgerrechtelijke oversteek te gaan maken. Nooit heb ik zo sterk de sensatie gehad, tezamen met mijn vrouw, van een straatschender te zijn, een landloper, wie weet zelfs een terrorist, als bij het passeren van die dame en die heer op die Weense zondagochtend - het was schokkend om de muur van afwijzing te voelen die er rond ons werd opgetrokken, inderhaast.

Ik wil maar zeggen: ieder heeft zijn eigen weloverwogen marge van kleine overtredingen, en zelfs de braafste Nederlander blijkt in sommige buitenlanden plotseling bijna staatsgevaarlijk gevonden te kunnen worden.

Onder de dingen waaraan het bijna onmogelijk is een accurate herinnering te bewaren bevindt zich het algemene verkeersklimaat, speciaal dat van de eigen jeugd. In dertig, veertig jaar is er onvoorstelbaar veel veranderd. Er was een tijd, bij voorbeeld, dat je het niet in je hoofd hoefde te halen, als je door de Leidsestraat fietste, om niet beducht te zijn voor een naderende politieauto: die ging hier zeker werk van maken. Dus sprong jij precies op dat moment van je fiets, om juist die etalage te gaan bekijken waar je kennelijk wezen moest. Bij een dergelijk met nadruk getoond schuldbewustzijn of liever doodgewoon normbesef (‘ik weet het wel, heren, ik weet het wel’) deden zij dan van hun kant alsof ze niets gezien hadden.

Er liggen lichtjaren tussen de agent uit mijn jeugd en de politieman van nu voor wie een fietser eenvoudigweg niet meer bestaat (die fietser niet, zijn rijrichting niet, zijn verlichting niet, zijn al dan niet te koop aangeboden zojuist gestolen fiets niet, niets van dat al bestaat, voor de op heel andere dingen lettende, of ontspannen converserende duo's; zij moeten er wel in getraind zijn, denk ik vaak, om een heleboel dingen die ze wel degelijk zien - stront in hun ogen zullen ze toch heus niet hebben - weg te coderen tot non-events).

De rek is er totaal uit. Je kunt alles doen, gereageerd wordt er niet meer. Nog in de jaren zestig kon je in Amsterdam met een zekere frequentie aangehouden worden door een fietsende agent die jou een boete oplegde wegens niet brandend achterlicht. Of wegens het achterop hebben zitten, op de zogenaamde duozit van een bromfiets, van een bijrijd(st)er zonder dat de vereiste voetsteunen voorhanden waren.

[p. 108]

Met weemoed herinner ik me - wij schrijven omstreeks 1957 - hoe ik met twee vrienden terugfietste uit school, de Laan van Meerdervoort af. We reden zoals wel vaker met zijn drieën naast elkaar. In de verte zagen we de rug van een fietsende agent. Of wij die dag de lente in het hoofd hadden, bij god, ik weet het niet meer. Maar we besloten tot een provocatie: we zouden de agent gedrieën passeren, en vervolgens gewoon door blijven rijden. Maar dan wel zo hard dat hij - daarvan waren we kennelijk overtuigd - ons toch niet in zou halen.

En zo schoven we even later dus langs die agent: Gijs van der Flier op zijn prachtige fiets met trommelremmen en drie versnellingen; Kees van Alderwegen, ook op een tamelijk mooie fiets, allebei reeds voorzien van het stuur van de toekomst, het zogenaamde vleugelstuur, en ik, op mijn gemoffelde, vreemd geassembleerde karretje, nog met zo'n recht, rondom met mica bekleed stuur; achter op alle drie de fietsen lederen tassen onder de snelbinders, merk Bibia.

Ik denk dat we het zwijgend deden. Maar uitgesloten acht ik het niet dat we zogenaamd druk pratend oploefden. Vreemd en onbetrouwbaar als altijd, de herinnering: ik zie ons namelijk, op het moment van passeren, met zijn vieren naast elkaar aan komen rijden - gezien van voren, waar de Truffaut van dit ogenblik denkelijk een camera zou hebben gehad: drie jongens naast agent die, van de prins geen kwaad wetend, nog net niet opzij kijkt.

Enfin, wij hadden natuurlijk buiten de waard gerekend, we fietsten ons lens, maar de agent liet zich niet kisten, en wist ons een kleine kilometer verderop in te halen: hij reeds ons klem.

Hij sneed ons zelfs.

Toen we allemaal weer overeind gekrabbeld waren, de sturen rechtgezet, de schade opgenomen, reden we, Kees van Alderwegen en ik (Gijs van der Flier werd, te ver wonend, heengezonden), onder geleide van de agent in een beklemd stilzwijgen naar mijn huis; ik bloedde een beetje, uit een of twee schaafwondjes.

De man geneerde zich, zoveel konden wij nog net aan vermoeden. Hij sprak kort met mijn moeder, aan de deur. Hij leverde ons af, hij droeg ons over; met een korte verklaring. Niets was er over van onze balorigheid en van zijn verbetenheid.

Als dit alles, wat de inzet ervan betreft, eigenlijk al min of meer onvoorstelbaar is geworden - een gebeurtenis met een laagje stof erop, die zelfs een zekere meewarigheid oproept: ach ja, zo braaf als de mensen toen allemaal nog waren-, hoe moet het dan met een andere glimp van diezelfde vijftiger jaren, een absoluut ongelooflijke herinnering waarin het gezag zich tegelij-

[p. 109]

kertijd van de twee allermooiste kanten liet zien: zijn alomtegenwoordigheid en zijn vaderlijkheid.

Het verhaal laat zich intussen maar nauwelijks vertellen. Het is afkomstig, naar mijn gevoel, uit mijn eigen vorige eeuw. En strikt genomen gaat het over zoiets adynamisch als: dat er door de overheid gewaakt werd, ook dan als de onderdaan bewusteloos door zijn stad fietste. Het beste zou het verhaal misschien nog gedaan kunnen worden door de tevreden en goede god zelf die, op een hoogte van zeg tien, vijftien meter boven het plaveisel, onhoorbaar en onzichtbaar meevloog, boven het politiejeepje, de Willy, die de Haagse gemeentepolitie destijds het voorrecht had te besturen.

God dus, zo'n jeepje, en ik; komend geloof ik uit de duinen of van het pingpongen bij een vriend op de Laan van Poot. Ik reed door de nagenoeg verkeerloze stad, een routinetrajectje, geheel in mezelf verzonken. Linksaf, rechtdoor, rechtsaf, in die trant, niets aan de hand, tot ik, linksaf, rechtsaf, linksaf, de ouderlijke straat inzwenkte. Tien, hooguit vijftien minuten fietsen waren dat geweest, van de Vogelwijk naar de Vruchtenbuurt.

Terwijl ik de sleutel in het slot wilde steken, werd ik op de schouder getikt. Een politieagent, gestapt zo te zien uit een Willy, maakte me er uiterst hoffelijk, zij het licht beknorrend, op attent dat ik, komende van de Laan van Poot, niet minder dan zo en zo veel maal - hoek voor hoek, kruispunt na kruispunt somde hij voor mij op - verzuimd had mijn hand uit te steken; dat ik bovendien op het Eiberplein in plaats van tweederde rechts eromheen eenderde linksom was gereden; en dat ik, ten slotte, een stuk over de stoep had gereden, zoëven.

Ik was verbluft.

Ook destijds: dat een politieman mij, tot op de drempel van de ouderlijke woning, achterna was gekomen om me te vertellen wat hij de tien minuten daaraan vooraf wel niet allemaal had waargenomen. God klapwiekte of ‘bad’ nog boven Mispelstraat 18; de politieman maakte de flap van zijn jeep dicht, een soort van zwart zeildoeken onderdeurtje was dat; en ik stak de sleutel in het slot.

Wanneer zal het geweest zijn? 1957? 1958? 1959? Misschien is dit wel de laatste keer geweest dat hij zelf nog toezicht op alles hield, dat ie het nog in zijn eentje aankon, dat er nog zo weinig verkeer was en nog zoveel adembenemend vertrouwen in de rede en de opvoedbaarheid van, in dit geval, de berijders van een rijwiel zonder hulpmotor.

(Nicolaas Matsier)