Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1992 (nrs. 57-60)

sputum

Er was jarenlang de gedachte: tenslotte zullen de twee helemaal samenvallen en hetzelfde blijken. Zoals het in het begin moet zijn geweest. Voorlopig was de een de gestalte van de ander. En dus veel meer dan een woord. ‘Gestalte’ is veel te concreet. Ik probeer maar: gedaante, suggestie, aanwezigheid, moment. Wat een woorden; ze liggen allemaal verkeerd. ‘Moment’ het minst. Ogenblik,-het is eigenlijk wel mooi. Het ogenblik van het eeuwige. Dat was, dat is, ik weet het niet, de stilte.

Stilte is weg als je haar opmerkt. Wie haar benoemt, verdrijft haar. Wie aan de speld denkt, is verloren. Maar er is het minimale moment tussen

[p. 96]

ervaring en het bewustzijn ervan. Daar ligt de stilte. Je hebt haar even en je raakt haar weer kwijt. Voortdurend. Het woord ‘stilte’ is er de herinnering aan. Maar dan vult het zich in een nieuwe uiterste seconde opnieuw met betekenis. Het bestaat weer. Wat een woord, seconde. Er is nu juist even geen voortgang in de tijd.

Hij was heel ver. Maar ook overal. Hij keek, zei men. Maar hij hoorde vooral, want hij werd de hele dag aangeroepen, al of niet zingend. En dan in een vreemde taal. Dat zingen was, denk ik, het eerste beeld. Hij was muziek. En in de stilten ertussen strekte de eeuwigheid zich even uit. Ik kon zijn muziek niet genoeg horen. Deus, dei, deo, deum, deo, - ik zou het later leren. Maar eens was het de toonladder naar de hemel en die was niet groter dan een bakstenen gebouw.

Er zaten grote ramen in dat gebouw. Met heel vaag gekleurd glas erin. Het licht daardoor moet het tweede beeld hebben gegeven. Ik zat en keek omhoog naar dat onbeweeglijk licht. Ik trof het, want het moet toen een mooie zomer zijn geweest. Het gebouw was streng, maar bij die ramen hield zich het ochtendlicht op. En dat maakte me zo gelukkig, dat ik wist dat hij het was: buiten en onbereikbaar, maar naar binnen licht gevend. En dat licht was steeds hetzelfde en ook steeds weer anders. Hij was licht.

Hij was het licht in de ramen, hij was de muziek in het gebouw, hij werd zelfs de rook die omhoog ging en waarvan de geur in de stenen leek te trekken. Dagen later was die nog te ruiken. Ik snoof en ik rook hem. En zo werd hij het gebouw, een onaanzienlijke kerk in de buitenwijk van een stad. Een paar keer was ik er helemaal alleen. De ramen glinsterden, ik snoof voorzichtig, ik keek omhoog, heel in de verte spiegelde hij zich in het goud van twee deurtjes. Opzij kraakte iets. En het was stil. En ik wist ineens dat hij ook stilte was. En wat was er stiller dan dat licht en die muziek en dat lege gebouw? Het ging allemaal in elkaar over. Hij was alleen stilte. Maar die andere beelden waren nodig om dat ene op te roepen.

God. Het is geen woord. Want het kan de hele taal als betekenis hebben. Of als beeld? Misschien is het woord zelf alleen maar een oneindige metafoor die zich in duizenden andere metaforen heeft opgedeeld. Of is het eigene van dat woord dat het steeds opnieuw betekenis gegeven moet worden? Door middel van beelden. Wij scheppen dan zelf die oneindige metafoor. Er is geen hulpelozer en ontroerender tekst dan die van de geloofsbelijdenis van Nicea. Het woord God is uitgangspunt en eigenlijk ook eindpunt. Meer dan een verzameling indrukwekkende metaforen wist die kerkvergadering niet op te leveren.

Al die metaforen werden een vaststaande leer en ‘God’ werd een woord: het kwam, precies omschreven, in het woordenboek van de theologie. Het

[p. 97]

woord werd zekerheid, toetssteen en wapen. Met dat woord ben ik opgevoed. Het is heel oud geworden en soms lees of hoor ik het als een curiositeit uit een ver verleden en verwonder mij over de stenen zekerheid van sprekers of schrijvers. Ik vraag mij af, of het theologische woord ooit iets voor mij heeft betekend.

Hoe is het met de stilte? De minimale momenten worden schaarser. Want het licht dat ze nodig heeft, wil meestal niet meer. Of heeft de afwezigheid van de stilte het licht verdreven? God is stilte. Even, in die uiterste seconde was hij er. En je dacht ‘stilte’ en je dacht ‘God’ en ze waren beiden verdwenen. Misschien kunnen die uiterste seconden het best omschreven worden als ogenblikken van niet-bestaan. Ze zijn wel de mooist denkbare. De twee woorden vallen even samen of bestaan even niet meer. Het terugkerend bewustzijn brengt ze terug tot twee gelijke, in elk geval beide oneindige metaforen. En die vullen misschien toch vooral een kinderhand.

De stilte bestaat niet meer. Het woord heeft dus nauwelijks nog betekenis, tenzij die van de afwezigheid van geluid en dat alleen een negatieve omschrijving. ‘Stilte’ is een oud woord geworden. Zoals God, dat het best omschreven kan worden als ‘afwezigheid van stilte’. En het gebouw uit de verte? Dat is niet meer stil. Het staat leeg. ‘Kerk’ is een architectonische term geworden. Als ‘pyramide’.

Maar toch. Heel soms zijn de twee, God en stilte, toch nog even één. Maar ik weet, dat het verlangen naar het definitief samenvallen van de twee een droom is geworden. Welk woord zouden zij samen opleveren? Eeuwigheid, denk ik. Twee metaforen smelten samen tot een en worden werkelijkheid.

Maar wat is het allerverschrikkelijkste woord, dat maar niet dood wil gaan? Sputum. Sputum zat in een blauw flesje op het nachtkastje van mijn vader. Ik las het sprookje ‘De geest in de fles’ en wist ineens dat hij bij elke hoestbui een deel van zijn geest in dat flesje opsloot. Ineens was het vol en toen was hij dus dood. Hij verdween, het flesje verdween.

Stilte, God, sputum,-wie van de drie hebben het meest betekend? Ik weet het niet. Het geloof is een hoestbui, heb ik eens ergens gelezen. Misschien is ook dat waar.

(Kees Fens)