Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1992 (nrs. 57-60)

beerwagen

Als opgedoken uit de onderwereld, uit de verzwelgende donkerbruine diepten van de cloaken, duwt een duister ogende man, omgeven door een wolk van stank, de strontkar voort.

De bruggetrekker, de kar-ga-door van de sluis, pikt de kar op en trekt hem met behulp van een touw en een haak voor een paar centen over de hoge brug. De grote tonnen vol bruin-groene drab wankelen even, kwade dampen stijgen eruit op en de druppelende drek laat een spoor na achter de kar. Omstanders houden hun front ervan afgewend. Bij hen thuis is in de huiskamer of in de keuken een hoekje afgeschermd waar een emmer

[p. 10]

staat in een houten kist, netjes afgedekt met een deksel.

Op een portaal staan de emmers, waar twee gezinnen op moeten schijten, klaar om opgehaald te worden door de beerwagen van de gemeentereiniging. Dagelijks worden ze geleegd in deze zogeheten ‘Boldootwagens’.

Achter veel huizen kunnen de bewoners ‘afgaan’ op de latrine die in verbinding staat met de beerput. De ezelwagentjes van Beerthuis rijden het binnenplaatsje op en de putjesschepper lepelt de opgespaarde menselijke uitwerpselen eruit.

In de 18e en 19e eeuw stroomt er door de Amsterdamse Jordaan een baaierd van geuren, een golfslag van de walm van menselijke uitwasemingen in de morsige straten, en de verrottingsstank blijft hangen rondom de secreten of poepdozen. De ranzige lucht zwevend boven de ‘lappen-ofte-voddenmarkt’ en de ‘oude hoedenmarkt’ vermengt zich met de onwelriekendheid van de smeersmelterij. De zoete lucht van ijzer van de plaatzagerij voegt zich bij de penetrante leerlooierslucht, bij die van de zeepzieders en van de vilders.

De bloemen-, planten-, en bomennamen van straten en grachten zijn bedacht vanuit een andere geest dan de komende en verdwijnende namen die verbonden zijn aan een slachterij zoals de Stinkende Elantssloot, of de Parfumeerdersgraft zinspelend op de stank van de looikuipen en van de gangen achter en naast de vele bedrijfjes zoals: Smidsgang, Suikerhuizengang, Loodgietersgang, Speldemakersgang en Moddermansgang. In deze gang hangt de ‘zware stank der wateren’ die deze moddermannen of baggeraars met zich meedragen. Deze baggerlucht komt in de buurt van het scherpe gistende geurbrouwsel van de poep en pies die uit de retirade van ‘Kakke Mie’ de Prinsengracht instroomt. Bij het touwtjespringen zingen de hoogschuifsters, de trotse Jordaanmeisjes: ‘Onder de brug van Kakke Mie, kun je kakken voor een spie. Als je daar niet gauw betaalt, wor-je door de stront gehaald.’

De verse, natte beer is zuur en heet, het explosieve methaangas dat vrijkomt bij het verrottingsproces is uiterst vatbaar voor verbranding en kan worden afgetapt. Wanneer de stront is ingedroogd kan er een vuur gestookt worden van het residu, want deze pure, vaste stof is brandbaar als baggerturf.

Het woord ‘beer’, de drek of modder; een dikke, weke stof die borrelt en fermenteert als bier, herbergt in zich zowel het woord ‘bhereu’, het kokende water waarmee gebrouwen wordt als ‘bhrenu’ - het knisperen van het laaiende en loeiende ‘branden’.

Toevalligerwijs halen de ‘water en vuur vrouwtjes’ hun water van de

[p. 11]

schepen waarin het drinkwater uit de Vecht wordt aangevoerd voor de brouwerijen. Zij koken het in hun brandende ovens en verkopen het warme water tegelijk met de gloeiende briketten. Ook het water voor de eerste Badinrichtingen komt per schip en in het ketelhuis wordt het vuur hoog opgestookt.

De volksbadhuizen fungeren als sociaal-hygiënische voorzieningen in het kader van de preventieve gezondheidszorg. Met een omvangrijk ‘beschavingsoffensief’ wordt getracht een nieuwe hygiënische moraal te introduceren. Zowel de architectuur, de uiterlijke vormgeving van ronde, vanuit een centraal punt goed controleerbare badzalen met langs de wanden open badcellen, als de strengheid van het interieur en de ‘sluier van huiselijkheid’, waarvoor de vitrages van de dienstwoning en de wachtkamers aan de straatzijde garant staan, zijn gericht op het aanleren van discipline en het bestrijden van zedenbederf.

Men wil de bevolking overtuigen van de noodzaak te gehoorzamen aan de normen van een algemene ‘waterbeschaving’: een regelmatige verantwoorde lichaamsreiniging. Hele schoolklassen worden door de invoering van de zogenaamde ‘commandobaden’ geconfronteerd met de heersende principes ten aanzien van orde en reinheid.

Ondanks de uiterlijk schone schijn van het geschrobde en geboende ‘straatje’ doen boze geruchten de ronde over de ‘lijfelijke onzindelijkheid’. Men schijnt zich toch liever te wassen in een teiltje. De hygiënisten binden een moeizame strijd aan tegen de ‘vuile gewoonten’, ‘ongezonde woningen’, mest, en bedorven lucht.

In de volksmilieus houdt men vast aan het traditionele gedrag en biedt men weerstand aan de ontgeuringsmaatregelen. Hun leven is nu eenmaal ingebed in de wirwar van geuren van hun ‘stinkende beroepen’. Ook het verzet tegen het beleid om de stront, de mest en het vuilnis uit de nabijheid van de bevolking te verwijderen is heftig. Het houden van lastdieren als bokken, paarden en ezels maar ook varkensslachterijen horen bij het werk en maken net als de ‘secreten’ waar men ten emmer kan gaan - en de poepkar waarin ze door de vuilnisman geledigd worden, deel uit van het straatbeeld.

De deugden van de drek worden dan ook in alle toonaarden volprezen. De tegenstand tegen de zuivering gaat terug op het oude en hardnekkige geloof, ook van de westerse geleerden, in de helende kracht van de uitwerpselen. Sommige artsen die zich geconfronteerd zien met ongrijpbare ziekten en epidemieën zijn ervan overtuigd dat de volksgezondheid gebaat is bij faecaliën op straat en de stank van het open riool. Het behoedt de bevolking tegen de pest en rondom de vuilnisbelten zou er door de stank nooit

[p. 12]

cholera hebben geheerst. Teringlijders genezen nadat ze in de strontverwerking hebben gewerkt en zieken die de moed hebben hun lichaam of ledematen onder te dompelen in de faecaliënbassins vinden daarin genezing van beenziekten, reuma en andere kwalen waartegen geen enkel ander middel geholpen heeft.

Vooral de arbeiders in de vuilverwerking zijn ervan overtuigd dat de stank van uitwerpselen, waaraan ze voortdurend blootstaan, bevordelijk is voor hun gezondheid en zo beschouwen voddenrapers en putjesscheppers die stank beslist niet als ongezond. De trouw aan het vuilnis, de gehechtheid aan krachtige, weerzinwekkende geuren die de massa van de bevolking, ondanks de geboden van de bevoorrechte klassen aan de dag legt en de waardering van de ontlastingslucht is naast de beroepstrots tevens verbonden met de herinnering aan het vanzelfsprekende lichamelijke contact in de vroege kinderjaren.

Het wijde spectrum van de lichaamsgeuren wordt door de afstandscheppende normen van de welgestelden uitgesloten en vervangen door bloemenextracten. Evenwel aangetrokken door de directe lijfelijkheid van de mensen die leven in het ‘grondsop’ en in een heimelijke poging om toch in de buurt te komen van de daaraan gekoppelde sexualitelt, besprenkelen ze zich met een mengsel van etherische oliën, dierlijke lokstoffen en stront.

De hiërarchie van de zintuigen, waarin de reuk als de laagste, de vulgaire en vieze activiteit wordt beschouwd, is belichaamd in ons maatschappelijk bestel. Het propere werk van de hoofdarbeiders staat veel hoger aangeschreven dan de beroepen die met uitgesproken geuren omgeven zijn.

De hogere klasse heeft in de strijd tegen de verrotting en met de gebruikmaking van de symbolische betekenis van reinheid, zich tevens sterk gemaakt voor de ontgeuring en ‘zuivering’ van de taal. Zelfs over de wc sprak men in verhullende termen als over het ‘stilletje’, het ‘geheim gemak’, de po als de ‘vase de nuit’, en over zijn ‘gevoeg doen’.

Het volk, dat altijd een veel vrijere omgang met zijn uitwerpselen heeft gehad verzet zich tegen de ‘hogere’ taal en schuwt geen ‘smerige’ woorden en beelden. Dat blijkt wel uit de scatologie van het carnaval en scabreuze spotternijen, een keur aan zowel strontrijke scheldwoorden als gezegden en de nauwe verbinding tussen de gebieden van sexualiteit en de excrementen.

Nog geen vijftig jaar geleden werd er werk gemaakt van de aanleg van een rioolstelsel waarin afval en faecaliën onzichtbaar via ondergrondse buizen worden afgevoerd. De putjesscheppers, vaak kromgetrokken door het vernederende werk van het publiekelijk leeghalen van straatkolken en zinkputten, weten zich met de nek bekeken. Daarna neemt de puttenzuiger

[p. 13]

het van hem over, de grijze rioolwagen die met een buigzame zuigbuis, als een luid snuivende olifant het bezinksel uit de straatkolken in zijn zwaarlijvige modderketel opzuigt.

Pas sinds kort gaat de verwerking van de ontlasting ver buiten de mensen om. De beerwagens zijn nu zelf als afval uit de samenleving verwijderd en de wegen van de stront zijn doorgrondelijk geworden. De stad heeft een gesloten darmenstelsel gekregen met als sluitstuk aan de uitgang van de riolen een reusachtige anus.

(Johanneke van Slooten)