Raster. Jaargang 6

[p. 357]

August Willemsen
Braziliaanse poëzie na 1920: Manuel Bandeira, Carlos Drummond de Andrade, Joâo Cabral de Melo Neto

Drie Braziliaanse dichters, met in de hier gepresenteerde selektie uit het werk van elk van hen de ars poetica van de drie fasen van het Modernismo. Uit groeiend onbehagen, in sommige kringen van kunstenaars en schrijvers, over de kulturele stagnatie in de periode van ± 1900-1920, ontstond, in februari 1922, de Week van de Moderne Kunst, te São Paulo. Vanaf dit gebeuren dateert men het Braziliaanse Modernismo. De historisch belangrijkste en meest representatieve figuren hiervan, zij het niet de grootste dichters, zijn Oswald de Andrade (1890-1954) en Mário de Andrade (geen familie, 1893-1945). Wanneer de beweging eindigt, en óf ze ooit is geëindigd - daarover zijn de geleerden het niet eens. Wel kunnen verschillende fasen in het Modernismo worden onderscheiden. De eerste, vrolijk ikonoklastische fase, gekenmerkt door een ‘terugkeer tot de (Braziliaanse) bronnen’ en door het verketteren van de gevestigde idolen, verpest als deze waren door de Europese kultuur, loopt tot ± 1930. In deze periode prevaleert de poëzie boven de prozaliteratuur. De tweede fase is vooral belangrijk door het opkomen van een sterk regionaal-sociaal getinte romanstroming in het Noordoosten. Van de hiertoe gerekende auteurs zij vermeld Graciliano Ramos (1892-1953), vermaard om de uiterste droogheid en precisie van zijn stijl (zie ook het gelijknamige gedicht van Cabral de Melo Neto). De poëzie van deze fase vertoont een aanzienlijke versobering van stijl en verdieping van thematiek in vergelijking met de voorafgaande balorigheid. Met de ‘generatie van '45’ tenslotte doet de anti-lyriek haar intrede, uitmondend, in laatste instantie, bij de konkretistische stromingen.

Manuel Bandeira (1886-1968), voorbestemd architekt te worden, moest om gezondheidsredenen (tbc) van deze plannen afzien. Hij publiceerde zijn laat-parnassianistisch debuut in 1917, overtuigd dat het tevens zijn zwanezang zou zijn. Hij leefde echter nog tot 1968, een leven dat hij toen maar vulde met poëzie. Dit thema: een leven dat had kunnen zijn en dat niet was, én dat van de dagelijkse aanwezigheid van de dood (veelvuldig: ubi sunt), zijn konstanten in

[p. 358]

zijn werk. (Een werk dat essentieel lyrisch is - zij het van een ingetogen lyriek -, en dat dus het getij niet mee heeft voor vertaling in het Nederlands.) Ofschoon nauwelijks gelieerd met het eigenlijke Modernismo wordt Bandeira toch gerekend tot de dichters van de eerste fase daarvan. Zijn Ars Poetica, van 1930, is ook meer die van de voorafgaande dekade dan van de daaropvolgende.

Is Bandeira de meest geliefde moderne Braziliaanse dichter, Carlos Drummond de Andrade (geb. 1902) wordt algemeen beschouwd als de invloedrijkste en (maar wie maakt dat uit) de grootste dichter van deze eeuw. Zijn poëzie is minder modernistisch dan wel modern. Vanaf zijn debuut, Alguma Poesia, verschenen in hetzelfde jaar (1930) als de eerste grote bundel (Libertinagem) van Bandeira, komen de existentiële thema's aan de orde: ‘condition humaine’, eenzaamheid, noodzaak en onmogelijkheid van kommunikatie, het ingebouwd falen van elk streven, in een onimiteerbare stijl, mengsel van humor, verlegenheid, trots, ontgoocheling en ironie. Meer dan Bandeira houdt hij zich ook bezig met de poëzie, de taal zelf:

Maak geen verzen over gebeurtenissen.
(...)
Dring geruisloos door in het rijk der woorden.

Men herkent hierin (Het zoeken naar de poëzie) een fundamenteel andere, meer aktuele opvatting van de poëzie dan welke blijkt uit de poetica van Bandeira.

João Cabral de Melo Neto (geb. 1920), en niet Drummond zelf, heeft zich aan bovenstaande instrukties gehouden. Zijn werk verwijst nauwelijks nog naar buitenpoëtische gebeurtenissen of persoonlijke affekties, hebben deze hoogstens soms als uitgangspunt voor abstrakte taalkonstrukties. En ofschoon zijn Psicologia da composição dateert van 1947, slechts twee jaar na de geciteerde woorden van Drummond, gaat hij veel verder op de aangegeven weg, de woorden en het gedicht determinerend als ‘mineralen’. Zijn van al het traditioneel ‘poëtische’ ontdane, tot een absoluut minimum teruggebrachte, vaak hermetische poëzie, wordt in hoge mate gewaardeerd door de Braziliaanse konkretistische dichters, die in Cabral hun voorloper en geestelijke vader zien.

Ofschoon nagenoeg tijdgenoten, vertegenwoordigen deze drie dichters drie opeenvolgende generaties. Door de gedichten chronologisch te rangschikken, en niet naar naam, is getracht deze diskrepantie in vrijwel gelijktijdig verschijnende poëzie te beklemtonen. De voornaamste bundels zijn:

[p. 359]

Manuel Bandeira: O ritmo dissoluto (1924), Libertinagem (1930), Estrela da manhã (1936), Lira dos cinquent'anos (1940), Belo Belo (1948), Opus 10 (1952), Estrela da tarde (1963).

Carlos Drummond de Andrade: Alguma Poesia (1930), Brejo das Almas (1934), Sentimento do mundo (1940), A rosa do povo (1945), Claro enigma (1951), Fazendeiro do ar (1955), Lição de coisas (1962).

João Cabral de Melo Neto: Pedra do son (1941), O engenheiro (1945), Psicologia da composição (1947), O cão sem plumas (1950), Morte e vida severina (1955), Uma faca só lâmina (1955), Quaderna (1959), Serial (1961), A educação pela pedra (1966).