Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1986 (nrs. 37-40)

[p. 50]

August Hans den Boef
Jacoba van Velde

Op 7 september 1985 overleed in Amsterdam Jacoba van Velde, tweeëntachtig jaar oud, auteur van één van de weinige naoorlogse wereldsuccessen in de Nederlandse literatuur, zuster van de schilders Bram en Geer van Velde en een cruciale figuur bij de introductie van modern Franstalig theater in ons land. Vergeten was ze nog niet, veel kranten signaleerden haar overlijden en er verschenen diverse waarderende ‘in memoria's’. Vreemd is wel dat zij in de rubriek ‘Dodenakker’ van Aarts' Almanak 1986, vol met vijfderangsverscheidenen, ontbreekt.

Jacoba van Velde werd op 10 mei 1903 in 's-Gravenhage geboren. Het arbeidersgezin Van Velde omvatte toen behalve Bram en Geer nog één zuster, Cornelia. Na een weinig opvallende jeugd kreeg Jacoba op haar zeventiende jaar 's nachts een hevige angstaanval. Op ondragelijke wijze werd zij zich van haar sterfelijkheid bewust, een gevoel dat haar jarenlang zou kwellen. Ook toen zij in de voetsporen van Bram en Geer naar Parijs was vertrokken, placht zij uit angst voor de duisternis tot diep in de nacht in openbare gelegenheden te vertoeven. Door het lezen van Plato's Apologie leerde zij de angst verdragen. In Parijs volgde zij een balletopleiding, waarna ze uitvoeringen gaf, zowel in Frankrijk als daarbuiten. Hieraan kwam een eind toen zij, vlak voor de oorlog, met Arnold (Bob) Clerx in het huwelijk trad, een voormalig acteur die zich in Parijs had gevestigd en schrijver was geworden. Als Tonny Clerx zou Jacoba in Parijse artistieke milieus bekend worden.

Bram en Geer waren inmiddels een loopbaan als schilder begonnen en Beckett was aan het eind van de jaren dertig met laatstgenoemde bevriend geraakt (zo probeerde hij begin 1939 Peggy Guggenheim over te halen het door hem bewonderde werk van Geer in haar Parijse atelier te exposeren). Bij het verschijnen van Murphy gaf hij Geer een exemplaar die het op zijn beurt aan zijn in literatuur geïnteresseerde zuster doorgaf. Het echtpaar Clerx dat de oorlog in Cagnes-sur-Mer, Parijs en de Aveyron doorbracht, zou volgens de Beckett-biografie van Deirdre Bair korte tijd in hetzelfde hotel te Roussillon hebben verbleven als waar Beckett in 1942 met zijn vrouw Suzanne was heengevlucht. In interviews vertelde Jacoba van Velde echter dat zij Beckett pas na de oorlog leerde kennen. Vanaf eind 1946 trad zij op als zijn literaire agent in Frankrijk. Een belangrijke periode voor Becketts schrijverschap: na

[p. 51]

Watt was hij namelijk begonnen in het Frans te schrijven, maar voor zijn ‘nouvelles’ en de roman Mercier et Camier kon hij geen uitgever vinden. ‘Madame Clerx’, zoals Beckett haar in zijn brieven noemde, wist ‘L'Expulsé’ en ‘La Fin’ in tijdschriften geplaatst te krijgen en uitgever Pierre Bordas over te halen om een Franse vertaling van Murphy te laten verschijnen. Bovendien beloofde Bordas, op voorwaarde dat Murphy behoorlijk liep, ook Mercier et Camier en Quatres nouvelles uit te zullen geven. Tijdens de bespreking op het kantoor van Bordas zei Beckett, die een ongelofelijke hekel aan dit soort contacten heeft, geen stom woord. Op een gegeven moment vroeg Bordas hem hoeveel exemplaren er van Murphy waren verkocht, waarop Beckett argeloos antwoordde dat het om een stuk of dertig ging, grotendeels door hemzelf aangeschaft. ‘Madame Clerx’ schopte hem onder tafel en verbaasd vroeg Beckett haar wat er aan de hand was. Bordas zou uiteindelijk slechts Murphy uitgeven en met weinig sukses: toen Beckett in 1951 bij Editions de Minuit kwam, waren er vijfennegentig exemplaren verkocht. Ook de moeite die Jacoba van Velde zich voor ander werk getroostte, leverde op korte termijn weinig op. Nadat anderen het al direct te lang, te ingewikkeld of te kostbaar vonden, trof ze eindelijk een theaterman die in Becketts toneelstuk Eleuthéria was geïnteresseerd. Maar de man raakte het manuscript kwijt en toen het was teruggevonden had Beckett de moed al opgegeven.

In september 1947 deelde Jacoba van Velde aan Beckett mee dat zij haar beschikbare tijd aan het schrijven ging wijden. Wel heeft Becketts vrouw Suzanne, toen eind 1950 de onderhandelingen met Minuit in een definitief stadium verkeerden, assistentie van Jacoba van Velde gekregen. Jaren later, terug in Nederland, zou ze een zeer belangrijke rol spelen bij de introductie van Becketts werk. Vanaf En attendant Godot vertaalde zij tot ver in de jaren zeventig zijn toneelwerk. Samen met F.C. Kuipers vertaalde zij ook de belangrijke trilogie Molloy, Malone meurt en L'Innomable. Ze hield contact met Beckett: hij stuurde haar elk nieuw stuk en heeft bovendien met haar de Engelse en Duitse vertaling van De grote zaal doorgenomen.

Het eigen werk, dat geen tijd overliet voor het behartigen van de literaire belangen van anderen, leidde al spoedig tot een publikatie. Op 20 november 1947 verscheen in het progressieve weekblad Les Lettres Françaises het korte verhaal Evasion. Een aanvankelijk luchtige vertelling over een jonge vrouw die de dagelijkse beslommeringen ontvlucht in de wereld van een gobelin, een wereld die steeds meer een obsessie wordt. Een volkomen andere thematiek dan de roman De grote

[p. 52]

zaal (1953), het relaas over de oude kamerbewoonster mevrouw Van der Veen, die na een hartaanval gedwongen is de haar nog resterende tijd te slijten in een rusthuis. Al haar bezittingen worden haar ontnomen, omdat zij een gering pensioen heeft en Sociale Zaken daarom moet bijspringen om de kosten van levensonderhoud te betalen. In het rusthuis is de oude vrouw dagelijks getuige van alle vormen van menselijk verval. Eveneens in de eerste persoon wordt dit deprimerende verhaal afgewisseld met dat van de dochter, Helena, een jonge vrouw die met haar echtgenoot, een schilder, in Parijs woont. Tot haar verdriet beschikt zij niet over de financiële middelen om haar moeder betere omstandigheden te bezorgen en haar regelmatig te bezoeken, nadat zij weer in Parijs is teruggekeerd.

De roman werd door veel lezers beschouwd als een aanklacht tegen de omstandigheden waaronder bejaarden moesten leven. Toch is De grote zaal meer dan een sociale klacht, het is ook een ‘roman over moeder en dochter’. Beide vrouwen blikken terug op hun leven en we zien hoe uiteenlopend hun persoonlijkheid is geweest. De moeder, een offervaardige en keurige huisvrouw, met weinig begrip voor de drang tot zelfstandigheid die zich al op jeugdige leeftijd bij haar dochter openbaarde. Door de omstandigheden in het rusthuis ontwikkelt mevrouw Van der Veen echter een levensvisie die steeds meer op die van Helena begint te lijken. Vlak voor ze in de gevreesde grote zaal aan een tweede aanval overlijdt, beseft ze dat ieder individu in laatste instantie eenzaam is, dat de dood het enige vaste baken in het leven is en dat ieder mens moet proberen zelf een doel in het leven te vinden, voor dat moment is aangebroken.

Het boek werd een ongekend sukses in ons land. Jacoba van Velde ontving kilo's brieven, de roman werd verscheidene malen herdrukt en ook de kritiek liet zich niet onbetuigd. J. Greshoff noemde De grote zaal ‘een boek als een monument’, Pierre Dubois, C.J. Kelk, C.J.E. Dinaux, Hans Warren, Hélène Nolthenius en J.C. Bloem sloten zich in hun superlatieven bij hem aan. Men prees de manier waarop de thematiek van het verval en de onontkoombaarheid van de dood werd behandeld. Geprezen werd Jacoba van Velde ook vanwege haar onopgesmukte, soms rauwe manier van vertellen in korte, directe zinnetjes. Kortom, een Nederlandse existentialistische roman met naturalistische beschrijvingen. Een uitzondering onder de recensenten was Ivo Michiels, die stelde dat ‘de naturalistische tendenz, waarmee deze vorm van existentialisme nauw verwant is, leidt tot een tekort, een te begrensde spirituele draagwijdte.’ Maar Michiels moest zich toen nog ver-

[p. 53]

lossen van zijn Vlaams-nationalisme en van zijn katholieke ethiek. Ook in Nederland kwamen de afwijzende geluiden voornamelijk uit de religieuze en provinciale pers. Men had daar hevige bezwaren tegen de manier waarop erotiek en godsdienst in De grote zaal ter sprake werden gebracht, soms ondanks de in de roman gesignaleerde kwaliteiten. Ook over de thematiek waren de meningen verdeeld. De Dordtenaar meende dat de roman ‘stellig zou bijdragen tot de verdere oplossing van het probleem der verzorging van bejaarden’, terwijl F. Bordewijk in zijn bespreking (niet opgenomen in Kritisch proza) daar tegenover stelde dat het boek geen sociale aanklacht is, maar over algemeen menselijke problemen gaat. Achteraf kunnen we hem om verschillende redenen gelijkgeven. Ook in economisch wat voorspoediger tijden bleef De grote zaal lezers boeien door de manier waarop het de eenzaamheid, de dood en het verval behandelt. En in 1970 bevestigde Jacoba van Velde zelf Bordewijks observatie met zoveel woorden: ‘dat tehuis is alleen de situering. We zitten allemaal in hetzelfde schuitje’.

Met het schrijven van De grote zaal reageerde Jacoba van Velde vrij direct op de omstandigheden die haar moeder het laatste deel van haar leven moest ondergaan. Ook in haar tweede roman, Een blad in de wind (1961), zou zij autobiografisch materiaal gebruiken, in het bijzonder de angstgevoelens uit de jaren twintig en de Parijse setting. Een blad in de wind is het verhaal van een vrouw, Helena, op schrift gesteld als ze oud, eenzaam en psychisch aan het eind van haar krachten op haar leven terugkijkt. Ze vertelt hoe ze als wees opgroeide bij een tante, hoe ontdekt wordt dat zij talent heeft voor ballet, zodat zij in Parijs haar opleiding kan vervolgen. Ze wordt gekweld door hevige angsten (en vooral door de angst voor die angstgevoelens) en slaagt er uiteindelijk niet in die te verdrijven, hoewel tijdelijke oplossingen als ballettournees en een huwelijk met een in Parijs wonende Nederlandse kunstenaar dat aanvankelijk suggereren. Helena leeft als een blad in de wind; enige tijd beschikt ze nog over een toeverlaat in de vorm van haar oom Edward in wiens huisje bij de zee ze rust kan vinden, maar deze sterft.

Aanvankelijk is de roman fragmentarisch opgebouwd en worden heden en verleden frequent afgewisseld, net als de eerste en derde persoon enkelvoud. Daartussen bevinden zich - cursief - enige droomfragmenten die soms wat later in het verhaal zelf worden verwerkt. Technisch gezien vind ik deze roman rijker en spannender dan De grote zaal. Veel subtieler en krachtiger werkt Jacoba van Velde in Een blad in de wind met verschillende motieven: het water, de eenzaamheid en de dood. De andere personages vervullen eerder de rol van functies van

[p. 54]

Helena dan die van realistische figuren en typen zoals die in het debuut. Wanneer de fragmenten uit het begin echter steeds meer worden ingepast in het verhaal, krijgt Een blad in de wind de contouren van een vrij traditionele psychologische roman. Kennelijk heeft Jacoba van Velde minder invloed ondergaan van Samuel Beckett dan wellicht verwacht zou worden.

Dat geldt ook voor haar verspreide verhalen en nagelaten werk, zij het dat een aantal toneelfragmenten wel duidelijke Beckett-invloeden vertonen. Dit kan te maken hebben met haar betrokkenheid bij het theater, niet alleen als vertaalster. Van 1965 tot 1971 was Jacoba van Velde als dramaturge voor Frans toneel verbonden aan toneelgroep Studio. Omstreeks die tijd was zij ook aan een derde roman begonnen, die De verliezers zou moeten heten maar onvoltooid is gebleven.

Jacoba van Velde schreef in periodes die soms ver uit elkaar lagen. Ik weet niet of de minder juichende ontvangst van Een blad in de wind hieraan schuldig is. Eerder heeft het, denk ik, met Jacoba van Velde's persoonlijkheid te maken. De rol van de auteur die regelmatig aan de weg timmert, lag haar niet. Het lijkt alsof de opmerking die zij Helena in Een blad in de wind laat maken - over de angst voor sukses en het kiezen voor de schaduw - ook enigszins van toepassing is op haarzelf. Ondanks het eclatante en internationale sukses van De grote zaal bleef Jacoba van Velde een figuur op de achtergrond. Maar gezien haar rol bij de introductie van modern theater in ons land, een belangrijke figuur. Als laatste der Van Velde's overleed zij op 7 september 1985.