Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1979 (nrs. 9-12)

[p. 147]

• J. Bernlef
• Kopuleren met afstandsbediening

‘Kunst als kritiek’, zo luidde de titel van een door J.F. Vogelaar samengestelde bundel vertaalde opstellen van o.a. Walter Benjamin, Herbert Marcuse, Theodor Adorno en Karl Marx, die in 1972 in de Raster-reeks bij de Bezige Bij verscheen. Die boektitel formuleert kort en bondig de maatstaf waarmee Vogelaar ook de literatuur beoordeelt. Het mag dan ook geen verbazing wekken dat Vogelaar in zijn beschouwing over het werk van Peter Handke deze auteur plaatst tegenover Bertolt Brecht: ‘Wilde Brecht de inleving doorbreken omdat herkennen kennis in de weg staat, Handke kent, daar hij uitsluitend werkt met tekens en sinjalen, maar één vorm van kennis, die van de inleving.’ Vogelaar opteert voor een literatuur die operatief is en tot daadwerkelijke verandering aanzet. Inleving is daarvoor niet genoeg, kritische refleksie en inleving moeten hand in hand gaan. De kracht van Brecht was dat hij hiervoor in zijn toneelstukken mogelijkheden schiep. Zijn figuren krijgen genoeg psychologische kontouren mee om de aandacht van de schouwburgbezoeker vast te houden tot en met de kritische refleksie op hun handelen (zelf noemde Brecht dit zijn ‘listigheid’). Helaas hebben vele vanuit het marxisme denkende en schrijvende auteurs het kind van de inleving met het badwater van de kritische refleksie weggegooid.

Vogelaars kritiek op Handke maakt mij een beetje moedeloos. Ongeveer zoals de kritiek van monseigneur Gijsen op het werk van Reve mij zou maken, gesteld dat de heer Gijsen zijn wijwaterkwast een moment ter zijde zou leggen om een boek van zijn parochiaan ter hand te nemen. Handke voldoet niet aan de eisen die Vogelaar aan de literatuur stelt. Hij beschuldigt Handke van het ontwerpen van een nieuwe mythologie (de mythologie van het solipsistische ‘ik’ dat de buitenwereld in zich opzuigt in plaats van haar te kritiseren) en stelt zich daar zelf impliciet tegenover als iemand die ‘myten zo mishandelt dat ze onverteerbaar worden’. Beiden staan aan dezelfde kant van de streep, al denkt Vogelaar van niet.

Vogelaar wil oude vormen vernietigen om de weg vrij te maken voor verandering. Handke wil de mens weer gevoelig maken (ja, gevoelig): ‘Het wordt sommigen verweten dat ze gevoelens hebben - omdat dat een ‘luxe’ zou zijn (daar begint de ellende)’ en wat is luxe anders dan: ‘Alles in Reichweite haben wollen’, d.w.z. voorgefabriceerd. Die voorgefabriceerdheid leidt tot ‘valse gevoelens’ en die valse gevoelens wil Handke ontmaskeren. Het doel van zijn kunst is dat het leven weer ‘majestueus’ wordt. Hij is, net als Vogelaar, een utopist, d.w.z. iemand die gelooft in een verandering ten goede. Het onbegrip van Vogelaar voor Handke's werk komt mijns inziens dan ook voort uit de merkwaardige paradox waarop Handke's werk berust en paradoxen - zich veelal bedienend van het medium van de ironie - zijn bij dialektisch denkende mensen nu eenmaal niet populair omdat zij zowel ontkennen als bevestigen. Die zweefstand wordt door Vogelaar niet als vrijheid maar als een liberale burgerlijke houding, die de bestaande maatschappelijke tegenstellingen in stand houdt, afgewezen.

De paradox van Handke's werk: verlangen naar de wereld wordt uitgesproken door het beschrijven van het buitengesloten zijn uit die wereld en soms zelfs als haat tegen die wereld, als vernietigingsdrang. Vogelaar geeft er blijk van de autistische kern van dit oeuvre wel te herkennen - o.a. wanneer hij het over ‘De angst van de doelman...’ heeft-maar deze kern niet te willen aanvaarden als uitgangspunt bij de interpretatie ervan. ‘De last van de wereld’ is tegelijkertijd ook het ‘gewicht’, de ‘belangrijkheid’ van de wereld. Handke's werk schuwt het begrip niet, zoals Vogelaar beweert, maar houdt zich met een stadium daarvoor bezig: hoe word ik me überhaupt bewust van de wereld, hoe ontkom ik aan de gevoelloosheid van mijn autistische toestand. Het is daarom niet voor niets dat Handke zo vaak en zo hartstochtelijk over gevoel praat.

Vogelaar heeft daar met zijn theoretische fundering van het schrijverschap geen last van. Andere mensen kennelijk wel. Het succes, gebaseerd op herkenning, van Handke's werk kan niet worden afgedaan met de schimpscheut dat Handke de attributen van het moderne leven (‘amerikaanse B-films, pop-muziek, camp, flipperkasten’) kritiekloos aanbeveelt. Gebrek aan gevoel voor ironie zorgt ervoor dat Vogelaar niet inziet hoe deze gestolde omgangsvormen door Handke nu juist te

[p. 148]

kijk worden gezet, opdat de lezer zich ervan kan distanciëren. Vogelaar beweert dat Handke's werk gebaseerd is op ‘een solipsistisch program waarvoor maar één maatstaf geldt: het ik en zijn taaluitdrukking.’

En daar komt paradox nummer twee om de hoek kijken: Handke's her-ijking van zijn leefomgeving, waarbij hij de poëzie, de metafoor, niet schuwt, is erop uit via een hoogstpersoonlijke benadering van de gevoelloze wereld van ‘dode’ buitenwijken, ‘levenloze’ apparaten, ‘voorgeprogrammeerde’ zinswendingen en gebaren een anonimiteit te bereiken die hem naar dat moment zal voeren (dat is de extase waarop hij soms doelt) waarop hij weer tot de wereld en de mensen zal behoren, een moment dat hij op bladzijde 87 van ‘De last van de wereld’ als volgt beschrijft: ‘En weer: je moet het geheugen verliezen. Je moet jouw geheugen verliezen en een geheugen van de anderen worden.’

Dat is Handke gelukt. Hij wordt veel gelezen. En terecht. Het doet een beetje kinderachtig aan als Vogelaar zegt dat Handke alleen maar wat uiterlijke kenmerken van de experimentele literatuur heeft overgenomen maar in wezen psychologische en naturalistische boeken schrijft. Het spreekt bijna vanzelf dat Handke, vanuit zijn autistisch levensgevoel, de nouveau-roman herkende en verwerkte, dat de taalkritiek van Wittgenstein hem aansprak, dat hij niet in die taal-kritiek is blijven steken - wat Vogelaar hem min of meer verwijt - maar zichzelf als taak stelt: ‘Guter Schriftsteller: die Sprache bemerkt sich selber; grosser Schriftsteller: die Sprache wird darüber hinaus frei für was andres als sich selber.’ Dat andere: mededogen, solidariteit met de eenzaamheid van anderen, troost. Allemaal woorden waar Vogelaar niet van houdt en ik ook niet omdat ze zo, expliciet uitgesproken, niets zeggen, maar alleen wanneer zij in beelden worden her-ijkt. Vogelaar kritiseert het gebruik van metaforen, omdat deze mythologiserende tendens de bestaande maatschappelijke verhoudingen - waarvan ook het kunstwerk deel uitmaakt - versluieren zou. Daarmee ontkent hij de hele poëzie en amp uteert hij de romankunst. Kritische refleksie alleen leidt tot verarming. Een romankunst die de inleving, de herkennning zo dogmatisch aan de kant wil zetten als Vogelaar het wil, zet zich mijns inziens op dood spoor. In de literatuur gaat het inderdaad om ‘mensenboeken’, zoals Vogelaar zo schamper opmerkt.

Dit alles wil nog niet zeggen dat ik Handke's werk kritiekloos bewonder. Zeker dit dagboek niet, dat lijdt aan overdadigheid en koketterie (zoals bijna ieder dagboek), maar dat voor mensen die van het werk van Handke houden een interessant kijkje in de keuken geeft. Van Handke houden ja. Want met kritische refleksie alleen wordt men nooit echt verliefd. Misschien is dat wel wat mij het meest ergert aan Vogelaar's kritiek: de wat harteloze distantie die eruit spreekt. Iedere spontane reaktie wordt onmiddellijk door de kritische refleksie (bijna zou je zeggen refleks) geneutraliseerd. Het is kopuleren met afstandsbediening.

Laat de lezer mij goed begrijpen: ik ben geen tegenstander tout court van een ingebouwde kritische refleksie in literaire teksten; ik bestrijd alleen het monopolie van die refleksie en de mentaliteit de hele literatuur daar aan af te meten.

Heinar Kipphardt schreef een schitterende roman, ‘Marz’, overeen schrizofrene dichter. Het boek werd - waarschijnlijk niet toevallig-door Vogelaar vertaald. Het boek geeft een uitstekend beeld hoe en waarom iemand met ‘afwijkend’ gedrag door het maatschappelijk systeem ‘gek’ wordt verklaard. Dat is de ene kant van de medaille.

Handke beschrijft de ‘binnenwereld’ van mensen die het kontakt met de wereld niet meer kunnen maken. Dat is de andere kant. Beide kunnen niet gemist worden. Beide soorten boeken moeten geschreven worden. Ze staan allemaal voor hetzelfde: het gevecht tegen verstarring, zowel de maatschappelijke als de individuele. Dat gevecht is op beide fronten noodzakelijk en in wezen is het een gevecht op één front.

December 1978