Raster. Jaargang 1

[p. 325]

J. van der Steen | Last & co: in woorden

Bestaat er een criterium voor de beoordeling van poëzie? Niet één omdat er zoveel zijn. Men dient het wapentuig der Titanen te bekijken om te zien in hoeverre hun bestorming succes zal hebben. Mijns inziens gebruikt Oversteegen bij zijn aanval op Marsman (Raster 1, p. 58-70) als armatuur een mengsel van een conventioneel en een home made criterium. Zijn uitgangspunt is eerlijk: hij wil zonder zijn vooroordelen te verbergen, laten zien wat hem in de poëzie van Marsman niet aanstaat. Maar in de loop van zijn beschouwing blijkt hij aan het werk te zijn met twee toetsstenen waaraan hij absolute waarde toekent. De eerste lijkt me een produkt van huisvlijt en arbitrair. Waarom moet in een gedicht beeldspraak consequent volgehouden worden op straffe van de kwalificatie ‘vals’ (p. 70)? Aan deze steen getoetst blijven waarschijnlijk barokke en surrealistische dichters onder de maat, terwijl een aantal classicisten en rationalisten dit Normaal Amsterdams Peil wel zullen halen. Het staat ieder vrij eigen normen aan te leggen, maar mag hij dat doen met een schijn van algemene geldigheid?

De tweede correctiesleutel die O. hanteert, de semantiek en de syntaxis van het gangbare Nederlands, zullen velen terecht een bruikbaar houvast vinden. Maar ik vraag me af wat voor waarde er van poëzie voor de lezer overblijft als deze analytische therapie als alleenzaligmakend wordt voorgeschreven. Ik kom hier graag straks op terug. Eerst het volgende. Ik meen dat O. niet correct is in zijn gebruik van die tweede sleutel. Als hij niet wil begrijpen wat ‘naar zich toetronen’ betekent (p. 59), wil hij dan evenmin de neologismen bij b.v. James Joyce begrijpen? Mij interesseert het welk criterium hij voor dat onbegrip gebruikt. Bij zijn analyse van het gedicht Annie gaat hij verscheidene keren uit van de betekenissen van één woord en onderzoekt welke van die betekenissen het woord in het gedicht heeft. Het woordenboek is voor hem dus normatief. Is dat geen alge-

[p. 326]

bra, het oplossen van een onbekende uit een aantal vergelijkingen? Is dat niet het negentiende eeuwse positivisme op de taal toegepast? Ik bedoel: gaat hij daarbij niet volkomen voorbij aan het feit dat een woord pas zijn specifieke betekenis krijgt in het zinsverband, en bijgevolg dat een woordenboek een (uitstekend) hulpmiddel is en geen Stenen Tafel?

Een paar voorbeelden. ‘Een “wed” is een doorwaadbare plaats of een paardendrenkplaats’ (p. 67). Het erbij halen van die weddenschap is niet alleen onaardig, maar ook niet ter zake, want in die betekenis is het woord wed vrouwelijk en in het gedicht staat ‘het wed’, maar O. had die betekenis nodig voor een grapje. Nu zijn algebraïsche grapjes nooit echt leuk. Verder vergeet O. te vermelden dat wed ook nog wad en water(plas) kan betekenen. Vervolgens wordt de betekenis paardendrenkplaats met behulp van die paarden door de klei getrokken en aldus onbruikbaar gemaakt. Maar lieve, hoe ver hebben we dan geploegd? Denkt O. bij het lezen van het woord wed als metafoor werkelijk aan paarden? Ik niet, maar ieder verschil is tegenwoordig verklaarbaar (erfelijke belasting is zo'n paardemiddel). Verschillende woordenboeken nu geven voor ‘wed’ o.a.: drenk- en waadplaats, inz. voor paarden; drenkplaats inz. voor paarden. Dat is net iets anders dan wat O. geeft. De specifieke betekenis van het metaforisch gebruikte woord wed in Marsmans gedicht: plaats in de natuur waar dorst gelest wordt, lijkt mij volledig in stijl. Ik maak mij die betekenis bij het (niet analytische) lezen van het gedicht allicht niet bewust, maar iets van de positieve sfeer van die betekenis toch wel. Een ander voorbeeld. Is er bij ‘verging’ alleen maar een keuze mogelijk tussen letterlijk vergaan en verloren gaan? Kan het in het gedicht ook niet ontbonden worden, losgemaakt worden, oplossen of vervloeien zijn? ‘stroomde uit’ wijst in die richting. En moeten we bij ‘net’ beslist aan ‘waterbewoners’ (p. 67) denken? Zit er in de regel ‘gevangen in het gouden net’ niet ook een associatie met de Petrarkistische toop volgens welke de liefde van de dichter gevangen wordt gehouden in het gouden haar van het meisje? Door het strakke vasthouden aan bepaalde woordbetekenissen maakt O. ergens ook een aperte fout. Hij vraagt ekskuus voor de regels ‘onder het weemlend sproetengoud,/onder den wilden harenval’ (p. 70) omdat hij aan het woord ‘onder’ blijkbaar alleen maar de betekenis ‘lager dan’ toekent. Ik geef het hem graag, maar wil toch opmerken dat

[p. 327]

‘onder’ ook ‘te midden van’ betekent (we verspreidden ons onder de mensen; onder elkaar zijn; onder de menigte bevonden zich etc.) vooral wanneer, zoals bij Marsman, het volgende substantief iets collectiefs aanduidt. De dichter drukt heel juist uit wat hij wil uitdrukken, lijkt me: te midden van al die heerlijkheid (tijdens de eenwording, verzinking) werden we (toch)... Spruit die betekenis-blindheid voort uit O.'s geïrriteerdheid bij het lezen van Marsmans poëzie? Dat zou bedenkelijk zijn.

Met de ‘onder’ havige kwestie kunnen we gevoeglijk overgaan op de syntaxis, omdat tenslotte ieder woord zijn betekenis krijgt door het zinsverband. Meer dan alleen maar syntactisch scheefgetrokken vind ik O.s opmerking ‘dat de ziel in het zachte golven van Annie's buik verging en uitstroomde’ (p. 68), omdat ‘uitstroomde’ in het gedicht wordt verbunden met ‘in 't donker, wijnrood golvend dal’ (niet met vers 8 dus), terwijl het woord ‘in’ (vers 8) heel goed ‘tijdens’ kan betekenen.

Dat verheffen van semantiek en syntaxis van het gangbare Nederlands tot alleenzaligmakende norm is mij te kaal. Het doet me denken aan de leraar Nederlands die met zijn rode schrijfstift opstellen nakijkt. De Pennewippen zijn noodzakelijk omdat ze kinderen gangbaar Nederlands moeten zien bij te brengen, maar laten de Droogstoppels zich onthouden van hun ‘het is guur en vier uur’ kritiek, dan houden ze meer tijd over voor hun koffie. (Oversteegen neme van mij aan dat ik hem niet tot de Batavuscategorie reken, maar zijn kritische aanpak leidt hem in die richting.) Als spreek- en schrijftaal ter communicatie dienen, moeten ze zo duidelijk en logisch mogelijk zijn, maar poëzie is (voor mij zoals voor velen) associatie en drukt nog iets uit van de demonie die ondergaan wordt omdat er niets tegen te doen valt, iets van het onder woorden brengen van het gerochel van de Pythia. Laat het dan maar een roes zijn waarvoor de rationalist huiverig is. Het gaat daarbij om het bos, niet om de (analytische) bomen, al heeft het zijn nut die bomen te teilen. Blijft het echter daarbij, dan zijn we slechts aan het inventariseren, meer niet. Poëzie is voor mij nog altijd de uiting van bepaalde gevoelens waarin de intensiteit van die gevoelens mede een belangrijk criterium bij de beoordeling is. En dat criterium laat O. volledig buken beschouwing. Aan de hand

[p. 328]

van deze toets wil ik een kleine vergelijking maken. In zeker opzicht kunnen Marsmans Annie en Waskowskys Our revels now... (Raster 1, p. 56) met elkaar vergeleken worden. Het ene geeft gevoelens weer tijdens, het andere na de coïtus. Waskowskys dertien regels in prozavorm achter elkaar gezet vormen een herensociëteitslachertje met een in die sfeer niet onaardige woordspeling ‘haar vakantie van God en kerk’. Wat voor gevoelens drukt het geheel uit? Een smalen om de vermoede psychische gesteldheid van de christelijke griet J. nadat zij feestelijk geconsumeerd is, terwijl haar borsten als beschouwelijk object esthetisch gewaardeerd worden. Dat gaat in de richting van Jan Cremer voor wie de vrouw een gebruiksvoorwerp is geworden. En Marsman? Bij hem vinden we nog iets van de verrukking der paring, iets van de onweerstaanbare demonie die de gehele mens vervult, en die, zeker bij een romanticus als Marsman, hem weerloos maakt in het ondergaan van vervoering die hem leeg en somber achterlaat. De afwisseling van aanduiding der realiteit en wisselende droomverbeelding in het gedicht suggereert voor mij duidelijk de hierboven genoemde intensiteit. (realiteit: v. 1, 4, 7, 8; droomverbeelding: v. 2 en 3, 9-13, 14, 17-19; overgangen: v. 5, 6, 15, 16.) Een dergelijke hevigheid van uiting maakt voor mij een gedicht sympathiek, en daarmee de dichter. Nogmaals: voor mij, want er is nou eenmaal niet één criterium voor de beoordeling van poëzie, en ook niet twee, omdat er zoveel zijn.