Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1979 (nrs. 9-12)

[p. 109]

Emilio Tadini •
Het oog van de schilderkunst •
Vertaald door Marina Wanders en Paolo Lombardi

1. Waar ik over zou willen praten is mijn schilderij dat ‘Het oog van de schilderkunst’ (‘L'occhio della pittura’) heet. Ik zou willen beginnen met te zeggen: iets bindt de schilderkunst - het schilderen - aan het onbewuste. Het woord ‘iets’ is natuurlijk zeer vaag. Maar ‘zeer’ betekent niet ‘te’. Deze tekst zou, uiteindelijk, inderdaad dat woord willen vervangen, zou willen proberen te zeggen wat de schilderkunst bindt aan het onbewuste. Maar dat het begin expres vaag wil zijn, heeft misschien een betekenis. Deze tekst is slechts een benadering: van iets duisters.

2. Alvorens te zien, neemt het kind waar door zijn moeders lichaam aan te raken, door de ledematen aan te raken van dat lichaam dat nog niet van anderen is: dat nog geen figuur is.

3. Iets bindt de schilderkunst - het schilderen - aan de eerste handeling van het zien: wanneer het kind, plotseling, een ander lichaam ziet (het ziet het lichaam als lichaam van een ander) en zich realiseert dat het gekonfronteerd wordt met een scheiding, met iets als een afwezigheid die in tegenspraak komt met wat eerst helemaal aanwezig was en één geheel vormde. (Misschien gaat dit trauma ook vooraf aan dat andere waarover de analitici spreken: wanneer het kind, in de oerscène, de lichamen van zijn ouders ziet die zich verenigen. Het is dit trauma van de oerscène dat de geanaliseerde kinderen rekonstrueren wanneer ze met poppen, autootjes en ander speelgoed spelen).

4. Het grote lichaam van iemand anders wordt een figuur door zich te verwijderen. Misschien is het op dit punt dat voor het kind, bij zijn eerste zien, de gehele ruimte en de gehele tijd in elkaar storten. (We zouden kunnen zeggen: misschien stort hier al het mogelijke van de kultuur in elkaar. Hier, waar de besliste noodzakelijkheid van de voorstelling gefundeerd wordt. En hier - als figuur van de gescheiden individualisering - produceert het subject zichzelf, letterlijk, in dit werk: in het zien van wat zich verwijdert, in het zien in zoverre het zichzelf verwijdert). Door te vluchten, door het tasten te ontvluchten wordt het lichaam iemand anders. Het toont zich. Wordt figuur. Die figuur zien is de oorsprong van het zien, het zichtbare.

Figuur is dat wat men niet aanraakt maar slechts ziet en waarvan het beeld zich in de geest kan herhalen en de herinnering aan het lichaam mee kan dragen. (Het kind heeft de figuur die het ziet wanneer het voor de eerste keer zich zelf in de spiegel bekijkt reeds gezien).

5. Wat kan de eerste duistere reaktie zijn, in het bewustzijn van het kind, wanneer dat grote lichaam van iemand anders, van die figuur voor hem oprijst? Misschien kan men zich voorstellen dat die reaktie bestaat uit het gevoel dat het (eigen) gehele lichaam, het totale lichaam in stukken valt en zich onherstelbaar scheidt. Bij het schilderen, net zoals bij de allereerste door het kind gemaakte tekens, is het juist het lichaam - de hand - dat die breuk, die scheiding herhaalt: in een poging deze te beheersen.

6. Bij de eerste tekens die het kind maakt roept het het grote lichaam van iemand anders dat, in een figuur veranderd, zich verwijdert. Bij de eerste tekens die het kind maakt valt het zijn eigen heimwee aan. Het

[p. 110]

kind maakt tekens op de wereld. Het erkent en herkent in die figuren dezelfde oervoorstelling van de wereld. Het zou deze, de noodzaak ervan willen afschaffen, maar hij ziet dat het nu onmogelijk is geworden. En tegelijkertijd is het juist die figuur, die gescheiden voorstellingsvorm die hem herinnert aan de duistere volledigheid waarnaar het heimwee heeft. In de figuur probeert het datgene te zien waarvandaan deze zich verwijderd heeft: het profiel zelf van de oorspronkelijke breuk. Dat is wat het in zijn tekens afbeeldt. Dit bindt het schilderen, voor altijd, aan het onbewuste. (En misschien komt het hierdoor dat een schilderij niet kan ontkennen).

7. (Noot. Wie gezegd heeft dat de schilderkunst dood is, heeft dit moeten doen met de nijdige laatdunkendheid waarmee sommige missionarissen - gesterkt door hun ‘ware’ geloof en hun superieure technologie - aan de gekoloniseerde volkeren uitlegden dat hun magische kultuur dood was).

En wat zou de plaats in moeten nemen van de dode magie waartoe men de kunst heeft willen reduceren? De droom van het absolute subject, zonder heimwee en dus zonder begeerte, dat de wereld van bovenaf bekijkt, zoals God, en dat zich op deze manier altijd, zoals God, kan voorbereiden om vorm te geven aan de wereld. Maar deze droom is de laatste nachtmerrie van het idealisme: de meest wrede utopie, die van een ‘prak-

[p. 111]

tijk’ welke slechts het produkt is, zonder overblijfsels, van de theorie. De demon zei tegen Sokrates in een droom: ‘Maak muziek!’).

8.In de nauwe en diepe ruimte die zich tussen het woord lichaam en het woord figuur opent: hier werkt de schilderkunst. (Als een wig: hij is gedwongen die ruimte te verbreden). De schilderkunst wil noch het lichaam noch de figuur reproduceren: zij wil afbeelden wat de figuur van het lichaam scheidt.

9. Het fundamentele thema van het schilderij met de titel ‘Het oog van de schilderkunst’, is het eerste zien van het grote lichaam dat iemand anders wordt en zo in een figuur verandert - het oerzien waaruit bij het kind het maken van tekens en het gevoel daarvoor voortkomen en waaruit volgens mij de schilderkunst voortkomt.

In relatie tot dit thema, aan de oorsprong van het schilderij, staan verder nog twee zinnen, een van Courbet en de ander van Duchamp.

10. Courbet heeft gezegd: ‘Ik zie veel te duidelijk, ik zou een oog moeten splijten’. Onder de vele betekenissen die deze woorden kunnen hebben - die zeker iets willen zeggen - is er een die benaderd kan worden door zich af te vragen: waarom wordt het te duidelijk zien beoordeeld als iets dat men niet moet doen, een handeling die - bijna - bestraft moet worden

[p. 112]

en nog wel met het verlies van een oog? Wat heeft het gezien, dat oog? En zou het verlies ervan dat zien helpen uitwissen? Wat is het, kortom, dat dat oog niet gezien zou willen hebben?

(Het oog dat de god Horus, in de egyptische mythe, in de strijd verliest, is het oog dat de maan, de nacht voorstelt).

(In het schilderij is het Courbets' oog dat op het punt staat opgegeten te worden).

11. Duchamp heeft gezegd: ‘Courbet is te veel een schilder van het netvlies’. Ook hier staat het woord ‘te’. We kunnen ons afvragen: Wanneer en hoe kan een oog, terwijl het ziet - een handeling waaruit zijn specifieke funktie bestaat - iets doen dat het niet zou moeten doen? En wij kunnen ons ook afvragen: Welke regel heeft het oog, al ziende, geschonden? Of ook: Welke ideale konditie heeft het verstoord door datgene te zien wat het niet moest zien? (Het laatste werk van Duchamp is achter een gesloten deur gemaakt. Men kan het slechts door het sleutelgat zien. Door het sleutelgat kijkt wie niet zou moeten kijken, stiekem, naar dingen die hij niet zou moeten zien. Door het sleutelgat van Duchamps deur ziet men allereerst een naakt vrouwenlichaam, haar geslacht).

(In 1912 heeft Duchamp een schilderij geschilderd dat ‘Le roi et la reine entourés de nus vites’ heet. Zijn die naakten die de koning en koningin omringen de uitgeklede lichamen van de kinderen rond die van de ouders?)

[p. 113]

12. ‘Het onuitspreekbare’, heeft Wittgenstein geschreven, ‘bestaat: het toont zich’. Is het zich tonen niet eigen aan de figuren? Kunnen we misschien vragen: is het onuitspreekbare het grote lichaam van iemand anders die, door zich te verwijderen, zich voortaan in de figuur veranderd heeft? Het grote lichaam van iemand anders aan wiens schaduw het schilderen van oudsher werkt. (Wij spreken over wat wij zien. Maar kan men dat waarover men spreekt zien?)

13. Een fragment van Heraclitus zegt: ‘De bliksem regeert over alle dingen’. Het licht van de bliksem maakt dat alle dingen zich tonen, plotseling. Binnen de onduidelijke duisternis doet hij ruimte, figuren en schaduwen verschijnen. Het is alsof de naam van ‘alle dingen’, naar voren gekomen uit de duisternis, plotseling uitgesproken was. (De naam volgt op de verschijning van de figuur. Het is een manier om de figuur die zich verwijdert te roepen). Door te zeggen dat de bliksem over alle dingen regeert, is het alsof Heraclitus gezegd heeft dat de bliksem (het licht: waarin men ziet) ten dienste staat van alle dingen?

14. Wanneer men de figuren - in deze stilte - vergeet, is wat zonder vorm verschijnt de duistere herinnering aan het grote gehele lichaam. Misschien kan men zeggen: uit deze wijze van verschijnen zonder vorm stamt de struktuur zelf van hetgeen wij het raadsel noemen - het raadsel

[p. 114]

als beeld van wat niet los kan zijn, als figuur die de afwezigheid van figuren toont, als voorstelling die iets wat niet voorgesteld kan worden aanwijst. (Zou men, met deze zelfde woorden, over kunst kunnen spreken?) (Noot. De bedoeling van deze tekst is, op dit punt, die stilte, die afwezigheid van figuren, dat niet voorstelbare waarover men praat als materie te beschouwen.)

15. Het oog verliest zich (precies zo zegt men dat) in te verre en te nabije dingen. Het oog wordt geregeerd door het licht en door de ruimte. Wanneer men de liefde bedrijft, spant de figuur zich in om in duizelingwekkende vaart weer in het lichaam geabsorbeerd te worden, en het lichaam spant zich in om in duizelingwekkende vaart weer in de ledematen geabsorbeerd te worden: gelijk aan wat het oorspronkelijk was: de onbegrensde ledematen, zonder figuur, aangeraakt, niet gezien. Maar hun oog heeft gezien. En de figuur wordt, ondanks alles, niet uitgewist. Hij toont zich. achter hun rug, en kijkt. Op dit punt ontstaat melancholie, in de liefde: lichaam en figuur blijven gescheiden.

Wat betekent dit? Dat iets de schilderkunst aan de liefde bindt? Maar dan toch ook: wat bindt de liefde aan het onbewuste?