Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1980 (nrs. 13-16)

[p. 31]

• Frans Boenders
•Acht notities bij ‘Vita Brevis’

1. Herhaaldelijk, en met recht, is geschreven dat Maurice Gilliams een unieke plaats bekleedt in de Nederlandse letterkunde. Aan de confrontatie met zijn werk kan men niet op bedrieglijk-erudiete wijze ontsnappen door vergelijkingen te trekken tussen de auteur en zijn congeniale kunstbroeders-want die zijn er niet.

De letterkundigen van Gilliams’ generatie beschrijven de natuur, de weldaden en de gesels van het platteland; zij buigen zich over de ethische problematiek van hem of haar die zich aan het geloof van zijn of haar jeugd heeft ontworsteld; zij evoceren psychologische drama's die wortelen in trauma's uit de kinderjaren of die openbreken in stuklopende huwelijken; zij verheerlijken erotische avonturen; vaak fantaseren en mystificeren zij; soms hekelen zij met authentiek bewogen pen de sociale misstanden; een enkele keer construeren en bewerken zij. Denken doen zij enkel accidenteel. Gilliams denkt. Hij is niet geïnteresseerd in ‘de slome lucht van de vaderlandse hofsteden en bittertafels’ noch in ‘de steegjesen kapelletjesgeest’ van de Vlaamse steden (VB iv 163). Gilliams denkt, en wel op een heel bijzondere zij het voor hem vanzelfsprekende manier: hij denkt al schrijvend. Zijn wijsbegeerte is niets anders dan zijn literatuur.

Aangezien Gilliams met zijn opvatting en praktijk van het schrijverschap in het Nederlandse taalgebied alleen staat, kan men er niet onderuit zijn teksten aandachtig te lezen.

Hoe presenteert de schrijver zijn werk? Het werd aanvankelijk gedrukt in uiterst beperkte oplagen die de dichter zelf verspreidde, niet zelden uitsluitend onder vrienden en bekenden. Gilliams is er pas op oudere leeftijd toe overgegaan een aantal van zijn geschriften te verzamelen en in vier boekdelen te publiceren: hij was 55 jaar oud toen in 1955 het eerste deel van Vita Brevis het licht zag. Met welk een acribie Gilliams zijn werk had bijeengebracht werd mij pas duidelijk toen, ruim vijftien jaar na de publikatie van het laatste deel der eerste uitgave, in 1975 de ‘tweede, herziene en vermeerderde uitgaaf begon te verschijnen. Daarin is de volgorde van de teksten grondig gewijzigd; versregels zijn veranderd, sommige gedichten toegevoegd, andere weggelaten, sommige taalfouten zijn gecorrigeerd, an

dere gebleven.

Hieruit mag blijken dat de bejaarde schrijver met zijn oeuvre leeft-hij betast en proeft het onophoudelijk, niet in narcistische zelfgenoegzaamheid maar vanuit een onuitroeibare ontevredenheid met de staat waarin het zich bevindt. Gilliams beschouwt zijn werk als onvoltooid.

Wat ik hieronder over Vita Brevis neerschrijf, is gebaseerd op mijn lectuur van de eerste uitgave. De citaten worden gevolgd door de afkorting VB; de Romeinse cijfers 1 tot iv verwijzen naar het deel van het verzamelde werk waaruit wordt aangehaald; de Arabische cijfers geven de pagina aan.

2. In haar opstel ‘Maurice Gilliams. Enkelheid’ schrijft Mia Gosselin: ‘(Gilliams) heeft een filosofische probleemstelling die leven en werk beheerst: hij peilt naar het niet geabstraheerde feit, het niet geabstraheerde ding, de niet geabstraheerde mens. Nooit nochtans (...) formuleert hij dit zoeken, deze ‘trage dorst’ als filosofische opgave, Gilliams’ dichten zelf is zijn filosoferen’ (Dialoog, jaargang 3 nummer 3, Antwerpen, 1963, blz. 163). Het is mijn overtuiging dat Gilliams’ oeuvre, al staat het dan alleen in de Nederlandse letterkunde, wat zijn wijsgerige betekenis betreft wel degelijk overeenkomsten vertoont met ander werk.

De geschiedenis van de filosofie leert ons dat het denken zich steeds verder verwijdert van het voelen, de gewaarwording en de waarneming. Op deze lange weg van de abstractie is er ontzaglijk veel verloren gegaan; de rede heeft zich steeds wantrouwiger opgesteld ten aanzien van de zintuiglijke indrukken; slechts sporen van de oorspronkelijke eenheid van gevoelens en gedachten zijn overgebleven. In het rationalisme werkt men onverdroten aan systeembouw en reconstructie: men systematiseert en reconstrueert het weinige dat er aan concreet weten nog voorhanden is.

In de waarachtige wereld van de persoonlijke ervaring, waar de vakfilosoof ontbreekt, glijdt het denken nog als een goed passende handschoen over de vijf vingers van de zintuiglijke waarneming: zien, horen, ruiken, smaken en voelen, om aldus de gehele, multifunctionele hand van de sensuele kennis te omvatten. In de wereld, waar de waarnemer op ver-

[p. 32]

trouwde en op vertrouwelijke wijze met de dingen omgaat, vormen waarnemingen en proposities een eenheid; er bestaat geen afstand tussen doen en denken, tussen rijkdom van de zintuiglijke ervaring en de kleurrijke complexiteit van de taal. Er vindt een interactie plaats tussen de waarnemer, die zijn zintuigen als instrumenten voor het onderzoek ten volle gebruikt, en de waargenomen verschijnselen. Deze wisselwerking resulteert in een visie op datgene wat is waargenomen, een visie die de specifieke kwaliteiten van het geobserveerde vat maar die tevens de sporen draagt van de persoonlijkheid van de waarnemer.

Gilliams laat zijn persoonlijke omstandigheden op een heel bewuste manier doorwegen bij zijn waarnemingen, die derhalve niet hun neerslag vinden in zuiver filosofische onderzoekingen. Hij blijft met opzet bij het concrete, dat hij in zijn concrete kwaliteiten wil vatten.

3. Gilliams staat met zijn verlangen naar een oorspronkelijke ervaring van de concrete werkelijkheid niet alleen. Ook de Victoriaanse dichter Gerard Manley Hopkins was uit op het vatten van de particuliere betekenis van de dingen: hij bouwde hiertoe de noties inscape en instress uit, die hij achteraf filosofisch toetste aan de opvattingen van de dertiende-eeuwse franciscaan Duns Scotus. Deze middeleeuwse wijsgeer geloofde niet in een essentie die men onveranderd zou kunnen aantreffen in twee verschillende dingen. Er bestaat geen zuivere ‘kern’ in de materiële dingen die ‘in wezen’ dezelfde zou zijn, ondanks de vormelijke verschillen. Elk ding is wat het is, niet te herleiden tot iets anders. Wat het ene zijnde verschillend maakt van het andere is het individuatie-principe; dit haeccitas bevindt zich in de vorm, niet in de materie-zoals Duns’ notoire voorganger uit Italië, Thomas van Aquino, voorhield.

Nauw verwant aan de metafysische opvattingen van de middeleeuwse filosoof, maar onafhankelijk ervan tot stand gekomen, is de Hopkinsiaanse inscape niets anders dan ‘individuality-distinctive beauty’. De term vormde Hopkins naar analogie van landscape; hij wijst tevens op de verzameling, het geheel van zintuiglijke kwaliteiten dankzij wel

ke de wezenheid van een voorwerp kan worden gevat. In de dingen zelf is een via de zintuiglijke weg niet-waarneembaar correlaat van de inscape aanwezig, datgene wat de inscape mogelijk maakt: de instress.

Belangrijk in verband met Gilliams’ werk is de vormelijke kwaliteit waaraan de door Hopkins gesmede term refereert. De inscape is namelijk de kenmerkende vorm-Gilliams spreekt herhaaldelijk van de ‘noodzakelijke vorm’ - van een voorwerp die niet los kan worden gezien van dat voorwerp en het zijn unieke karakter geeft. Deze vorm kan men enkel vatten wanneer men hem geconcentreerd, met een verhevigd bewustzijn waarneemt-niet met behulp van het analytische verstand alleen, maar door een evenwichtige combinatie van zintuiglijke aandacht en onbevooroordeelde openheid.

Deze vorm beschouwt Gilliams als ‘het scheppend geheim van de dingen’ (VB 11 170). Zowel Hopkins als Gilliams streven ernaar, deelachtig te worden aan deze wereld, bevolkt met dingen die geen hiërarchie kennen. Hopkins kan zich extatisch uitlaten over de schoonheid van een grasklokje: Ido not think I have seen anything more beautiful than the bluebell, schrijft hij in mei 1870 in zijn dagboek. En Gilliams verklaart in een toespraak, gehouden ter gelegenheid van Herman Teirlincks vijfenzeventigste verjaardag: ‘Moet men Bosch voor een onbruikbare piekeraar verslijten omdat zijn filosofisch denken op een gewone muis geconcentreerd is? Hij wil de zinnelijk uitgemergelden en eunuken, de idealisten en piskijkers vergeten die de wereld bevolken’ (VB iv 164). De eenvoudigste dingen uit de natuur oorspronkelijk ervaren, dat is het doel van zowel Hopkins’ als Gilliams’ geraffineerde waarnemingen, visueel gevat en geregistreerd in precieze, minutieuze beschrijvingen. Beide dichters erkennen dat elk ding volkomen suigeneris is- men zou dat de ‘zelfheid’ van al het waarneembare kunnen noemen.

Bij Hopkins vormt de wereld buiten de dichter geen aanleiding tot het exploreren van de eigen (on)lustgevoelens: de dingen hebben een onafhankelijke waarde. Gilliams daarentegen wordt in de intieme omgang met de dingen steeds op zich zelf teruggeworpen, hij beseft op tragische wijze dat de

[p. 33]

waarnemer in de observatie ten minste even persoonlijk en onvervangbaar is als het waargenomene.

4. Libera nos, Domine (1927) is een novelle waarin in feite een tweespraak over het wezen en de functie van de dichtkunst wordt gevoerd. Voor het personage Oom Ferdinand is dichten ‘toch altijd uitdrukking geven aan merkwaardige denkbeelden’ (VB iv 52), terwijl de introverte ik-persoon de wereld van de ervaring centraal stelt in de poëzie: ‘Bloem en vrucht, plukken en proeven verwekken onder het verzenschrijven gistingen die langs de mysterieuze kanalen van de geest in de wortels van de taal binnendringen’ (VB iv 51, cursivering in de tekst).

Authenticiteit is voor Gilliams nog wat anders dan overeenstemming met een feitelijke stand van zaken. Op zich zelf genomen bepalen of waarborgen de feiten ‘absoluut geen authenticiteit van waarachtige belevenissen of ervaringen’, schrijft hij in De kunst der fuga (VB iv 106). Authenticiteit verkrijgt een feit pas wanneer het beleefd, opnieuw beleefd, ervaren, herdacht wordt. Anders gezegd: authenticiteit is een zaak van het bewustzijn, of nog anders: de ethische arbeid die de dichter levert op of aan de feiten.

Zoals een mysticus streeft Gilliams naar de opheffing van het subject-object dualisme, de tegenstelling tussen het binnen en het buiten, de rescogitans en de res extensa. Het eeuwenoude wijsgerige probleem van de brug tussen beide wil hij een eigen oplossing geven door zich als waarnemer (subject) in de huid van het waargenomene (object) te verplaatsen. Dat kan natuurlijk enkel in de ‘vurige, geniepige’ verbeelding (VB 1 155). Gilliams dicht het object een bewustzijn toe, het zijne kan het anders? De overtuiging, dat voorwerpen weten wat de mens onbekend blijft, treft men reeds aan in het jeugdproza Oefentocht in het luchtledige (19241927).

De verteller uit de novelle ‘Het verloren paradijs’ sluipt in de keuken en zoekt er de achter het zoutvat verborgen delftse muurtegel op, om het daarop afgebeelde zwaantje een eerbiedig zoentje te geven en zijn lippen te drukken tegen de ‘porceleinen kou'

van het voorwerp (VB 1 107). Niet alleen heeft de verteller zelf, die op het ogenblik van het gebeurde drie jaar oud is, een ongewoon verfijnde perceptie van de dingen uit zijn alledaagse omgeving, hij vervaardigt buitendien voorwerpen, in casu jsropjes papier, die voor hem waarnemingen verrichten welke hem zelf ontzegd worden. ‘Wat een geheim verkenner van het onbekende was dit simpel propje papier, waar niemand de schelmse medeplichtigheid van vermoeden kon, als ik het gebruikte om er de ontoegankelijkste verborgenheden mede te peilen. Hele nachten kon het liggen luisteren naar het verschuiven van een deksel, naar een kleine krieuwelende spin of trippelende muizepootjes. Voorzichtig prutste ik er aan om het propje zonder beschadiging glad open te strijken; ik herkende weer dadelijk het mysterievolle teken, dat ik er met potlood op geschreven had. Tijdens de donkere uren dat ik in mijn warme bed te slapen lag, was het briefje naar de krakende meubels blijven luisteren; men kon er niets bijzonders aan veranderd vinden, en nochtans was het als geladen met duizelingwekkende ervaringen, gelijk een schep die ééns op de bodem van de zee het wonderbaarlijkste heeft bijgewoond’ (VB 1 156). De participatie aan het geheime leven der dingen betekent de vervulling van een wens die de twintigjarige dagboekschrijver formuleert als het verlangen naar ‘de innigheid des levens’ (VB 1 21).

Het is verleidelijk Gilliams’ diepgaande omgang met de dingen te relateren aan filosofische systemen en mystieke doctrines. Vertoont het contact dat de Antwerpse schrijver met de zogeheten levenloze wereld tracht te leggen, enige verwantschap met de Wesensschau van Edmund Husserl, de grondlegger van de fenomenologie? Om welke van de drie bewustzijnstoestanden -cogitatio, meditatio, contemplatio, die mystici als Hugo en Richard a Santo Victore meenden te kunnen onderscheiden, is het Gilliams begonnen? Gilliams’ visie op de werkelijkheid lijkt curieus genoeg sterk op de opvatting, die de Chinese Hua Yen school van het mahayana-boeddhisme ten aanzien van de fenomenale wereld huldigt. In deze metafysica heeft niets uit de werkelijkheid het statuut van een ding. Aangezien alle dingen elkaar doordringen (Shih shih wu ai) vormen

[p. 34]

zij geen onafhankelijke, van elkaar gescheiden entiteiten. Alles vormt een proces. De wereld is één verband van ontologische gebeurtenissen. Alles in de wereld is wederzijds gerelateerd aan alles.

Gilliams verwacht het heil niet van een opperwezen, maar van een mystiek inzicht in de dingen. Net als alle grote dichters wacht hij gespannen op de openbaring die ‘het mateloos surplus der dingen’ (VB ii 17) hem kan brengen. Als alles verbonden is met alles, dan is het zaak zich bewust te worden van de plaats die men in deze complexe orde inneemt.

5. Elias of het gevecht met de nachtegalen (1930-35) is de spil van Gilliams’ circulaire oeuvre, en binnen deze kern draait alles rond het landgoed en ‘de beek en haar onverklaarbare betekenis’ (VB 1183). Zowel de seizoenen als de stemmingen zijn er onontkoombaar.

Het landgoed fascineert en inspireert angsten. Het biedt een ‘graag ontvluchte, folterende rust’ (VB 11 71). Het is het toneel van spanningen en opluchting, van geborgenheid en Kleinlichkeit. Het is niet overdreven te stellen dat het kasteel Elias opvoedt, evenzeer als hij zich zelf vormt tot een fijnbesnaard, uiterst gevoelig jongmens met een concrete wereldvisie.

De ervaringen die de knaap Elias in en rond dit landhuis opdoet, vormen niet het voorwerp van morele verontwaardiging, c.q. van vertedering, geventileerd door de in historische presens vertellende ik-figuur; deze ervaringen zijn niets anders dan het materiaal dat de eigenzinnige wijsgeer-schrijver tussen 1930 en 1935 componeerde tot het boek Elias of het gevecht met de nachtegalen. Men stare zich evenwel niet blind op de compositie van deze tekst. Al te vaak heeft men, het woord van de latere dagboekschrijver geloof schenkend, naïef gemeend dat Elias een louter muzikale tekst vormt. Elias is tevens een wijsgerige zoektocht naar het onvervangbare, het onachterhaalbare.

Dat Elias zich manifesteert als een behoorlijk verwend, redelijk gefortuneerd, fysiek zwak gebouwd etc. kind mag dan niet geheel te verwaarlozen zijn, hoofdzaak is dat de schrijver van de tekst Elias dankzij de zintuiglijke gevoeligheid van het personage Elias deze wijsbegeerte van de concrete

ervaring weet te voltrekken. Geen ijle speculatie of hooggestemde abstracties bij Gilliams dat is goed genoeg voor vakfilosofen-maar de rijke waarden en de ambivalente betekenissen van het hier-en-nu der ervaring.

Dat is de boodschap van de schrijver Maurice Gilliams.

6. In de Anton Wachter-romans van Simon Vestdijk kan een hele generatie Nederlanders zich spiegelen.

Fungeert Elias als tegenhanger hiervan in het Zuiden? Waarom is dit boek nooit de Bildungsroman van de Vlaamse intellectueel geworden? Onzinnige vragen! De permanente politieke en culturele identiteitscrisis waarin de Vlaming zich al anderhalve eeuw, zo niet langer, bevindt, heeft het schrijven van een ontwikkelingsroman-een typisch cultuurprodukt van de achttiende en negentiende eeuw, met meesterlijke uitlopers in de twintigste eeuw-in de Nederlandstalige literatuur van België onmogelijk gemaakt. Het is Gilliams’ keuze geweest zich totaal van deze onoverzichtelijke identiteitscrisis te distantiëren. Al in de essay-achtige novelle Libera nos, Domine (1927) roept de jonge dichter wanhopig uit: ‘Mijn God, waar kon ik naartoe, in deze wereld van getatoeéerden en spraakgebrekkigen?’ (VB iv 26). Van jongs af koos Gilliams zijn eigen weg, en die leidde naar binnen.

Het gemis aan contact met gelijkgestemden heeft in het proces van vereenzaming evenzeer gespeeld als Gilliams’ van de buitenwereld afgeschermde jeugd. Geen enkele literaire beweging kon Gilliams bieden wat hij zocht: een eigen waarneming van dingen en mensen die zijn diepe verlangen naar kennis, met een bredere draagwijdte dan schrale boekenwijsheid, vorm en gestalte zou geven. Men kan Elias lezen als de geschiedenis van iemand die, gekoesterd in een familiale schoot, deze serre-achtige levenswijze overstijgt door hem radicaal te verinnerlijken. Wat het personage Elias zo sterk in zijn neef Aloysius aantrekt: het probleemloze vitalisme waarmee deze Draufganger binnenvalt in de poppenkast die Elias’ dagelijkse levensvorm is,- deze levenskracht buigt Elias om tot een ervaringsdrift van de microkosmos waarin hij met ambivalente

[p. 35]

gevoelens is opgesloten. Een bodemloos verfijnde zintuiglijkheid biedt Elias de geestelijke substantie die hij in zijn omgeving moet missen-net zoals het sensualisme Maurice Gilliams de intellectuele, artistieke en morele levensvorm dicteert die hij bij zijn Vlaamse generatiegenoten niet aantreft.

Gilliams’ voorbeelden zijn figuren die erin slaagden een persoonlijk evenwicht te bereiken, staande te midden van het denken en voelen van hun tijd; niet voor niets citeert Gilliams herhaaldelijk Paul Valéry. In Libera nos, Domine bekent de ik-verteller te worden aangetrokken door Goethe, een dichter die de romantiek niet in strijd zag met het rationele denken. ‘Om mij moreel en fysiek gezond te gevoelen had ik behoefte aan een harmonieuze atmosfeer, aan een puriteinse discipline, aan de azuren helderheid van door de intelligentie gepuurde en geactiveerde emoties en ideeën. Die had ik naar mijn gevoel bij Goethe aangetroffen. En heerlijk beleefde ik het morgenlicht, het stergeflonker, de jonge sneeuw, de lentesfeer, als zovele fenomenen waardoor de schepping voor mij een koele door-zichtbaarheid verkreeg’ (VB iv 16).

Het licht van de luciditeit, waarn.ee de dichter de concrete voorwerpen om zich heen belicht, verlicht ook hem zelf als waarnemer. Een uiteraard verhelderend, maar tevens pijnlijk licht dat men in minder moedige ogenblikken onbestaand zou wensen. In het gedicht ‘Tristitia Ante’ uit 1927 verklaart de dichter:

‘Er is niets dan hevig wit
in mij, en ik raak dat licht niet'kwijt’ (VB 1 70)

En in dezelfde bundel De fles in zee eindigt de ‘Elegie’ met de verzen

‘Maar ik vind geen ontkomen
uit dit wit gesloten hart’ (VB 1 74).

Esthetisch genot, bestaanskwelling en analytisch begrijpen zijn in de Gilliamsiaanse code op straffe wijze verstrengeld. Zoals Elias het zeer concreet onder woorden brengt: ‘Ieder gerucht door de voeten aan de grond verwekt, door de klederen aan de meubels wakker gestreeld, beluister ik ontledend’. In de geheimzinnige omgang met de voorwerpen verwerft het afhankelijke jongetje Elias stukje bij beetje zijn autonomie, in het verkeer met de wereld der dingen geeft Elias zijn vrijheid een concrete in

houd. Uit Winter le Antwerpen (1946-1952) kan men een in dat verband revelerende passage lichten. ‘Beide armen hield ik strak voor me uitgestoken. Mijn handschoenen had ik uitgetrokken en in mijn zak gestopt. Eerst waren het openwaaierende sneeuwvlokken, die ik een voor een met kil gezoen in mijn handpalmen voelde branden. Spoedig werden het gevleugelde lichaampjes die me van-zelf geschonken werden, donzig en gespannen van beangstigend hartgeklop. Want ik kan niet iets tegemoet treden, dat niet eveneens naar mij toe beweegt. Toch verlang ik altoos, van het ene moment in het andere met sterk toenemende drift, naar de dingen die me geweigerd worden. Zó heb ik ze gedwongen om van-zelf naar mij toe te komen. Het beste wat ik op die wijze ontving, heeft immer op een vooraf bemijmerde, vrije keuze berust. Want het onbereikbare heb ik willen krijgen, zoals men éne hevige seconde een uit zijn nest geroofde vogel met de vingers houdt omklemd,-om hem even spoedig weer vrijwillig te verliezen’ (VB n 129-130, cursivering in de tekst).

7. De gevoeligheid van Elias betreft vooral de dingen; mensen interesseren deze wonderlijke knaap nauwelijks - met uitzondering van zijn moeder, zijn tante Henriëtte en zijn neef Aloysius. Zijn moeder treedt zelden actief op maar is nimmer afwezig in de gedachten van Elias, die bekent: ‘ik weet niet hoe ik haar moet beminnen’ (VB 1193). Met tante Henriëtte verbindt hem een geheime band; net als Elias is ‘zij de onbezielde dingen genegen (...) met een oneindig droeve verbazing’ (VB n 90). Aloysius zorgt voor Elias’ contact met de buitenwereld, hij immers ‘vindt zijn weg naar elke plaats waar mensen wonen’ (VB 1183), weet doelgericht te handelen en ‘onderneemt nooit iets onvoorziens’ (VB 11 96).

Elias zelf daarentegen voelt de mensen slechts aan via de omweg van de objecten: ‘ik onderga aan de levenloze meubels en voorwerpen de grijnzende stroefheid van de mensen’ (VB 11 93). Toch is Elias geen weekhartig kind. In hem sluimert het vuur van de revolte: ‘Op bepaalde momenten moet ik mij geweld aandoen om mijn kerkboek niet midden-inde troep gapende dorpskinderen te slingeren’ (VB 11 98). Dat is geen pretentieuze bevlieging van een ver-

[p. 36]

wend burgerkind maar een noodzakelijke verdediging van ‘het oude, ik zou bijna zeggen familiale eigengereide waardigheidsgevoel’ (VB n 98).

Het fascinerende landgoed dwingt Elias in de eerste plaats tot een onafgebroken confrontatie met zich zelf. Die voltrekt zich echter niet op de abstracte wijze van de introspectie maar door de ontleding van de dingen uit de dagelijkse omgeving. Elias initieert zich zelf tot de werkelijkheid en het leven, dat wil zeggen zijn werkelijkheid en zijn leven. Het landgoed met zijn attributen en parafernalia zijn noodzakelijke hulpmiddelen op zijn zoektocht naar de waarheid. Zo tast Elias aan het einde van zijn elegische relaas de bedding van de wonderlijke beek af; de stroming van het water geeft hem het antwoord op zijn onuitgesproken vraag naarde zin van het leven. ‘Met de tak tast ik de bedding af; misschien duw ik het kruisje voorgoed onder de bladeren weg, onder het zand en de vele verborgenheden die in het water wonen. Als ik na een poos toch niets vind, woel ik de bedding om zodat het water troebel doorwolkt wordt. Geduldig ben ik niet. Zó heb ik zelf schuld aan de verduisteringen, die zich bijwijlen door geheel mijn wezen voordoen. Ik woel steeds opnieuw mijn diepste bodem om en om, in de waan op die manier achter de waarheid te komen. Na een paar ogenblikken rust is het water weer helder geworden; koel en klaar vloeit het voorbij, in dezelfde richting altijd, naar dezelfde onverzadigbare vergaarbekkens’ (VB 11 iio-m). Het geheim van het bestaan is niet méér dan het panta rhei van Heraclitus, maar deze wijsheid heeft Elias dan wel persoonlijk en uiterst concreet ervaren. Na deze openbaring, die natuurlijk geenszins sensationeel te noemen is, stort de schijnwereld van het kasteel onherroepelijk in elkaar. ‘Op dit plechtig uitgestrekt domein is alles vergeefs aangekweekte grootheid, nutteloos geluk en zelfbedrog geworden’ (VB 11 112).

Elias neemt hiermee voorgoed afscheid van de burgerlijke levenswaarden waarin hij is opgevoed. Het is een daad van stille revolte.

Paul Valéry: ‘Honneur aux artistes! qui s'avancent dans l'arbitraire et laissent après eux la nécessité.’

september 1980