Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1992 (nrs. 57-60)

loper

Het moet een inmiddels geheel obsoleet geworden voorwerp zijn: de loper. Zou ik er nog een bewaard hebben, ergens? Zou best kunnen; zo iemand ben ik wel. Waarom trouwens - vraag ik me nu voor het eerst verbaasd af - heb ik eigenlijk nooit een kleine verzameling aangelegd van de sleutels uit mijn leven, dat goddank niet rijk is geweest aan verhuizingen.

Het antwoord op die vraag zal wel samengesteld zijn. Een punt is, dat het wellicht als onfatsoenlijk aangemerkt zou worden om een sleutel van - en daarmee de toegang tot - een achter te laten huis te behouden; en een ander punt is, dat een mens er gewoonlijk de eerste helft van zijn leven over doet om doordrongen te raken van de noodzaak van melancholie. Want een sleutelbos van het vroegere wonen, ja, dat is natuurlijk een ingre-

[p. 61]

diënt voor een vanitas-schilderij, een oefening in de kunst van het verliezen, en een voorbereiding op de kunst van het heengaan.

Maar nu ik er bij stil sta, jawel: ik zou er erg voor zijn, een dergelijke, in een enkele hand te houden collectie van voorwerpen zo ontzaglijk dagelijks, zo routineus en onnadenkend gebruikt, zo elementair, en zo volstrekt ontkomen aan of liever bezijden elke vorm van esthetiek gebleven dat het zelfs een beetje raar zou zijn om te spreken van mooie of interessante sleutels. (Wat niet wegneemt dat ik een sleutel heb gehad die ik nagenoeg ontroerend vond, bij overhandiging al: mooi van versletenheid, spiegelglad geworden door tientallen jaren, elk reliëf, rand, fabrieksmerk, getal spoorloos kwijt.)

Maar goed, zo'n stel sleutels dus, als stomme getuigen. Stomme? Nou ja, intussen wel; maar vroeger niet. Want zonder hun slot, en de resolute beweging erin, zijn ze verstoken geraakt van de mogelijkheid tot hun meest eigenlijke geluid. De beweging erin - de preciese hoek, de vereiste kracht (hoe klein ook) voor steken en draaien-, die bij elk voor de gebruiker nieuw slot opnieuw tot in finesses geleerd moet worden om ingesleten te raken, die beweging ging vergezeld van een geluidje dat zich van aanvankelijk misschien ruw en raspend ten slotte ontwikkelde tot nog slechts de schaduw van een geluid, allang niet meer opgemerkt door de dagelijkse routinier. Wie zou zich dat zelfs maar kunnen herinneren, niet alleen van zijn huidige sleutel, maar van alle vroegere?

Had een loper, temidden van de sleutels, een eigen geluid? Allicht. Een loper klonk totaal anders dan een lipssleutel. Maar zou ik het kunnen herkennen, in een speciaal daartoe opgezet geluidenspel? Het zijn verbluffende vraagstukken. En ze leiden ongewild naar kwesties die ik hier onmogelijk de eer kan bewijzen waarop ze recht hebben, zelfs niet bij benadering. De wereld van het oude dagelijks geluid is misschien wel onafzienbaar.

Overal in een huis bevonden zich 's nachts, op schoorsteenmantels, en op nachtkastjes of in badkamers, klokken en (door het nog ongevaarlijke radium lichtgevende!) polshorloges die - elk met hun slechts aan de drager bekende geluidje - waren opgewonden. Misschien was alleen het geluid van het opwinden van de klok, de ene centrale gezinsklok (als het ware de torenklok van de woning), bij allen bekend. Het was, bij ons althans, het vaderlijk prerogatief, dat avondlijke opwinden van de klok, direct na het wegbrengen van glazen en kopjes en asbakken. Het had zijn eigen momentum, het was de streep onder de dag, het afscheuren van het kalenderblaadje.

Het geluid van de koperen trekbel werd in de vijftiger jaren nog maar een heel klein beetje beconcurreerd door bakelieten elektrische belletjes.

[p. 62]

Alleen in de nieuwe flats vond je ze al, de belpanelen.

‘Tik, tak’ (klok, vroeger). ‘Tingeling’ (bel, vroeger). ‘Toet-toet’ (auto-claxon, vroeger). ‘Pang’ (gespeeld schot, vroeger). ‘Trrr, trrr’ (telefoon, vroeger).

Het geluid waarmee een dop op een vulpen geschroefd (niet: geklikt) werd.

Het geluid van de handgemalen koffiemolen.

Het geluid van zeepkloppen.

Het geluid van slagroomkloppen.

Het geluid van snijbonen malen (en de geur).

Het geluid van het buiten zetten van de verzinkte vuilnisbak (en het terugzetten daarvan, op zijn kop, met de klep open, door de twee mannen die per straat oprukten met hun instrumentarium om de bakken eventjes schoon te maken, een scheut zeepsop en een snelle cirkelende beweging met een borstel).

T rommelremmen.

En die weinige auto's, ik had er geen oor voor, maar zouden die niet heel anders geklonken hebben dan de huidige, niet alleen per merk maar ook als generatie?

En nu het dan toch even over auto's gaat, ach, die ontroerende, zo buitengewoon kwetsbare richtingaanwijzers, die uit hun gleufhuisjes vandaan als een heel kort oranje of rood armpje werden uitgestoken? Ach ja - ik weet het wel zeker ook. Dat er geen eind aan is, aan het geleidelijk en het abrupt verdwijnen.

De nu net volwassen generatie kent nog het geluid van typemachines, maar misschien groeit er al een op waarvoor het geluidenpark van de huidige computers op een dag, herinnerd, ontroeringen teweeg zal brengen.

Maar terug naar de loper.

In het geval van de loper is de vraag - naar het specifieke geluid - extra moeilijk te beantwoorden. Want anders dan bij een sleutel, met zijn ene bijbehorende slot, kende een loper strikt genomen geen werkelijk eigen slot.

Ik denk dat ik dit aan sommige lezers moet uitleggen.

Er is een tijd geweest, een nu sprookjesachtig schijnende tijd, waarin iedereen in Amsterdam een loper bezat. Niemand niet. En degene voor wie een loper bij aankomst in Amsterdam vanuit een andere stad, als aankomend student bij voorbeeld, een onbekend voorwerp was, en een onbekend woord, nou, die leerde het gegarandeerd binnen een week kennen. Want

[p. 63]

een loper had je in Amsterdam domweg nodig, als je er eenmaal woonde. En iedereen kon je vertellen waar de dichtstbijzijnde ijzerhandel was, of de dito sleutelkoning. Een loper, als ik me goed herinner, kostte zoiets als veertig of zestig cent, in het begin van de jaren zestig. Je kreeg, voor dat kleine bedrag, een verbazend mooi voorwerp, dat er ongeveer zo uitzag:



De loper had een volkomen gladde baard. En het wonderbaar lijke van dit voorwerp, deze vader der sleutels, was dat het je - in principe - toegang verschafte tot zowat ieder Amsterdams huis, in elk geval voorzover het huizen van woningbouwcorporaties betrof - en dat waren in hoofdzaak de huizen waar kamers verhuurd werden. Dus was het in de praktijk zo dat eigenlijk iedereen die je, als student, kende, net als jij zijn buitendeur passeerde met behulp van een loper.

Een loperslot zat op de collectieve buitendeur, en soms zaten er binnen dan nog lipssloten, per woning; of meer eenvoudige, of helemaal geen (alleen een knip). Ik heb ook wel huizen gekend waar je, eenmaal binnen, geen enkele belemmering meer tegenkwam en waar per verdieping een soort van deur zat die nog het meest deed denken aan een kastdeur, of een tussendeur, met een klink. (En grijs geschilderd.) Enfin, wat er na het loperslot werd aangetroffen, dat was variabel, maar gemeenschappelijk aan al die nu in de allerhoogste mate onvoorstelbaar geworden lopersloten was hun principiële toegankelijkheid voor jan en alleman.

Een allemansslot dus! Als dat, in enkele tientallen jaren tijds, geen contradictio in terminis is geworden, dan weet ik het niet meer. Maar in plaats van nostalgisch te willen worden, breng ik het verdwenen feit slechts in de herinnering: geen mens toen, kennelijk, die zomaar eens bij een ander binnenliep. Ik kende verscheidene mensen toen, die hun deur - althans overdag - niet eens afsloten.

Waar anders dan in deze stad der lopers had men kunnen gaan dromen van vriendelijke openbare voorzieningen als witte fietsen en voor altijd door onbekenden goedverzorgde, bloeiende stadstuintjes? Misschien laat ik, als ik een keer flink wat geld over heb, wel een gevelsteen ontwerpen met het wapen dat Amsterdam in de jaren vijftig en zestig had kunnen voeren, niet met die drie Andrieskruisen, maar met zes gekruiste lopers; om die steen te laten inmetselen in een huis, waarvan zowat elke deur en elk

[p. 64]

raam, voor en achter, van veiligheidssloten, raamsloten, pennen, en dieveklauwen voorzien is.

Het is dat ik ze zelf heb meegemaakt, die lopers. Anders zou ik er toch zeker geen woord van geloven?

(Nicolaas Matsier)