Raster. Jaargang 1

[p. 71]

D. Betlem | Van Jean Paul tot Van der Waals
Nogmaals ‘De geboorte van een dubbelganger’

I

Het oude romantische gegeven van de psychologische dubbelganger, die door de hoofdpersoon van een verhaal tot leven wordt ‘gedacht’, bevatte voor Willem Frederik Hermans kennelijk voldoende belangwekkende elementen om het te gebruiken voor een moderne twintigste eeuwse roman: De donkere kamer van Damocles. In verband met wat hierna volgt, lijkt het me goed wanneer ik een aantal van die elementen¹ even kort samenvat.

De literaire dubbelganger in de periode van de Romantiek - en dan speciaal in Duitsland - is geen biologische toevalligheid zondermeer, die men ook in de buitenliteraire werkelijkheid zou kunnen tegenkomen. Hij is ontstaan in de geest van de hoofdpersoon, waarna hij een tastbaar wezen is geworden, dat zich tussen de andere romanpersonages heeft gemengd. Maar zijn oorsprong blijft in nevelen gehuld en zijn hele bestaan speelt zich af op het grensvlak van fantasie en werkelijkheid. Zijn ‘geboorte’ heeft hij meestal te danken aan de geestelijke verscheurdheid van de hoofdpersoon, die doordat er in zijn schepping iets is misgelopen, nooit heeft kunnen leven zoals hij volgens zijn geaardheid had kunnen en moeten doen. Er gaapt een wijde kloof tussen wat hij altijd had willen zijn en wat hij geworden is, tussen ideaal en werkelijkheid. Hij is een mens met twee ikken: één dat ieder uit zijn omgeving bekend is, en waarop hij door de wereld beoordeeld wordt, en één waarvan niemand het bestaan vermoedt en dat hij ook zelf nauwelijks kent: zijn onderbewuste, ‘machtige’ kant, die echter te lang verstopt is gebleven zodat een onsmakelijk geestelijk bedervingsproces is begonnen. Hij is volstrekt eenzaam en raakt door zijn isolement van de buitenwereld vervreemd. Ook zijn eigen lichaam gaat hij als vreemd ervaren.

Prof. J.H. van den Berg² heeft laten zien hoe belangrijk dan de confrontatie met het eigen spiegelbeeld kan zijn (een soort tussenstadium in het ontstaan van de

1 Ze zijn in hoofdzaak ontleend aan: W. Krauss, ‘Das Doppelgängermotiv in der Romantik’; en aan: Ralph Tymms, ‘Doubles in Literary Psychology’.

2 ‘Leven in meervoud’.

[p. 72]

dubbelganger): in de spiegel - een magisch voorwerp, maar wie realiseert zich dat? - ziet men zichzelf, maar toch een ander, een dubbelganger, die hoewel hij zich nog niet ‘bevrijd’ heeft, de hoofdpersoon in zijn eenzaamheid te hulp kan komen al is het alleen maar doordat die een gesprek met hem kan beginnen. Een bekend voorbeeld is de ‘spiegelscène’ uit Siebenkäs van Jean Paul Richter.

Eén stapje verder en het spiegelbeeld komt uit zijn lijst - bij wijze van spreken of wèrkelijk - om zich vrij door de ruimte te gaan bewegen. De dubbelganger die dan geschapen is, blijft niettemin een afsplitsing van de hoofdpersoon, een stukje van zijn ik dat vaak al de eigenschappen vertoont van die gevaarlijke, onderbewuste kant. Hij is een werkelijkheid geworden wensdroom, een soort ik-ideaal van de hoofdpersoon, dat oneindig veel meer kan dan de ongesplitste persoon. Hij is een man uit één stuk, amoreel, ongeremd en sterk erotisch (vgl. bijvoorbeeld het verhaal van Dr. Jekyll and Mr. Hyde van Stevenson). Hij is een irrationeel verschijnsel en de wijze waarop hij er plotseling is, doet vaak sterk aan een deus ex machina denken. Bovendien - en dat hangt logisch samen met zijn oorsprong - loopt hij rond in de zeer subjectieve belevingswereld van de hoofdpersoon, om niet te zeggen dat die wereld alleen dankzij de hoofdpersoon bestaat! In ‘literatuur’ kan dat natuurlijk zondermeer. Krauss schrijft daarover: ‘Das Ich erfaszt die Wirklichkeit nur noch als eine Vorstellung und lebt nicht in der Wirklichkeit, sondern in seiner Phantasie’. Het is vaak niet meer in staat die beide laatste te ontwarren.

Tenslotte is de bijzondere binding die tussen de hoofdpersoon en zijn dubbelganger ontstaat meestal van tijdelijke aard: aan het eind van het verhaal keert zijn evenbeeld zich tegen hem en wordt hij de aankondiger van zijn nabije dood.

Het zal de lezer niet veel moeite kosten bijna al de hierboven genoemde kenmerken van het romantische dubbelgangersmotief terug te vinden in De donkere kamer van Damocles. Dit lijkt niet zo vreemd gezien Hermans' kennelijke voorkeur voor romantische gegevens, die hij een nieuwe betekenis geeft, ik denk bijvoorbeeld aan de talloze huilpartijen in De tranen der acacia's of aan de Drie melodrama's. Trouwens, veel van wat ik op de vorige pagina's heb opgesomd, lijkt inherènt aan het verschijnsel van de psychologische dubbelganger in de

[p. 73]

literatuur.

Ook Osewoudt bezit een aantal geestelijke eigenschappen die hem als het ware predisponeren tot de creatie van een dubbelganger. Ik heb ze vrij uitvoerig in een artikel³ beschreven, en noem hier alleen de belangrijkste. Osewoudt zit net als zijn romantische voorganger gevangen in zijn uiterlijk, dat hij op een obsederende manier als onaantrekkelijk ervaart. Zijn idealen zijn daarvoor ver achtergebleven bij de realiteit, zodat ook bij hem een scherpe scheiding kon ontstaan tussen zijn passieve kant, die zich naar de buitenwereld gevoegd heeft en zijn felle agressieve zijde, die jarenlang diep onderbewust is gebleven. Alleen is het ‘ziektebeeld’ bij Osewoudt veel systematischer weergegeven: op een psycho-logisch aanvaardbare wijze laat Hermans zien hoe Osewoudt zich vanaf zijn kinderjaren kon ontwikkelen tot een paranoïcus. Maar doordat de lezer de gebeurtenissen in de roman alleen door Osewoudts ogen meemaakt, ziet hij ook alleen wat Osewoudt ziet, wat wil zeggen dat als die iets ziet de lezer nooit zeker weet of het ook echt gebeurt. Dàt Osewoudt inderdaad een paranoïcus is, kan hij concluderen uit een aantal duidelijke aanwijzingen die binnen Osewoudts hermetisch gesloten waarnemingswereld gegeven worden en die ik in het genoemde artikel heb beschreven. Zò ook kan de lezer - zij het na veel speurwerk - erachter komen hoe de psychologische dubbelganger Dorbeck ontstaat: op een man die de gefrustreerde Osewoudt toevallig een paar keer ontmoet (Egbert Jagtman) en die op hem lijkt als zijn spiegelbeeld, projecteert Osewoudt al de eigenschappen van zijn ideale ik, een mengeling van werkelijkheid en fantasie dus. Als die man niet meer terugkomt, treedt voor hem de volledig fantasie geworden ‘superman’ Dorbeck in de plaats, die met Osewoudt van tijd tot tijd contact blijft onderhouden. Maar daarmee is hij tegelijk een romanfiguur geworden, een wandelend symbool weliswaar, maar even concreet aanwezig als bijvoorbeeld de schmürz in De bouwers van het rijk van Vian. Voor de lezer lijkt het zelfs net of Dorbeck (zoals hij meteen vanaf de eerste ontmoeting genoemd wordt) Osewoudt normaal blijft ontmoeten, alleen vallen hem een aantal krasse veranderingen in zijn gedrag op. Een bijzonder ingenieus gemaskeerde ‘geboorte’ dus, die bijna ongemerkt plaatsvindt en in scherp contrast staat met de fantastische deus ex machina uit de Romantiek.

Tot slot van deze inleiding wijs ik er nog op dat ook in de Donkere kamer - vier -

3 ‘De geboorte van een dubbelganger’ (Merlyn, IV/4).

[p. 74]

spiegelscènes voorkomen, waarvan vooral van belang zijn die waarin Osewoudt in zijn eìgen spiegelbeeld Dorbeck (d.w.z. zijn andere ik) herkent, en die waarin Osewoudt en Dorbeck samen voor de spiegel staan om gefotografeerd te worden, zodat Osewoudt verveelvoudigd wordt (iets dergelijks gebeurt in de spiegelscène uit Siebenkäs).

Verder is Dorbeck de oorzaak van Osewoudts dood.

II

Wanneer we er, voor een moment grof simplificerend, vanuit gaan dat aan de uiteindelijke vorm van een literair motief in bijvoorbeeld een roman drie verschillende factoren kunnen meewerken, namelijk literaire navolging, ontlening aan de werkelijkheid en eigen inventiviteit, dan ligt de vraag voor de hand: wat heeft Hermans met het bestaande motief gedaan? Heeft hij op het oude thema zelfstandig verder gebouwd? Op de bestaande fundamenten een geheel nieuwe, fantastische structuur geplaatst? Dat laatste lijkt zeker het meest waarschijnlijk, want het ligt niet voor de hand dat de hele intrige van de Donkere kamer (de uiwerking van het motief) aan de buitenliteraire, in dit geval historische, werkelijkheid ontleend zou zijn. Anders gezegd: dat het Donkere kamer-verhaal ‘echt gebeurd’ is. Daarvoor maakt het inderdaad een te geconstrueerde indruk en is alles wat er zich afspeelt te ‘uniek’. Bovendien, wie een dergelijke relatie zou willen nagaan, lijkt zich met een bij voorbaat onbegonnen werk te gaan bezighouden, niet in de laatste plaats omdat zoals hierboven ter sprake is gekomen, het motief in deze vorm, d.w.z. met een psychologische dubbelganger, een bij uitstek literaire aangelegenheid is, die wel heel weinig ruimte lijkt open te laten om het verhaal op zijn historiciteit te toetsen. Ook de al genoemde - onvrijwillige - beperkte gezichtshoek waaruit de lezer de verschillende gebeurtenissen meemaakt, helpt mee dat hij bijna nooit weet hoe en òf ze eigenlijk wel plaatsvinden in de realiteit van de andere romanpersonages.

Hoogstens vallen een - zeer groot - aantal incidentele relaties met de buitenwereld op, zoals de geografische en historische bepaaldheid van de roman: het verhaal speelt in Nederland (kort) voor, tijdens en vlak na de tweede wereldoorlog. Afgezien van de jaartallen en de ‘bestaande’ plaats- en straatnamen, zijn er hon-

[p. 75]

derdtallen duidelijke en minder duidelijke verwijzingen naar die buitenwereld. Zelfs naar enkele heel specifieke gebeurtenissen of complexen van gebeurtenissen daaruit, zoals het z.g. England- of Nordpolspiel, waarop ik hierna nog terugkom. Verder is er de gelijkenis die het Osewoudt-verhaal hier en daar vertoont met de affaire van de dubbelspion King Kong: beide hoofdpersonen maakten aanvankelijk de indruk voor de geallieerden te werken, maar wekten door hun gedrag na verloop van tijd argwaan. Alletwee slaagden ze erin door de vijandelijke linies naar het Zuiden te komen, waar ze - de een wat later dan de ander - werden gearresteerd en op een vliegtuig naar Engeland gezet. Bovendien werden zowel Osewoudt als King Kong in de oorlog door de Duitsers gevangen genomen en gewond naar het ziekenhuis Zuidwal in Den Haag (!) gebracht, waar ze later - schijnbaar door een verzetsgroep maar in werkelijkheid door de Duitsers zelf - werden ‘bevrijd’. Tenslotte zijn beiden voor ze aan een proces toekwamen in de gevangenis een niet natuurlijke dood gestorven.

Ook is er wel enige overeenkomst met de zaak van de uit Duitse gevangenschap ontsnapte illegale agenten Durlein en Ubbink, die in plaats van in Engeland met open armen te worden ontvangen, onder verdenking van spionage voor de Duitsers dadelijk cellulair werden opgesloten en aanvankelijk niet eens de kans kregen zich te verdedigen.

Dat alles kan men vinden in het vierde deel van de verslagen van de Parlementaire Enquêtecommissie, waarin het Englandspiel uitvoerig ter sprake komt. Dáár staan de verhalen te lezen over de agenten die uit Engeland gestuurd werden met volkomen ondeugdelijke persoonsbewijzen en met zilvergeld op zak dat in Nederland allang uit de roulatie was, of over het procédé van het verkleinen en verdunnen van spionagefilms door illegale organisaties. Allemaal zaken waarmee de Donkere kamer-lezer vertrouwd is.

En toch, de overeenkomst met de historische werkelijkheid is aanmerkelijk groter dan ik hier terloops even aanstipte. En dat niet alleen op het punt van details of ‘achtergrond’, maar juist met betrekking tot die hele - ingewikkelde - intrige.

In dat vierde deel van de verslagen van de Parlementaire Enquêtecommissie stuit de lezer onvermijdelijk op de geschiedenis van Anton van der Waals, die een ronduit verrassende gelijkenis vertoont met die van Osewoudt. Alleen zal ik,

[p. 76]

om dat aan te tonen, van de feiten in de Donkere kamer gebruik moeten maken zoals ze daar ‘sec’ aangeboden worden, dus zonder een poging te doen werkelijkheid en hallucinatie uit elkaar te rafelen. Aan de andere kant zal ik voor de reconstructie van de historische werkelijkheid putten uit nogal heterogeen materiaal. Immers, niet alleen de gebeurtenissen zelf behoren tot die werkelijkheid, maar ook dat wat erover werd verteld en werd geschreven in boeken, verslagen (Parl. Enq.comm.), subjectieve verweerschriften, kranteartikelen, enzovoort. Ik doe dus ook hier (nog) geen poging ‘waar’ en ‘niet waar’ van elkaar te scheiden. Wel moet ik de lezer ervoor waarschuwen dat wat ik uit de historische werkelijkheid citeer steeds een - weliswaar representatieve - keus is: er zijn uiteraard meer punten te noemen waarop het Osewoudt-verhaal niet met de historie overeenstemt en ik heb die laatste bewust weggelaten. En dan nu de uitkomst van dit onderzoekje, waarvan ik hieronder een vergelijkend overzicht in 27 punten geef, in een volgorde die zoveel mogelijk de chronologie van de gebeurtenissen in de Donkere kamer benadert.

1.	Henri Osewoudt is een sigarenwinkelier, voor wie geen bijzondere redenen zijn aan te voeren waarom hij nu juist voor een spionagedienst van belang zou kunnen zijn. Nooit tevoren in zijn leven heeft hij zich met spionage- of verzetswerk beziggehouden. a. De hoofdpersoon uit het historische verhaal, Anton van der Waals, is een electricien, die van zichzelf zegt: ‘Laat mij hier opmerken, dat ik in dien tijd - gelijk vermoedelijk iedere Nederlander - volstrekt onkundig was van werkelijk spionagewerk. Misschien had ik er eens iets over gelezen in een romannetje, doch de werkelijkheid, die ik pas veel later leerde kennen en eigenlijk nu pas ben gaan begrijpen, was mij geheel verborgen’ (Verw., blz. 5^4).
2.	Toch wordt Osewoudt, zonder dat er van zijn kant enig initiatief uitgaat, door een ander in het verzet betrokken. Hij wordt er om onverklaarbare redenen voor ‘uitverkoren’. a. Ook op Van der Waals ‘valt de keus’; op instigatie van een ander gaat hij aan het illegale werk deelnemen (Verw., blz. 5 e.v.).
3.	Die ‘ander’ is een man die Osewoudt aan het begin van de oorlog toevallig

4 Zie voor een verklaring van de gebruikte afkortingen het lijstje aan het slot van dit artikel.

[p. 77]

	ontmoet en die een opvallende gelijkenis met hem vertoont. Zijn naam is Dorbeck. a. De man die Van der Waals in het verzet betrekt, heeft deze vrij kort voor de oorlog bij toeval ontmoet. Van der Waals schrijft van hem ‘dat er een zeer duidelijke gelijkenis bestond tusschen den (...) man en mij, een gelijkenis die (...) voor buitenstaanders treffend moet zijn geweest’ (Verw., blz. 4). Hij noemt hem Verhagen. Direct na de capitulatie in '40 neemt deze contact met hem op (Verw., blz. 4).
4.	Dorbeck krijgt een meer dan gewone macht over Osewoudt, die gedurende de hele oorlog zijn bevelen blindelings opvolgt. a. Eenzelfde volledige onderworpenheid aan Verhagen kenmerkt het gedrag van Van der Waals. ‘Hij verbood mij, ooit zelfstandig stappen te doen, anders liepen gewichtige plannen mis’ (Verw., blz. 8), zegt Van der Waals. Al de opdrachten voert hij stipt uit.
5.	Osewoudt verzwijgt tegenover iedereen zijn relatie met Dorbeck, alleen met zijn vriendin Marianne spreekt hij erover. a. Van der Waals: ‘Verhagen verbood mij toen tevens, tegenover iemand, wie dan ook, verder zijn naam te noemen of op hem te zinspelen, daar dit voor de veiligheid strikt geheim moest blijven’ (Verw., blz. 6).
6.	Over de persoon Dorbeck weet Osewoudt bijna niets. Hij begrijpt alleen dat hij een officier is, die in nauw contact met Londen staat, vanwaar hij rechtstreeks zijn opdrachten krijgt. a. Van der Waals blijkt even weinig over Verhagen te weten. Wel kent hij hem als een ‘geallieerd officier’ (Verw., blz. 34), een ‘medewerker van de Intelligence Service’ (Verw., blz. 8) in Londen.
7.	In opdracht van Dorbeck treedt Osewoudt in contact met de illegaliteit. In de vaste overtuiging voor de geallieerden te werken doet hij mee aan overvallen en voert hij liquidaties uit. Hij opereert in het verzet onder verschillende namen. a. Hetzelfde doet Van der Waals in opdracht van Verhagen^5. Zijn schuilnamen zijn onder andere: De Wilde, Van Lynden en Veenstra (Vgl. bijv. Pari. E., dl. IV a, blz. 175).

5 De kwestie-Van der Waals is bovendien veel gecompliceerder, maar het is hier niet de plaats daar verder op in te gaan.

[p. 78]

8.	Bij het leggen van dergelijke illegale contacten wordt in de Donkere kamer herhaaldelijk gebruik gemaakt van codezinnen en legitimatiefoto's. a. Van der Waals krijgt zijn adressen, introductiefoto's en kenzinnen uit Londen (Pari. E., dl. IV a, blz. 804). Zo bijvoorbeeld de legitimatiefoto waarop een dochtertje van Meijer Sluyser stond afgebeeld (Pari. E., dl. IV a, blz. 471) of die van de in Londen werkende Nederlandse officier Somer, in uniform (Pari. E., dl. IV a, blz. 385).
9.	Alleen is er dit: telkens als Osewoudt met illegalen in aanraking komt, vallen er slachtoffers. De groep van Labare bijvoorbeeld wordt na verloop van tijd opgerold en de leden geliquideerd. ‘Iedereen die met mij in contact komt, vliegt erin’, zegt Osewoudt zelf. a. Van der Waals beschrijft na de oorlog van een aantal ‘zaken’ hoe er steeds buiten zijn schuld slachtoffers vielen (Verw., blz. 14 e.v.). Eén voorbeeld uit vele: de groep-Vermeulen werkte met microfilmrollen met spionagemateriaal. Als van der Waals toenadering zoekt, aarzelt Vermeulen. ‘Hoewel hij de z.g. Engelse agent niet vertrouwde, kon hij daarvoor geen redenen aanvoeren’; De hele groep is later inderdaad gearresteerd en Vermeulen heeft het niet overleefd (Parl. E., dl. IV a, blz. 384-5).
10.	In de loop van het verhaal wordt Osewoudt gevangen genomen en komt hij in aanraking met de chef bij de Duitse inlichtingendienst, de S.D.-Obersturmführer Ebernuss. a. Van der Waals is al eerder in de oorlog gearresteerd en in nauw contact gekomen met de chef van de inlichtingendienst van de S.D., de Sturmbahnführer Schreieder (Verw., blz. 9 e.v.).
11.	Ebernuss blijkt tot in details van Osewoudts verzetswerk op de hoogte te zijn. Bovendien is hij de enige die het bestaan van de dubbelganger Dorbeck vermoedt. a. ‘Tot mijn ontsteltenis bleek hij toen tot in finesses ingelicht te zijn. Hij wist precies te vertellen wat ik alzoo gedaan had en kende bovendien vele bijzonderheden. Hij was op de hoogte van mijn illegale werk, mijn verbindingen, mijn relatie met Verhagen (...)’ (Verw., blz. 9-10).
12.	Vrijgekomen, reist Osewoudt naar het bevrijde Zuiden om zich te melden

[p. 79]

	op het militaire hoofdkwartier. Van Dorbeck, die had beloofd met hem mee te gaan, maar niet is komen opdagen, hoort hij daarna niets meer. a. ‘Inmiddels is de capitulatiedag genaderd en zien wij hoe mijn broer de Canadezen tegemoet gaat om zich te melden bij de Field Security’, schrijft de zuster van Van der Waals in zijn verweerschrift (Verw., blz. 38). Verhagen heeft hij in '45 voor het laatst ontmoet. Tevoren had hij Van der Waals verteld dat hij de rivieren over, naar het Zuiden wilde gaan. Daarna heeft hij nooit meer iets van zich laten horen (Parl. E., dl. IV c-I, blz. 810).
13.	Maar in plaats van als een verzetsheld te worden ingehaald, wordt Osewoudt gearresteerd als een zeer gevaarlijk misdadiger. a. Ook voor Van der Waals blijkt weinig roem als verzetsstrijder te zijn weggelegd. Hij wordt (overigens meer dan een jaar later) eveneens gevangen genomen om zich voor de Nederlandse justitie te verantwoorden voor zijn gedrag tijdens de oorlog (Verw., blz. 40).
14.	Men beschuldigt Osewoudt ervan in de oorlog niet voor de geallieerden te hebben gewerkt, maar een dubbele rol te hebben gespeeld, een verrader te zijn geweest, die zich indrong in het illegale leven en daarna zijn collega's aangaf bij de S.D. a. Van der Waals legt men ten laste ‘dat hij zich als vertrouwensman in dienst van de S.D. heeft gesteld door zich o.m. onder valse identiteit te dringen in verzetsorganisaties, zich soms uitgevende voor een (...) afgevaardigde van de Nederlandse regering in Engeland. Had hij met zijn geraffineerd optreden eenmaal het vertrouwen van deze organisaties gewonnen, dan verried hij haar leden aan de S.D.’ (Alg. Handelsbl. van 15-4-'48).
15.	Ondermeer wordt Osewoudts contact met de S.D.'er Ebernuss in zijn nadeel uitgelegd. Hij zou met hem hebben samengewerkt tegen de illegaliteit. De introductiefoto's, meent men, zijn hem in handen gespeeld door de Duitsers, die ze copieerden van een origineel exemplaar. En dat hij in de oorlog een paar keer is gearresteerd, zou alleen ter misleiding zijn gebeurd. a. Over de samenwerking tussen Van der Waals en Schreieder is zoveel geschreven in de kranten uit de tijd van het proces en in de verslagen van de Parlementaire Enquêtecommissie dat het overbodig is daarvan één voor-

[p. 80]

	beeld te noemen. Voor het overige geldt hier woordelijk hetzelfde als wat onder punt 15 t.a.v. Osewoudt is beweerd (o.a. Parl. E., dl. IV a, blz. 656-9).
16.	De zaak-Osewoudt is er een van nationaal belang geworden. ‘Iedereen in het bevrijde Zuiden praat al vier maanden nergens anders over dan over die gevaarlijke jongen met die hoge stem’ (Donkere kamer, blz. 314; vgl. ook wat de kranten over Osewoudt schreven: ‘Is een hoogst gevaarlijk individu. Heeft honderden goede vaderlanders aan de vijand uitgeleverd’, zelfde pagina). a. De kwestie-Van der Waals heeft in de eerste jaren na de oorlog heel sterk in de publieke belangstelling gestaan. ‘Het is vermoedelijk wel de belangrijkste, doch ook de moeilijkste zaak, welke na de oorlog is behandeld’, schrijft Trouw in februari 1948. Het Alg. Handelsblad noemt Van der Waals: ‘Een der hoogst gevaarlijke landverraderlijke elementen’, en een kop uit diezelfde krant luidt: ‘speelde de S.D. honderden illegale werkers in handen’ (resp. 8-5 en 15-4, 1948).
17.	Het blijkt nu dat in het laatste deel van de oorlog al argwaan tegen Osewoudt was ontstaan en dat er tegen hem was gewaarschuwd in de illegale pers en in Zuid-Nederlandse kranten in artikelen met zijn foto erbij. a. Het Bureau Inlichtingen begon in mei 1943 voor het eerst tegen Van der Waals te waarschuwen (Parl. E., dl. IV a, blz. 678). In de tweede helft van '44 verscheen zijn foto tussen die van gevaarlijke S.D.-agenten in een bijlage van het Signalementenblad van de O.D.
18.	Osewoudt beroept zich dan op zijn contactman Dorbeck, die immers zijn opdrachten rechtstreeks uit Londen kreeg. Hij is onschuldig: Dorbeck is de verantwoordelijke man. a. Ook Van der Waals doet een beroep op zijn dubbelganger Verhagen, die hij volledig aansprakelijk acht. Zijn advokaat schrijft aan het eind van het verweerschrift: ‘Het gaat er in wezen om, of er een geallieerd agent bestaan heeft, dien v.d. Waals heeft gekend onder den naam Verhagen’ (Verw., blz. 45).
19.	Men gelooft Osewoudt niet, maar stelt desondanks een onderzoek in naar

[p. 81]

	de identiteit van Dorbeck. De Engelse kolonel Smears, waarschijnlijk verbonden aan de Nederlandse afdeling van de Britse geheime dienst (hij spreekt gebroken Nederlands!), weet van de prins geen kwaad. Een agent Dorbeck kent hij niet. a. De chef van de Dutch Section van S.I.S. (Secret Intelligence Service), de kolonel Seymour, verklaart dat hij de door Van der Waals ten tonele gevoerde Verhagen nimmer gekend heeft en dat deze volgens hem nooit heeft bestaan (Parl. E., dl. IV a, blz. 776).
20.	Eindeloos wordt Osewoudt door de Nederlandse politie-inspecteur Selderhorst verhoord. Er is een chaos van dossiers met feiten. Elke aanwijzing van Osewoudt die het bestaan van Dorbeck zou kunnen aantonen, wordt door hem en zijn medewerkers nauwkeurig onderzocht. Maar zonder resultaat. a. Een oud-hoofdinspecteur van politie heeft in het vooronderzoek tegen Van der Waals hem gedurende meer dan een jaar bijna dagelijks verhoord. De stukken zijn verwarrend en er zijn er bijzonder veel (Parl. E., dl. IV a. blz. 685 en 775). ‘Voor de heer van der Meer (=een van de medewerkers in het onderzoek; D.B.) staat vast, dat Verhagen niet bestaat; er is echter geen overtuigend bewijs voor. Een feit is, dat Van der Waals hierover maar steeds verhalen deed, die rechercheur van der Ende en ir. van der Meer met alle moeite hebben getracht te verifiëren. (...) Voorzover hij aanwijzingen gaf voor de concretisering van die bewuste persoon, leverden deze aanwijzingen steeds niets op’ (Parl. E., dl. IV a, blz. 774-5).
21.	Osewoudt is radeloos: Dorbeck heeft bestaan en hij bestaat waarschijnlijk nòg! ‘Iemand als Dorbeck, die zoveel gedaan heeft, die de hele oorlog door overal geweest is, in Engeland en hier, die honderden mensen ontmoet heeft, die kan toch niet verdwijnen zonder een spoor achter te laten’ (Donkere kamer, blz. 339). a. Van der Waals: ‘In de eerste plaats kent de hele Nederlandse illegaliteit Verhagen (...).’ ‘Verder kan ik adressen verstrekken in Holland en in grote steden, waar hij gewoond heeft (...)’ (Parl. E., dl. IV c-I, blz. 804).
22.	Maar de dubbelganger heeft zich tegen zijn slachtoffer gekeerd. Hij blijkt een geheimzinnig spelletje met hem te hebben gespeeld en komt niet tevoor-

[p. 82]

	schijn om Osewoudts verhaal te staven en hem te redden. De politie concludeert dan ook dat Osewoudt een fantast is, dat Dorbeck waarschijnlijk alleen in zijn dromen heeft bestaan. a. Van der Waals beschouwt men als ‘een psychopaath, die misschien zelf zo nu en dan gelooft in de nonsens die hij vertelt, maar hij kan niet anders dan liegen (...)’ (Parl. E., dl. IV a, blz. 775). En de president van de rechtbank zegt tijdens het proces: ‘Ik heb wel idee, dat ik weet, wie Verhagen is. Dat bent u zelf!’ (Alg. Handelsbl. v. II-5-'49).
23.	Osewoudt is het slachtoffer geworden van een aantal absurde en niet te verklaren gebeurtenissen; hij is een pion in een grotesk spel, waarvan hij niets begrijpt, maar waarin zich alles tegen hem keert en in zijn nadeel wordt uitgelegd. a. De advokaat van Van der Waals schrijft ‘dat met redelijkheid de mogelijkheid aangenomen kan worden, dat de rol van v.d. Waals gansch anders geweest is dan tot nu toe beweerd is; dat met andere woorden v.d. Waals den wolven wordt overgelaten, omdat men het intiemste innerlijk van het groote Spel^6 niet wenscht te verraden’ (Verw., blz. 47).
24.	In een poging tot verweer heeft Osewoudt zich tijdens zijn gevangenschap in een emotionele brief tot de koningin gericht (Donkere kamer, blz. 322-3). a. Van der Waals richt zich - in een brochure - tot het hele Nederlandse volk.
25.	Zowel naar toon als naar inhoud vertonen beide geschriften duidelijk overeenkomst. Ik geef een paar voorbeelden: 1) ‘...dat ik al meer dan tweeëneenhalve maand zonder reden gevangen gehouden word. Deze behandeling is zonder weerga en mishandeling ware een beter woord’ (blz. 322). 2) ‘Hoe groot is mijn verbazing nu mij alhier gebleken is, dat bepaalde personen in Nederland belastende verklaringen over mij hebben afgelegd, die op niets dan leugens en verdraaiingen van de waarheid zijn gebaseerd’ (blz. 323). 3) ‘Vertrouwend op de competentie van een Nederlands officier, heb ik blindelings de bevelen en aanwijzingen opgevolgd van Dorbeck, die officier in het Nederlandse leger was’ (blz. 323).

6 Hier is bedoeld: het Englandspiel; D.B.

[p. 83]

	4) Maar: ‘De Engelse geheime dienst weigert mede te delen waar Dorbeck zich bevindt...’ (blz. 323). 5) Velen van mijn familieleden en vrienden zijn vermoord, schrijft Osewoudt aan het slot van de brief. ‘Dit zou misschien niet gebeurd zijn indien ik, als zovele Nederlanders, aan de kant was blijven staan’ (Blz. 323). a. 1) Van der Waals schrijft: ‘Waarom heeft men mij mishandeld? Waarom is het mij thans nog met één uitzondering verboden bezoek te ontvangen en word ik geïsoleerd gehouden?’ (Verw., blz. 41). 2) De zuster van Van der Waals noemt in de inleiding van de brochure alles waarvan men haar broer beschuldigt één ‘gigantisch bedrog’, een ‘bouwwerk van bedenksels’ (Verw., blz. 3). 3) ‘Ik volgde dus, gesterkt door Verhagen's machtiging (...) zijn bevelen stipt op’, luidt de steeds terugkerende motivering van zijn gedrag door Van der Waals (Verw., blz. 16). 4) ‘Waarom weigert de Int. Ser. mijn stukken uit te leveren?’ (Verw., blz. 41). 5) En Mr. Jonker, Van der Waals' advokaat, schrijft aan het slot van het verweerschrift: ‘Dáárom gaat het: v.d. Waals meende te werken - en hééft m.i. gewerkt - voor de Geallieerden en dùs voor de goede zaak. Dat is dom geweest, want alleen de thuisblijvers zijn verstandig gebleken’ (Verw., blz. 47).
26.	Voor Osewoudt is er niets meer te redden. Zonder in staat te zijn geweest zijn onschuld te bewijzen, valt hij door een Nederlandse kogel. Dorbeck is tot aan het eind van de roman onvindbaar gebleven. a. Ook Van der Waals is reddeloos verloren. Op beschuldiging van landverraad wordt hij gefusilleerd. Zijn dubbelganger Verhagen is nooit gevonden.
27.	Nog één overeenkomst tussen de beide affaires heb ik buiten beschouwing gelaten. In de Donkere kamer komt naast de dubbelganger Dorbeck nòg iemand voor die uiterlijke gelijkenis vertoont met Osewoudt en van wie - zoals in het vorige hoofdstuk al is gesteld - men zich met reden kan afvragen of hij misschien dezelfde is als Dorbeck: de officier Egbert Jagtman. Hij on-

[p. 84]

derscheidt zich van de figuur Dorbeck doordat van hem kan worden aangetoond dat hij heeft bestaan. a. In verband met het onderzoek naar het Englandspiel is herhaaldelijk een officier genoemd, majoor S. Bingham, die een zo grote gelijkenis met Van der Waals vertoonde dat hun foto's in die tijd naast elkaar in een krant werden afgedrukt (Parl. E., dl. IV c-II, blz. 1120). Ook hier kan aan het toch al vrij zeldzame verschijnsel van twee dubbelgangers - van wie één als een product van de fantasie van de ander werd beschouwd - nog een derde worden toegevoegd die wel degelijk heeft bestaan. Bovendien is er t.a.v. Binghams rol in het Englandspiel veel gespeculeerd en geïnsinueerd. Verbonden aan de Nederlandse afdeling van de S.O.E., de geheime dienst die het ‘Spiel’ aan de andere kant meespeelde of waarmee gespeeld werd (in elk geval bleef de S.O.E. doorgaan agenten te droppen zonder zich iets aan te trekken van de schreeuwend-duidelijke tekenen dat ze door de Duitsers gepakt werden zodra ze op Nederlandse bodem landden!), werd Bingham door velen gezien als een potentiële verrader. Onder andere door de in Haaren gevangen gehouden agenten zelf (Parl. E., dl. IV a, blz. 788) en door de voormalige chef van het Bureau Bijzondere Opdrachten in Londen, de reserve-majoor K. de Graaf (= A.J. Noël de Gaulle; vgl. zijn brochure Fictie en werkelijkheid en Parl. E., dl. IV a, blz. 784 e.v.). Daar kwam nog bij dat Bingham tijdens de oorlog verschillende keren in Nederland was gesignaleerd, beurtelings in illegaal en zeer dubieus gezelschap, terwijl hij veilig en wel in Londen hoorde te zitten (Parl. E., dl. IV a, blz. 790-1, 808, 811 en 833-4). Ook de kapitein Zembsch-Schreve, die na de oorlog geprobeerd heeft de zaak te onderzoeken, verklaarde dat er mogelijk een Bingham in de oorlog in Nederland was, of ‘een substituut iemand, die zich Bingham noemde’ (Parl. E., dl. IV a, blz. 797). De Londense Bingham bleek tijdens dat onderzoek onvindbaar te zijn!

III

Natuurlijk besef ik heel goed dat hoe frappant de overeenkomst tussen de geschiedenis van Osewoudt en die van Van der Waals ook mag zijn, de gelijkenis op

[p. 85]

verschillende punten ook wel eens op toeval zal berusten. Dat is moeilijk te vermijden en daarbij, erg belangrijk is het niet, want het is niet mijn bedoeling te bewijzen waar Hermans steentje voor steentje zijn materiaal vandaan heeft. Dat is uiteraard een onmogelijkheid.

Interessanter leek het mij na te gaan hoe Hermans het romantische gegeven van de psychologische dubbelganger - met behoud van de in het eerste hoofdstuk genoemde karakteristieke kenmerken - op een bijzonder knappe manier heeft weten te integreren in het historische feitenmateriaal uit de kwestie-Van der Waals, hoe hij het oude motief een modern jasje heeft aangetrokken. Maar daarbij zijn een paar vragen nog onbeantwoord gebleven: nl. wat heeft Hermans met de Van der Waals-stof in de roman gedaan en waarom heeft hij juist voor diè kwestie zoveel belangstelling gehad dat de verslagen van de Parlementaire Enquêtecommissie ‘jarenlang zijn dagelijkse lectuur zijn geweest’?

1. Om zo ruim mogelijk te beginnen: Hermans heeft er een grote hoeveelheid stof uit gehaald, die zondermeer ‘spannend’ te noemen is. In een interview met d'Oliveira betreurde Hermans het dat Nederlandse schrijvers zich zo weinig laten inspireren door schokkende gebeurtenissen, die zelfs in Nederland plaatsvinden. Hun boeken missen daardoor dramatiek in de handelingen, wat van de Donkere kamer inderdaad niet gezegd kan worden. Ook wie voor de symboliek weinig waardering kan opbrengen, heeft het boek meestal wel ‘in één adem uitgelezen’ (een veel voorkomende typering in besprekingen van de roman, toen die pas verschenen was).

2. Hermans heeft het gigantische, onontwarbare complot op de achtergrond, overal stinkend naar corruptie, in de Donkere kamer overgenomen. Toegegeven, op het eerste gezicht bestaat er een belangrijk verschil tussen Osewoudt en Van der Waals. Osewoudt blijft in de ogen van de lezers - juist doordat ze maar een beperkte visie hebben en vrij zelden hallucinatie kunnen onderscheiden van werkelijkheid - een slachtoffer.

In de affaire-Van der Waals lijkt dat totaal anders te liggen. Beschikten we daar alléén over de brochure en de eigen verklaringen van Anton van der Waals, zonder ander vergelijkingsmateriaal, we zouden hem zeker als een even deerniswekkend slachtoffer als Osewoudt beschouwen. Maar dat materiaal is er wèl: de ver-

[p. 86]

slagen van de Parlementaire Enquêtecommissie, getuigenverklaringen van de rechtzittingen en dergelijke, en dat maakt dat voor de meesten de weegschaal zonder aarzeling in Van der Waals' nadeel doorslaat. Bijna niemand heeft er waarschijnlijk ooit aan getwijfeld dat hij een aalgladde, professionele leugenaar was en dat met zijn executie één van de zwaarste Nederlandse oorlogsmisdadigers uit de jaren '40-'45 zijn rekening kreeg gepresenteerd. Bovendien gaf Van der Waals op de avond voor zijn terechtstelling toe dat Verhagen en het hele verhaal over zijn vermeende samenwerking met de geallieerden alleen in zijn fantasie hadden bestaan. Daarmee blijkt dus ook de geschiedenis van Van der Waals, zoals zij hier gegeven werd, uit meer dan één ‘werkelijkheid’ te zijn opgebouwd, maar bovendien moet het hier - in tegenstelling tot de roman - wèl mogelijk zijn ‘waar’ en ‘niet waar’ te onderscheiden. Inderdaad zijn in de ogen van zijn rechters bewezen ‘onwaar’ de punten: 2a, 3a, 4a, 5a, 6a, de eerste helft van 7a, 11a, de tweede helft van 12a, 18a, 21a, 23a en grotendeels 25a. Van de overige zijn er dan nog een paar die een wat andere interpretatie krijgen.

De ‘verschuiving’ die Hermans in de Donkere kamer heeft aangebracht, komt dus hier op neer: het mixture van waarheid en evidente leugen is vervangen door een mengsel van feiten en volstrekt oncontroleerbare gebeurtenissen. Osewoudt immers, is precies op dezelfde punten niet in staat zijn onschuld te bewijzen. Voor de politie is dat voldoende reden om aan te nemen dat hij op die betreffende punten liegt, met andere woorden: voor haar ligt de zaak even duidelijk als voor haar buitenliteraire collega's. Niet voor niets zegt inspecteur Selderhorst dat verdergaan met zoeken naar Dorbeck overbodige moeite is, omdat hij al meer dan genoeg bewijsmateriaal heeft om Osewoudt driemaal de doodstraf te laten verdienen. Maar voor de lezer is Osewoudts schuld ronduit dubieus, want de schrijver heeft hem bijna alle vergelijkingsmateriaal uit handen genomen. Overigens, zelfs in de affaire-Van der Waals waren er nog wel mensen die in zijn mogelijke onschuld bleven geloven. Zo plaatste De Nieuwe Post van 16-5-'51 boven een artikel een kop: ‘Is Anthonius van der Waals ten onrechte geëxecuteerd?’ Soortgelijke vragen kon men vinden in De Prinsenstad, maar uitzonderingen waren het wel.

Dat bewust polyinterpretabel maken van de feiten bij Hermans (vgl. de minstens

[p. 87]

vijf verschillende visies die in de roman op het geval-Osewoudt worden gegeven), en daarmee het relatief stellen van Osewoudts schuld kunnen verklaard worden uit Hermans' verlangen de lezer te laten zien dat ‘de’ werkelijkheid niet bestaat, zomin als ‘de’ waarheid of ‘schuld’ en ‘onschuld’. Er is alleen chaos. Hermans heeft die opvatting duidelijk uitgesproken in het essay Antipathieke romanpersonages⁷ en er is veel van terug te vinden in de apologie van de jonge S.S. 'er uit het kamp Achtste Exloërmond in De donkere kamer van Damocles.

3. Hermans heeft de voor hem ‘aantrekkelijke’ figuur Anton van der Waals model laten staan voor Osewoudt en ik vraag me af of er, nog helemaal afgezien van de identieke situaties waarin ze beiden vaak verkeren, ook voor het overige wel zo'n wezenlijk verschil tussen Osewoudt en Van der Waals bestaat. Stel dat Anton van der Waals nu eens wèl had kunnen bewijzen dat Verhagen had bestaan en dat hij al zijn onmenselijke daden in het ‘Spiel’ tòch voor de goede zaak had uitgevoerd, zou hij dan ineens een verzetsheld zijn geweest? Osewoudt in elk geval is het allerminst. Zonder het geringste bewijs dat hij werkelijk voor de geallieerden werkt, alleen blindelings afgaande op de woorden (en het uiterlijk) van een onbekende man, vermoordt Osewoudt eigenhandig maar liefst zeven mensen, waaronder drie vrouwen. En de lezer weet op wat voor een ‘beest’-achtige manier: twee van zijn slachtoffers schiet hij bij verrassing overhoop, één wurgt hij, een ander breekt hij de nek op de rand van het aanrecht, de vijfde vergiftigt hij en de twee laatsten (Ria en Krügener) brengt hij met een mes om het leven, hoewel hij daarvoor zelfs geen opdracht van Dorbeck had.

En waarom doet hij dat allemaal? Uit overgrote vaderlandsliefde? ‘Bij mij is het vast en zeker een kwestie van het kwijtraken van morele maatstaven’, zegt Osewoudt zelf. Tot hij Marianne ontmoette, wist hij zelfs helemaal niet waarvoor hij al zijn ‘verschrikkelijke heldendaden’ (!) uithaalde. Daarna weet hij het ineens wèl: alleen om een vrouw te vinden als zij. Dat Osewoudt keer op keer grote morele weerstanden zou moeten overwinnen wanneer hij die moorden pleegt, daarvan merkt de lezer inderdaad niet veel: als hij de leidster van de Jeugdstorm heeft gewurgd, gedraagt hij zich bijna dierlijk. Het mooie lichaam wekt alleen zijn begeerte op: ‘Hij keek naar het lijk en herinnerde zich hoe warm het aanvoelde en hij boog zich voorover om haar lichaamsgeur op te snuiven’. Ook Ria slacht hij

7 In: De Vlaamse Gids; 44ste jrg., 1960.

[p. 88]

letterlijk af. Het bloed smeert hij overal rond, aan het ‘strijkgoed, het tafelkleed, de lampekap, het was of hij het hele huis met Ria's bloed wilde besmeuren’.

Osewoudt èn Van der Waals zijn beiden prototypen van de mens zoals Hermans die ziet: in zijn diepste wezen een jungledier, een beest in kleren (denk aan de steeds terugkerende plaat met de halfgeklede apen, in het huis van Labare!), d.w.z. met een vernisje ‘beschaving’. Lange tijd verbergt hij zich uit louter eigenbelang (waarschijnlijk angst voor de eenzaamheid) achter een vriendelijk gezicht en nette manieren, maar zodra de oorlog uitbreekt, krijgt hij de gelegenheid zijn maskerade af te leggen. In zo'n extreme situatie, waarin de altijd al aanwezige chaos zich plotseling aan ieder met de helderheid van een atoomexplosie vertoont, wordt hij - met een term uit de schijnorde - een misdadiger, een moordenaar. Alleen, de aanleiding daartoe hoeft niet altijd de oorlog te zijn, het kan ièdere situatie zijn waarin de mens voelt dat hij zijn allerlaatste hoop zich te kunnen handhaven, bezig is te verliezen. Bijzonder hoog is dan ook in Hermans' hele werk het aantal van dergelijke, wat men bijna zou kunnen noemen ‘rituele’ moorden, want Hermans beschrijft haast in al zijn romans en novellen een dergelijke rug-tegen-de-muur-situatie. Om maar een paar voorbeelden te noemen: een moord of moorden worden afgezien van de Donkere kamer, gepleegd door de hoofdpersoon in De tranen der acacia's, Het behouden huis, Manuscript in een kliniek gevonden, Paranoia, Glas en Lotti Fuehrscheim (?). Overal wordt geschoten, gestoken en gewurgd.

Iemand als Anton van der Waals is daarom voor Hermans waarschijnlijk minder een monsterachtige uitzondering geweest, dan een bevestiging van een regel. Alleen was hij in de ogen van zijn medemensen een op het eerste gezicht àl te duidelijk herkenbare ploert om in die gedaante bruikbaar te zijn als hoofdpersoon van de roman. De lezer zou ogenblikkelijk denken: zo'n beest ben ìk natuurlijk niet. Daar ben ik zeker van en dat kunnen al mijn vrienden getuigen. Van der Waals zou nergens iets wakker roepen van wat ‘het publiek wel heeft geweten, maar alaltijd heeft verzwegen; wat het gedroomd heeft, maar bij het ontwaken verdrongen’ (Antipathieke romanpersonages). Ongetwijfeld ook om die reden heeft in de Donkere kamer de verschuiving - ten opzichte van de historische werkelijkheid - naar het polyinterpretabele plaatsgehad.

[p. 89]

4. Een ‘rug-tegen-de-muur-situatie’ is er vaak een waarin de andere ‘beesten’ zich op een stervende collega dreigen te storten. Vanuit deze optiek is Hermans' belangstelling voor corrupte complotten als onder (2) besproken gemakkelijk te begrijpen. Iedereen is er immers voortdurend op uit zijn medemens de das om te doen en hij kiest daarvoor een moment, waarop de tegenpartij het zwakst is en hij, liefst in vereniging met anderen, zonder gevaar tegen hem kan samenspannen om hem te vernietigen. Ook dàt heeft Hermans in de affaire Van der Waals gevonden en nog eens extra accent gegeven: het allen tegen één, die tenslotte het loodje legt. De dreiging van dergelijke situaties wordt door bijvoorbeeld een paranoïcus continu ervaren. Vandaar dat ook de paranoïde mens voor Hermans een prototype is. Hij is degene die zich er steeds van bewust is (het zich in tegenstelling tot zijn medemensen ook durft bekènnen) dat hij wordt omgeven door louter chaos. In Hermans' eigen woorden staat dat te lezen, expliciet geformuleerd in Préambule in de bundel Paranoia, impliciet in de verhalen daaruit.

IV

Het proces tegen Anton van der Waals vond plaats in april-mei 1948. In 1952 begon Hermans aan zijn Donkere kamer, maar daartussen schreef hij een verhaal waarin èn de werkelijkheidsstructuur èn het dubbelgangersgegeven uit de Donkere kamer al in de kiem aanwezig zijn: Paranoia uit de gelijknamige bundel.

Omdat het in dit artikel mijn bedoeling is, zoveel als mogelijk is te laten zien hoe het dubbelgangersmotief in de Donkere kamer zijn definitieve vorm heeft gekregen, zal ik de novelle hier wat nauwkeuriger bekijken.

In Paranoia komt een hoofdpersoon voor met soortgelijke antecedenten als in de Donkere kamer: Cleever is absoluut niet opgewassen tegen de samenleving. Al als jongetje had hij geen vriendjes en ging hij met niemand om. Zijn uiterlijk, dat aan dat van Osewoudt doet denken, schrikt vrouwen af. ‘Zijn ogen stonden volkomen recht, toch had zij (= een dienstmeisje dat hem opendoet; D.B.) een gevoel of hij aan weerszijden langs haar heen keek. Zijn hoofd, haast zonder kin, met het geweldige hoge, bolle voorhoofd dat bijna zonder overgang in zijn bleke naar achteren gekamde haren overging, leek uit ivoor gedraaid als de knop van een wandelstok’. Als hij vierentwintig jaar is, bemoeit niemand zich met hem en

[p. 90]

hij kan niets beters krijgen dan een vrouw die niemand wil.

Hij is tot geen enkel werk in staat, alleen heeft hij een tijdlang veel liefhebberij gehad in het helpen met foto's ontwikkelen, afdrukken en vergroten in de kelder van een oom, op wie hij van jongsaf erg gesteld is geweest. Die oom is een particulier detective, een beroepsverklikker gespecialiseerd in het fotograferen van compromitterende situaties. Dit spioneren en verraden (= typisch de wraak van een zwakkeling; vgl. ook Osewoudt) trekt Cleever bijzonder aan en hij vraagt zijn oom hem op te leiden in het vak. Maar zelfs voor dit laffe werk wordt hij te licht bevonden. ‘Toch was hij er nooit geheel in geslaagd zich van deze oom los te maken en zelfs nu nog liet hij zijn daden menigmaal in gedachte door zijn oom beoordelen’.

Al de bovenstaande kennis over Cleevers jeugd heeft de lezer in de loop van het verhaal opgedaan. Wanneer de novelle begint, begrijpt hij alleen dat Cleever een kort na de oorlog ontsnapte oud-S.S.'er is, die achterna wordt gezeten door de Politieke Opsporingsdienst wegens het bedrijven van een aantal wreedheden. Hij houdt zich schuil op een zolderkamertje, maar weet dat het net om hem heen steeds strakker wordt aangetrokken. Zowel binnenshuis als de enkele keren dat hij zich buiten waagt, leeft hij in de voortdurende angst dat zijn belagers elk ogenblik kunnen toeslaan. De hele nachtmerrie-achtige sfeer doet sterk denken aan die op veel plaatsen in de Donkere kamer.

De grond wordt hem wel erg heet onder de voeten als hij op een dag een avondblad openslaat en zijn oog op zijn eigen portret valt dat daar staat afgebeeld. ‘Onder de foto stond: C.D. van Maanen. Een der vele schuilnamen die hij had gebruikt’. En in het bijschrift: ‘Tengevolge van shell-shock kan hij slechts spreken met fluisterenyde stem’. De lezer is dan ook niet verbaasd wanneer hij wat later Cleevers oom, die hem in heel lang niet heeft gesproken, hoort zeggen: ‘Kerel wat zèg je? (...) ik kan je haast niet verstaan, zo hees ben je. Hoe kom je zo verkouden met dat zachte weer?’ ‘Het is nog een gevolg van de oorlog,’ fluisterde Arnold’. En wat verder: ‘Zijn fluisterende stem siste door de hele kamer; hij kon hij zich niet voorstellen dat hij binnen heugenis ooit hardop had gesproken’.

Pas daarna, wanneer zijn vriedin Anna hem opzoekt en buiten voor zijn huis staat, zou de lezer bij het volgende gesprek argwaan kunnen krijgen: ‘Ik kan er

[p. 91]

niet in!’ riep zij. ‘Heb je je sleutels vergeten?’ wilde hij roepen, maar hij fluisterde alleen’. En als ze tenslotte boven is gekomen: ‘Waarom fluister je zo raar?’ vroeg zij, ‘is er iets met je stem?’ Hij schudde zijn hoofd en glimlachte zonder antwoord te geven. Of ze de eigenaardigheid van zijn stem nooit eerder had opgemerkt! Zij vergat altijd alles!’

Al neem ik aan dat de meeste lezers, zelfs op dit punt aangeland, nog niet helemaal begrijpen wat er eigenlijk aan de hand is (ze hebben er gewoon nog niet voldoende concrete aanwijzingen voor gehad), toch klopt er hier natuurlijk iets niet, want Anna komt Cleever bijna dagelijks opzoeken en een dergelijke radicale stemverandering is niet iets wat je maar zo een-twee-drie vergeet. Zij hoort hem namelijk inderdáád voor het eerst fluisteren, want Cleever is er pas mee begonnen toen hij het onderschrift bij de foto las. Hij is een paranoïcus! Dat realiseert de lezer zich pas goed wanneer hij een flink stuk verder heeft gelezen: dan gaan zijn ogen hem open, vooral dankzij het halverwege het verhaal veranderende ‘point of view’. Na eerst alles door Cleevers ogen te hebben meegemaakt, gaat hij dan de wereld ‘vanuit’ Anna zien. Zo hoort hij dat Cleever - net als Osewoudt - na zijn langdurig isolement al meteen in de meidagen van 40 is teleurgesteld in de oorlog (= het beëindigen van de voor hem zo catastrofale schijnorde). Er valt voor hem geen schot te lossen en hij trekt zich terug op zijn huurkamertje, waar hij de hele bezetting niet afkomt, ‘zonder een boek te lezen, zonder iets uit te voeren’. Daar fantaseert hij er een extra - compenserende - werkelijkheid bij, namelijk in een bestaan als Nederlander die in dienst treedt bij de S.S. Ongeveer hetzelfde wat Van der Waals had gedaan, en waarvan Osewoudt beschuldigd wordt (het verhaal is geschreven in de weken vlak nadat Van der Waals gevonnist werd en de kranten vol hadden gestaan over zijn proces). Dat bestaan is een tot in details kloppend waansysteem, dat zich voortdurend aan de werkelijkheid aanpast. Feiten en hallucinaties lopen kris kras door elkaar. Zo denkt Cleever dat hij een valse naam heeft en een valse stamkaart, dus hulp heeft gehad van anderen om onder te kunnen duiken. Maar in werkelijkheid is hij net zo min Van Maanen, wiens foto hij toevallig in de krant zag (en die niet eens zo erg op Cleever leek!), als een onderduiker met een shell-shock.

Een dergelijke structuur, waarbij hallucinatie en feiten zo nauw verweven zijn

[p. 92]

dat de waan door de werkelijkheid wordt geïnspireerd en waarbij bovendien beide zeer geloofwaardig zijn beschreven, vindt men bijna precies zo terug in De donkere kamer van Damocles. Net als de hese fluisterstem is de figuur Dorbeck rechtstreeks ontstaan naar aanleiding van een gebeurtenis uit de werkelijkheid en geruisloos in het eigen systeem opgenomen. Het is bijvoorbeeld heel goed mogelijk dat Osewoudt al bij de eerste ontmoeting met Jagtman ogenblikkelijk diens naam verandert in Dorbeck, zoals Cleever van een portret in de krant zijn eigen portret maakt, of van een hond die door het raam naarbinnen kijkt, een man die hem bespioneert. Het enige verschil met Paranoia is, dat de lezer niet halverwege door het veranderend ‘point of view’ weet dat hij met een paranoïcus te maken heeft. Was dat moment in Paranoia tot ‘voorbij’ het eind van het verhaal verlegd, dan was hij er ook dáár nooit achter gekomen, of hij had alleen maar vermoedens gehad die zich heel moeilijk laten bewijzen. Dan was op dit punt de structuur van de twee verhalen zelfs helemaal identiek geweest. Nu sterft Cleever - nadat de lezer onderweg uit diens hallucinatie is ‘gestapt’ - als een krankzinnige, ten gevolge van een ‘gewone’ zelfmoord (wat Cleever dan beleeft, hoe hij zijn dood ervaart, daarvan heeft de lezer maar een flauw vermoeden). Osewoudt daarentegen sterft in een situatie die door Dorbeck ontketend is, d.w.z. hij sterft aan zijn eigen ‘visioen’. En ook dat is een verschil in de literaire structuur: zowel in de Donkere kamer als in Paranoia is de werkelijkheid in de hallucinatie geïntegreerd, maar in de Donkere kamer bovendien de hallucinatie in de ‘werkelijkheid’.

Tot slot van deze korte bespreking van Paranoia nog het volgende. Vóór Cleever sterft, heeft er zich in het verhaal een heel opmerkelijke scène afgespeeld. De lezer weet nu dat hij een eenzaam en volledig mislukt mens is, en dat hij alleen in zijn oom een tijdlang een bewonderd ideaal heeft gevonden. Wanneer hij ook die langzamerhand is kwijtgeraakt, ziet de lezer staan: ‘Had ik een vriend, dacht hij (...), een vriend die op het dak zou kunnen waken. Maar de leeftijd tot welke men vrienden maken kan, was hij te boven, ook uit de S.S. had hij geen vrienden of desnoods maar lotgenoten die hem zouden kunnen helpen, overgehouden. Als kind was zijn lievelingsboek Robinson Crusoë. Maar tegen dat Vrijdag op het toneel verscheen, sloeg hij het boek dicht en begon opnieuw’. De hallucinerende

[p. 93]

Cleever lijkt rijp voor een ontmoeting met zijn alterego, zijn ik-ideaal.

Als in de Donkere kamer de nood het hoogst is, ‘verschijnt’ Dorbeck. In Paranoia leest men: ‘...en terwijl hij het glas vulde, keek hij zichzelf aan in de spiegel. Hij (3de persoon!; cursivering van mij, D.B.) kan mij wel zien, maar bij mij komen kan hij niet, dacht hij, hij kan mij niet helpen, al doet hij alles eender als ik. Het zou mooi zijn als ik hier met z'n tweeën was. Dan was ik tweemaal zo sterk. Nu kunnen ze mij vangen. Als ze mij vangen is alles uit. Maar als ik met z'n tweeën was, zou er een overblijven. Ze zouden denken dat ze mij gepakt hadden en niet weten dat ik nog vrij was’.

Hier, in 1948, is het motief van de dubbelganger al zo duidelijk herkenbaar aanwezig dat het lijkt of er maar een klein duwtje nodig is om Dorbeck de wereld in te laten stappen. Toch zou hij nog jaren op zich laten wachten.

Literatuur over het Englandspiel:

-	Enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945; (...) deel 4a en b, 4c-I en 4c-II. 's-Gravenhage, 1950. (in de tekst afgekort als Parl. E.)
-	[K. de Graaf (A.J. Noël de Gaulle)], Fictie en werkelijkheid; carnaval der desperado's en zijn achtergronden. Amsterdam, (1949).
-	H.J. Giskes, Abwehr III F; Vertaling en verantw. v. E.H. Nagel. Amsterdam, 1949.
-	J. Schreieder, Het Englandspiel. Amsterdam, (1949).
-	Anthonius van der Waals, Gerechtigheid in discrediet; verweerschrift (...) (Dordrecht, z.j.). (in de tekst afgekort als Verw.)