Raster. Jaargang 1

[p. 356]

Wilma Schuhmacher & Peter Heringa | Er stond niet wat er staat

Elke nieuwe bundel van een dichter draagt bij tot de kennis van zijn werk, maar in mindere mate doet een nieuwe druk van een oude bundel dit ook, indien de dichter er nogmaals zijn oog over heeft doen gaan, en het een en ander gewijzigd, gevarieerd heeft. Een aantal wijzigingen in oud werk zijn zo ‘nieuw’, zo karakteristiek voor de dichter in een nieuwe periode, dat men zich maar al te snel vergist als men denkt: nu heb ik deze dichter in dit jaar (nl. dat van het eerste verschijnen der bundel) te pakken. Een dichter die wijzigt, geeft niet meer het oude beeld van zijn werk, daarom (daarom niet alleen!) is het zo bijzonder gevaarlijk om uit te gaan van de laatste druk, die vaak ook de laatste versie betekent, van een bundel van n'importe wie, in dit geval Martinus Nijhoff, als men ja wat, een onderzoek wil doen naar het werk, een ontwerp van de dichterlijke persoonlijkheid wil maken. Een gehele evolutie wordt in dat geval uitgeschakeld, om maar niet te spreken van beeldvervalsing, zoals bv. bij Marsmans Verzameld Werk, een bloemlezing door de dichter zelf in 1938 samengesteld.

Wij stellen ons voor, in deze rubriek regelmatig opgave te verstrekken van de varianten, die in een bepaalde bundel gedichten optreden van druk naar druk. Ons uitgangspunt zal altijd dié uitgave zijn, die het eenvoudigst te verkrijgen is; een ‘onlogisch’ uitgangspunt, want logischerwijs werkt men van eerste naar tweede naar derde druk enz. en eventueel door naar een Verzameld of ‘Verzameld’ Werk. Het is verdrietig dat men in ons land nog zo weinig aandacht besteedt aan dit hoognodige variantenonderzoek of de verzorging van variantenedities, van moderne auteurs dan wel te verstaan - waarom men overigens normen voor de zg. oude d.w.z. middeleeuwse tot zeventiende-eeuwse auteurs niet voor moderne hanteren wil, is ons en anderen een raadsel. De enige editie van een Verzameld Werk (dat uiteindelijk altijd alleen een posthume editie kan zijn; laat de dichter toch de

[p. 357]

kans tot variëren: voer voor philologen, voer voor psychologen en gewoon fijn voor sommige lezers van poëzie) die aan alle varianten-eisen (en meer dan dat) voldoet is de uitgave door Borgers van Van Ostaijens Verzameld Werk. Goed, na deze escapade terug naar Nijhoff. Kamphuis heeft op bijzonder correcte wijze de laatste door de dichter ‘bewerkte’ versie van al Nijhoffs bundels bijeengebracht in Verzameld Werk I (1954, inmiddels fotografisch herdrukt en als paperback verschenen onder de titel Verzamelde Gedichten). De financiën voor de daarin al aangekondigde varianteneditie zijn kennelijk uitgebleven.

Wij dienen in dit bestek ons te bepalen tot de zuivere opgave van varianten, met inbegrip van interpunctievarianten en drukfouten (die zetfouten zijn). Daardoor wordt, helaas, dit geheel iets voor lezers, die lezen wat er staat, m.a.w. men dient gewoon moeite te doen. Wij hebben die gedaan, de rest is aan U, wilt Gij?

Het was onze bedoeling, deze rubriek te openen met Gerrit Achterberg. Het bleek echter dat onafhankelijk van ons de heer R.L.K. Fokkema bezig was met het voorbereiden van een varianteneditie. Omdat wij vinden dat varianten-edities verre de voorkeur verdienen boven varianten-opgaven (die toch maar de zware kost binnen een tijdschrift vormen), hebben wij ons op Martinus Nijhoff als tweede object gestort en geven U hier het verslag van 't wandelen met De Wandelaar, dat zal worden gevolgd door opgaven uit Pierrot aan de Lantaarn, Vormen, kortom al zijn overige dichtwerk. Daarnaast staan dichters als Lucebert, Kouwenaar en anderen op het programma.

Materiaal
[Basis]	Verzameld Werk I. Gebundelde, verspreide en nagelaten gedichten.
	(Tekstverzorging: Gerrit Kamphuis.) Den Haag & Amsterdam, Daamen N.V. & G.A. van Oorschot, 1954.
1a	De wandelaar. Verzen. Per le nozze. [Z.pl., In eigen beheer, 1916.]
	(Oplage 50 Exx.)
	(Verder aan te duiden als Per le Nozze.)
1b	De wandelaar. Verzen. Amsterdam, W. Versluys, 1916.
	(Verder aan te duiden als Eerste druk.)

[p. 358]

2	De wandelaar. Verzen. Tweede uitgave. Bussum, C.A.J. van Dishoeck, 1926.
3	De wandelaar. Verzen. Derde druk. 's-Gravenhage, A.A.M. Stols, 1941 [1942].
4	De wandelaar. Verzen. Vierde druk. 's-Gravenhage, A.A.M. Stols, 1941 [1943?].
5	De wandelaar. Verzen. Vijfde druk. 's-Gravenhage, A.A.M. Stols, 1947.

Per le Nozze is een eerste afdruk van de eerste der vier afdelingen van de definitieve bundeling, behoudens Pierrot, Maria Magdalena en Het einde, en van twee gedichten, niet meer opgenomen in de hetzelfde jaar verschenen eerste (feitelijk dus tweede zeer vermeerderde) druk; één deed later dienst als eerste strofe van Pierrot aan de Lantaarn, het andere werd opgenomen in Verzameld Werk I in de afdeling Verspreide gedichten. Beide komen aan het eind van onze opgave, na de ‘eigenlijke’ bundel.

In de tweede druk zijn enkele gedichten vervallen, een gehele afdeling werd bekort door het maken van nieuwe gedichten uit fragmenten van de oude. Een Voorwoord legt hiervan verantwoording af. De derde druk is op alle belangrijke punten hersteld naar de eerste.

Een algemene herziening van de spelling heeft in De Wandelaar, in tegenstelling tot andere bundels van Nijhoff, niet plaatsgevonden.

Werkwijze

Achter de regelopgave volgt in romein de tekst van een plaats in definitieve versie, daaronder in cursief de variant. De op de regel van de variant staande stip(pen) is (zijn) geplaatst in kolommen, waarvan de nummering volgens de opgave in Materiaal verwijst naar de verschillende drukken van de bundel: in de betreffende druk(ken) treedt de bewuste variant op. Meer varianten van eenzelfde plaats kunnen op dezelfde wijze weer een regel hieronder volgen.

Een variant van een kleine plaats binnen het kader van een grote in zijn geheel variërende plaats wordt afzonderlijk gegeven en door inspringen aangeduid.

Met het teken // willen wij de plaats van interlinie kunnen aangeven: r. 4//5 betekent: Tussen regel 4 en 5.

[p. 359]

		de wandelaar	1a	1b	2	3	4	5
r.	2	kamerwanden.
		kamer-wanden.	●
	3	handen.
		handen.	●
	6	raam;
		raam:	●
	10	vrouw,
		vrouw	●
	12	ontzaglijk
		ontzachlijk	●	●		●	●
	19	zie en
		zie, en	●
	24	Stil
		Een				●
		mozaïkspel
		mozaïk-spel	●

		het licht	1a	1b	2	3	4	5
		[titel]
		[titel ontbreekt]	●	●	●
r.	1	licht,
		licht	●
	6	leekt!
		leekt.	●

		na een jaar	1a	1b	2	3	4	5
r.	1 - 2	In dezen morgen zie ik dat de nachten
		Dragend geweest zijn, van extase zwaar -
		Nu, nu eerst zie 'k, dat onze slechte nachten
		Dragend neerzonken, van geluk te zwaar -			●
	3	En			●
		Dat			●
	4	Ernstig van de bezinning der gedachten.
		Schemerden naar den aanvang der gedachten.			●
	5 - 6	Boven de warreling van zwarte nachten
		En witte dagen, staan wij, boven 't jaar,
		Boven dit zwichtend warrelen van nachten
		En dagen, staan wij, uitziend over 't jaar,			●
	6	jaar,		●		●	●	●
		jaar.

[p. 360]

		1a	1b	2	3	4	5
7 - 8	En zien de harde oneinigheden naar
	Het wentlen onzer wereld zich verzachten.
	Waarvan de harde wentelingen naar
	Liefde's stil middelpunt smeltend verzachtten.			●
9	plat tegen
	kreunend op			●
11	zegt,
	zegt	●

		middag	1a	1b	2	3	4	5
r.	2	gele
		grijze			●
		van de oude
		der verweerd			●
	5	God,
		God	●
	6	één
		éen	●
	14	Vóór
		Vóor	●

		lente	1a	1b	2	3	4	5
r.	7	bazuinen -
		bazuinen:	●
	10	loten!
		looten!	●
	11	zingen -
		zingen. -	●

		de tuinman	1a	1b	2	3	4	5
In Per le Nozze springen alle even regels in.
r.	3	wereld
		weerld	●	●		●	●
		gezet,
		gezet.		●	●	●	●
	8	kuil
		rustplaats	●
	9	hard:
		hard,	●

[p. 361]

		1a	1b	2	3	4	5
10	we
	wij	●
	een rustplaats
	kuilen	●
15	af,
	af	●

		de eenzame	1a	1b	2	3	4	5
r.	1	den
		de	●
	3	hunne
		hare	●
	9	man
		man,	●
	10	medodie
		melodie	●	●	●	●	●	●

		bruckner	1a	1b	2	3	4	5
r.	2	neerwaarts
		neer-waarts	●
	3	riep,
		riep	●
	5 - 8	Wij moeten met den brand der weerld verbranden,
		Leven moet ondergaan naar 't God geviel -
		De breede vleugels van een menschenziel
		Vliegen zich stuk tegen de harde wanden.
		Van vuur zwelt reeds de berg, de sterren branden -			●
		Waar vinden wij een schaduw, een asyl,
		Een nacht, teeder en breed, waarin de ziel
		Haar open vleugels niet zengt aan de wanden? -
	7	menschenziel
		menschen-ziel	●
	10	wirwar
		wir-war	●
	12	Maar
		Hij			●
	13	een dag
		het vuur			●
		komen,
		komen			●
	14	Een nieuwen dag, een nieuwen dag
		Een nieuwe dag, een nieuwe dag	●
		Van weer een dag, een nieuwen dag			●

[p. 362]

		sonate	1a	1b	2	3	4	5
r.	2	verschrik'lijk
		verschriklijk	●
	5	ademhalen,
		adem-halen,	●
	8	verschrik'lijk
		verschriklijk	●
	9	de marm'ren
		den marmren	●

		polonaise	1a	1b	2	3	4	5
r.	5	daad.
		daad,	●
	6	verricht;
		verricht:	●
	7	leven,
		leven	●
		ontwricht,
		ontwricht	●
	9	dien bruinen glans,
		den bruinen glans	●
	11	dooden-dans -
		dooden-dans.	●
	12 - 14	En als mijn hand je gele naaktheid streelt,
		Wring 'k een vertrokken glimlach als de knaap
		Die met zijn moeders doode lichaam speelt.
		En als mijn hand achteloos langs je speelt,.			●
		En als mijn hand achteloos langs je speelt,.
		Zie 'k moeders doodsbed weer, en mij, een knaap.
		Die neerknielt naast haar, roept en haar wang streelt.
	12	je
		op	●
	13	knaap
		knaap,		●		●	●	●

		pierrot	1a	1b	2	3	4	5
r.	1	lantaren,
		lantaren.	●
	3	Vrouw,
		Vrouw		●	●

[p. 363]

			1a	1b	2	3	4	5
		maria magdalena
		[titel wordt maria magdelena]						●
r.	6	En door den tuin, waar bloemen zijn
		Den tuin van bloemen in, water			●
	8	het doelloos leven nam
		haar doelloosheid verduurde			●
	11	hing
		hing,			●
	12	En
		Maar			●

		het einde	1a	1b	2	3	4	5
r.	10	viel
		veel		●
	11	rilde -
		rilde					●

		rondeel	1a	1b	2	3	4	5
r.	1	mij
		mijn				●	●

		tempo di menuetto	1a	1b	2	3	4	5
In Per le Nozze ontbreekt de opdracht: Voor Claudine
r.	3	handen,
		handen	●
	7	goude' en
		goude en	●
	14	nijgen,
		neigen,	●
	16	luid,
		luid	●
	[Afd.]	scherzo
		zondagmorgen
Geen wijzigingen.
		sneeuwliedje
Geen wijzigingen.

[p. 364]

		holland	1b	2	3	4	5
r.	2	rijk van zon en wijd van wind -
		rijk en wijd van zon en wind,		●
	3 - 4	Terwijl ik juichend door de ruimten schrijd,
		Of aan uw borst lig
		Een warme ruimte, een heldere innigheid
		Waaraan i neerlig		●
	4	lig
		ligt					●
	5 - 8	Rood van verlangen, bonzende van vragen,
		Ging weer een stuwen door mijn bloed, als breede
		Dorpen aan uwe glanzende einders lagen,
		En slooten weiden in figuren sneden.
		Naar antwoord zoekend voor onzekerheden,
		Droomden we op 't hoogste duin - we ontwaakten, zagen,
		Hoe vast uw slooten 't land in vakken sneden,
		Hoe breed uw dorpen langs den einder lagen!		●
	9	Het avondlicht zinkt door
		Thuis, 's avonds, zonk het licht		●
	10	denken
		dachten		●
	11	Een stervend woord wil
		Een zacht gebed wilde		●
	12	't Eenvoudig leven Gods is
		Tusschen ons werd Gods leven		●
	13	Een man in blauwen kiel en een vrouw
		Ik, man, in blauwen kiel, en jij, vrouw,		●

		zingende soldaten	1b	2	3	4	5
r.	8	‘De duivel heeft twee hoeven en twee horens.’
		Wij zingen van de rozen zonder dorens.		●
	11	is
		werd		●

		straat-muzikant	1b	2	3	4	5
r.	3	En mijn rijk hart verkiest de straten
		De weelde van mijn hart kiest straten		●
	13	stervens-moede hart,
		stervens-moede-hart,					●
	14	één voor één,
		éen voor éen,	●	●

[p. 365]

		het strijkje	1b	2	3	4	5
r.	10	mooi -
		mooi,		●
	12	takken.
		takken. -		●
	13	papegaai
		papagaai	●		●

		clown	1b	2	3	4	5
r.	7	gekke
		dwaze		●
	8	gestuurd,
		verdwaald,		●

		de chineesche danser	1b	2	3	4	5
In de tweede druk vervallen.
r.	9	Zie de wereld
		zie de wereld	●

		de chineesche danser	1b	2	3	4	5
		de alchemist
In de tweede druk vervallen.
Geen wijzigingen.

		de laatste dag	1b	2	3	4	5
r.	13	wierp zilver ten verdoemden akker.
		zaaide slecht zilver in den akker.		●

		de troubadour	1b	2	3	4	5
r.	4	moeielijker
		moeilijker		●
	8	machtloos
		macht'loos		●
	[Afd.]	de vervloekte
		[titel wordt ineengebroken]		●
In de tweede druk is de nummering der [overgebleven] onderdelen vervallen.

[p. 366]

				1b	2	3	4	5
		i
		[titel de vervloekte]	●	●	●
In de tweede druk vervallen.
Geen wijzigingen.

				1b	2	3	4	5
		ii
r.	1	bent
		was			●
	3	nat,
		nat -			●
	4	moet,
		moet			●
	7 - 8	wij, die altijd machteloozen waren,
		Hebben elkander stervend liefgehad.
		wij hebben, macht'loozen die wij waren
		Elkaar in één dood brekend liefgehad.			●
	9 - 14	Vage gebaren van verwarde handen,
		Gezichten, wringende van pijn en schande,
		Gekke gedaanten dansen door de nacht -
		En dat ik nergens vind waarop ik zacht
		Neerleggen kan mijn hoofd tot het zal dagen,
		Tot ik mijn eeuwigheid zal durven dragen.
		En 't wordt een witte wijdheid, dit vreemd sterven,
		Een sneeuwlandschap van rust, waar wij voortaan,
		Twee zwervers eindelijk vermoeid van zwerven,
		Elkaar omhelzen en nooit op weer staan:
		Twee monden, samen, tot éen bloem van bloed,
		En éen lied, dat de dood zingt, en voorgoed -			●
	12	vind
		vindt						●

				1b	2	3	4	5
		iii
In de tweede druk vervallen.
Regel 4 t/m 8 zijn daar gebruikt voor een variant in [ii]: Je was zoo hard voor mij -
Geen wijzigingen.

[p. 367]

		iv	1b	2	3	4	5
r.	3	raadloos
		raad'loos		●
	4	een schaduw naast mijn schaduw gaat.
		je schaduw door mijn bloed heen staat.		●
	5 - 11	De dans van 't bloed begeert een daad van doem.
		Wanhopig grijpen leege handen tegen
		Den hoogen, witten muur, blinkend van zegen -
		O wie liefheeft bijt in een bittre bloem!
		Altijd zie ik de vrouw, die na de nachten
		Van leven in het morgenlicht glimlachte,
		Glimlachen kon -,
		Rood bloed, begeert ge een daad, een dans, een tijd?
		Begeert ge een rots, springvloed onder 't opstekend
		Stormen der wil, om, éen moment, schuim-brehend,
		Over te sneeuwen naar Gods eeuwigheid? -
		Toch is het goed om weer terug te zinken,
		Warme vrouw, in uw schaduw; - 't licht te drinken,
		Te glimlachen -		●
	11	haar
		uw		●
	13	Schikken - O geur, o zonlicht, toen zij kwam
		Schikken - O geur, zo zonlicht, toen zij kwam		●
	14	nam.
		nam -		●

		v	1b	2	3	4	5
In de tweede druk vervallen.
Regel 9 & 10 zijn daar gebruikt voor een variant in [vi]: Weer komt een werklijkheid -
Geen wijzigingen.

[p. 368]

		vi	1b	2	3	4	5
r.	1	Een werklijkheid komt door mijn hoofd heen scheuren:
		Weer komt een werklijkheid mijn hoofd door scheuren:		●
	2	Door
		door		●
	4	dood-gaan
		sterven		●
	5 - 9	De daad, waarmee het bloed sterft in zijn willen,
		Kunnen de leege handen nauw'lijks beuren -
		Een spoken-droom, die schreien doet en gillen:
		Wij willen wat als moord slechts kan gebeuren.
		Strekkende stervend de lichamen uit
		Weer strekt mijn wit geluk zich langs den muur uit,
		Breekt, zoekt rythme in rood bloed, verteert ontsteld
		Die schaduw, en slaat éen bloem hei-geel vuur uit,
		Waarvan de walm mistend het licht in smelt -
		Wend je groot vrouwe-hoofd naar mijn gezicht toe -		●
	10	elkander,
		elkander		●
	19 - 14	Daar ik je nooit buiten mijn leven had,
		Heb ik je nooit, nog nooit zoo liefgehad
		Als nu ik je gebroken oogen sluit.
		En als ik je gebroken blik zacht dicht doe,
		Weet ik, dat ik nog nooit zoo van je hield
		Als nu, nu 'k na dien dood je nog behield.		●

		vii	1b	2	3	4	5
In de tweede druk vervallen.
Regel 9 is daar gebruikt voor een variant in [viii]:
Alleen God weet -
r.	1	Ik zie het zonlicht in de kamer branden
		Ik vloek het licht van iedren nieuwen dag,					●
	6	die
		dit					●
	10	leeg -
		leeg,					●

[p. 369]

		viii	1b	2	3	4	5
r.	2	weet
		wist		●
r.	5 - 14	Is dit een zegening, is dit een vloek?
		Weet God dat wij alleen een rustplaats vragen
		Buiten geluid, buiten het licht der dagen
		En buiten alles wat ik angstig zoek?
		Het troostelooze gaat in mij gebeuren:
		De wil te sterven doet mijn ziel weer leven
		En in den nacht zich op haar vleugels beuren -
		Ze glimlacht, maar het is een droevig stijgen.
		Lieveling, lieveling, aan mij gegeven! -
		Ik glimlach in een nacht van dreigend zwijgen.
		Wij, die boven de stad te dansen dorsten
		Het licht langs, dat van niets naar niets steeds stijgt,
		Vielen terug in 't donker onzer borsten,
		Waar voortaan éen hart, schaduw-zalig, zwijgt.
		Zoo lagen we in den laatsten dageraad,
		Hand in hand, glimlachend tegen de zon
		Die door 't raam inkeek als een groot gelaat -
		En 'k voelde tranen in mijn oogen springen
		En hoorde mij, toen 't carillon begon,
		Met vreemde stem een kinder-liedje zingen.		●

		ix	1b	2	3	4	5
In de tweede druk vervallen.
Regel 9 t/m 14. zijn daar gebruikt voor een variant in [viii]: Alleen God weet -
r.	6	Een
		En			●	●
	[Afd.]	het zachte leven
		[titel wordt het zachte begin]		●

[p. 370]

		het liedje van den simpele	1b	2	3	4	5
r.	3	stroojen
		strooien		●
	4	lievelingetje,
		Lievelingetje,					●

		het vrome kasteel	1b	2	3	4	5
r.	5	aan
		aan,		●
	7	haar,
		haar		●
	17	die
		dit					●

		con sordino	1b	2	3	4	5
r.	1	bed’.
		bed.’		●
	6	dezen
		deze					●

		de heilige	1b	2	3	4	5
In de tweede druk vervallen.
r.	6	hun daarmee
		daarmee					●
	13	bid
		bid,	●		●	●

		boehme	1b	2	3	4	5
r.	3	door
		recht		●
	5	dan
		naar		●
	6	is in deze stilte 't hart gebroken.
		heeft de stilte mij uiteen-gebroken.		●
	7	En
		De		●
		aangestoken,
		aangestoken		●
	8	Mijn oogen glanzen in dien schijn, en breken.
		En Zijn blik kwam mijn laatsten blik blind - breken.		●

[p. 371]

		rust	1b	2	3	4	5
Geen wijzigingen.

		het meisje	1b	2	3	4	5
Geen wijzigingen.

		aan mijn kind	1b	2	3	4	5
r.	9	zult
		zal	●	●	●	●
		ernstig en blij
		ernstig blij			●	●
	17	zult
		zal	●	●	●	●
	19	zul
		zal	●	●	●	●

		[aan mijn kind] ii	1b	2	3	4	5
In de tweede druk vervallen.
r.	8	van
		aan					●
	17	werklijkheid?
		werkelijkheid?					●

		[aan mijn kind] iii	1b	2	3	4	5
In de tweede druk is de nummering vervallen.
r.	3	gezicht,
		gezicht.					●

		het oude huis	1b	2	3	4	5
r.	13	glansden en
		glansden, dat					●

		herinnering	1b	2	3	4	5
r.	6	dacht,
		dacht				●
	11	dingen
		dingen,	●	●	●	●	●
	19	d'Ouden
		d'Oude	●	●	●	●

[p. 372]

		moeder	1a	1b	2	3	4	5
r.	5	handen
		handen,			●
	6	En
		Een			●
		hart -
		hart.			●
	7	werd,
		werd			●
	8	Dat zij het leven kende, en 't voelde branden.
		Het geen zij leefde, en dat zij wist en brandde -			●
	11	naakt
		klein			●
	12	de eeuw'ge
		uwe			●
	13 - 14	Die menschen eenzaam maakt en stil en arm -
		Maar die het witte zonlicht niet kan dooven.
		Waarmee ge ons eenzaam maakt, en stil, en arm,
		Waarmee ge Gods licht breekt, maar niet kunt dooven.			●

Verzameld Werk 1, pag. 65:

pierrot aan de lantaarn

De eerste strofe is afgeleid van het gedicht, in Per le Nozze op pag. 18 onder de titel: de lantaren, in alle latere drukken vervallen.

r.	1	stakker
		stakkert	●
		straatlantaarn,
		straatlantaren,	●
	3	je
		jouw	●
	4	arme
		moede	●
	4//5	[geen interlinie]
		[interlinie]	●

[p. 373]

		1a
5	wegen
	wegen,	●
5 [ - 8]	hel -
	hel -
	Waarom te vragen naar waarom?
	Ach, zou er
	Een doel zijn waar geen oorzaak is -?	●

Verzameld Werk 1, pag. 395:

de rozen

Geen wijzigingen.